Reja: Madaniyatning mohiyatini bilish «Sivilizatsiya» atamasi va madaniyat

Ommaviy madaniyatning jamiyatga salbiy ta'siri

Zamonaviy jamiyatning madaniyati - madaniyatning turli xil qatlamlari jamiyati, ya'ni u dominant madaniyat, subkulturalar va hatto qarshi madaniyatlardan iborat.

Rossiyaliklarning 34 foizi ommaviy madaniyat jamiyatga salbiy ta'sir ko'rsatayotgani, uning ma'naviy va axloqiy salomatligini buzishiga ishonadilar. Bu natija 2003 yilda o'tkazilgan Butunrossiya Jamoatchilik Fikrini Tadqiqot Markazi (VTsIOM) tomonidan amalga oshirildi. so'rovnoma.

So'rovda ishtirok etgan ruslarning 29 foizi ommaviy madaniyat odamlarga ommaviy madaniyatning jamiyatga ijobiy ta'siri haqida tasavvur berishga yordam beradi. Respondentlarning 24 foizi shou-biznes va xalq madaniyatining roli katta darajada shafqatsiz va ular jamiyatga jiddiy ta'sir ko'rsatmasligiga ishonishadi.

Respondentlarning 80 foizi sharmandalik yulduzlarining ommaviy nutqlarida kufrni ishlatishga juda salbiy munosabatda bo'lib, beg'ubor ifodalarni noto'g'ri xulq-atvor va shafqatsizlikning namoyon bo'lishini hisobga olib hisobga oladilar.

So'ralganlarning 13 foizi zarur badiiy vositalar sifatida ishlatilgan hollarda kufrni ishlatishga ruxsat beradi va 3% agar u ko'pincha odamlar o'rtasida muloqotda foydalanilsa, uni filmda sahnada, televizorda taqiqlashga urinib ko'rsangiz, faqatgina ikkiyuzlamachilik .

Noqulay tilni qo'llashga salbiy munosabat, jurnalist Irina Aroyan va Filipp Kirkorov o'rtasidagi nizo atrofidagi vaziyatni Rossiyadagi baholashda aks ettirilgan. Respondentlarning 47 foizi Irina Aroyan bilan birga, faqatgina 6 foizi pop-yulduzni qo'llab-quvvatladi. So'ralganlarning 39% bu jarayonga qiziqish bildirmadi.

So'ralgan ruslarning 47 foizi televidenie ekranlarining yorqin belgilarini, yoshlikning katta qismi uchun modellar va butlar bo'lib, oddiy kishilarga nisbatan yuqori axloqiy talablarga javob berishi kerak. 41% shou-biznes yulduzlarini har bir kishi kabi bir xil odamlar deb hisoblaydi va 6% respondentlarning ijodiy va g'ayrioddiy odamlar sifatida tanqidiy xatti-harakatlarning ba'zi bir elementlari deb hisoblaydi.

Ommaviy axborot vositalarining rivojlanishi ommaviy madaniyat deb atalmish, ma'naviyat va san'atda soddalashtirilib, hamma uchun texnologik jihatdan mavjuddir. Ommaviy madaniyat, ayniqsa uning kuchli ticarileştirilmesiyle, ham yuqori, ham mashhur madaniyatni yo'q qilish mumkin.

Zamonaviy rus madaniyati ham shunga o'xshash hodisaga xosdir. Sotsialistlar madaniy ehtiyojlarni va manfaatlarni, birinchi navbatda, aholining yoshlik guruhlarini g'arbiylashtirishni talab qildilar.

Ko'pgina ruslar uchun yana, birinchi navbatda, yoshlar, etnik-madaniy yoki milliy o'ziga xoslikning yo'qligi xarakterli bo'lib, o'zlarini ruslar sifatida qabul qilishni to'xtatib, rus tilini yo'qotadi. Yoshlarni sotsializatsiya an'anaviy-sovet yoki ta'limning G'arb modeli bo'yicha, har qanday holda, nodavlat emas. Rossiya xalq madaniyati (urf-odatlar, urf-odatlar, marosimlar) yoshlarning aksariyati anachronizm sifatida qabul qilinadi. Rossiyalik yoshlarni milliy o'zligini aniqlashning yo'qligi G'arbdagi qadriyatlarni yoshlar muhitiga osonroq kirib borishiga olib keladi.

Ko'pgina xususiyatlar bo'yicha, yoshlar subkulturyati televizor submulturasini takrorlaydi, takrorlaydi. Bu erda ta'kidlanish kerakki, 1990-yillarning boshidan buyon. ekranda ommaviy madaniyat, televizor shakllari tobora salbiylashmoqda. Misol uchun, Leningraddagi videofilmlarda eng mashhur 100 filmning 52% aksiyalar filmlari, 14 ta qo'rqinchli filmlar, 18 karate filmlari mavjud edi. Shu bilan birga, kino ekspertlarining ekspertlari fikricha, badiiy va estetik jihatdan taniqli birorta ham film yo'q, faqatgina 5 foizining ayrim ijodiy meroslari bor edi. Sinemalarning repertuari 80-90% xorijiy filmlardan iborat.

Musiqiy madaniyatni rivojlantirishda kam salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Bu kabi ommaviy madaniyat, rok musiqasi singari, avvalo mamlakatimizda rasmiy darajada taqiqlangan va keyinchalik o'zboshimchalik bilan yuksalib, idealizmga aylangan. Xalq an'analariga, siyosiy va badiiy qo'shiq an'analariga bog'liq bo'lgan rok musiqasiga nega qarshi turish kerak? Pank-rok, og'ir metal, va hokazo kabi joylar mavjud bo'lib, ular shubhasiz, qarshi, vandalistik xarakterga ega. Ko'pchilik musiqa uslubi pessimizmning sindromi, o'lim sabablari, o'z joniga qasd qilish, qo'rquv va yabancılaşmanın sabablari bilan ajralib turadi. Insoniy tarkibni yo'qotish, rok musiqasida, tabiiy inson ovozining buzilishi va har qanday xiralik bilan buzilganligi tufayli, intonatsiyalarni masxara qilish, ayollarning erkak ovozlarini almashtirish va ataylab buzilgan holda buziladi.

9. 
   HUQUQIY MADANIYAT
   

Reja:

1.Huquqiy ong: tushunchasi, tarkibiy qismlari, turlari.

2.Huquqiy madaniyat: tushunchasi, tuzilishi va darajalari.

Jamiyat hayotining olg‘a qarab rivojlanishida huquq ijtimoiy munosabatlarni tartibga solib turish yo‘li bilan unga uyushqoqlik va tartib kiritadi. Huquqning qoidaga solish ta’siri o‘ta ko‘p qirralidir. Ya’ni u, bir tomondan, mavjud ijtimoiy munosabatlarni mustahkamlasa va barqarorlashtirsa, ikkinchi tomondan, hayotda endi tug‘ilib kelayotgan yangi munosabatlarning rivojiga rag‘batlantiruvchi ta’sir qiladi. Ijtimoiy hayot rivojiga to‘sqinlik qiluvchi, jamiyatning olg‘a borishiga xalaqit beruvchi, ya’ni jamiyat munosabatlari uchun noxush bo‘lgan hodisalarning oldini olishda ham huquqning vazifasi kam emas.

Huquq – ozodlik me’yorini belgilab yoki man etib, majburiyat yuklab va aniqlab, odamlarni aniq rivojlanish iziga solib, ularning fe’li-atvoriga faol ta’sir ko‘rsatadi. Huquqning tartibga solish ta’siri, uning odam ongiga ta’sirida yuzaga chiqadi. Huquqiy talablar ongda aks etib, shaxs tomonidan anglab yetiladi, tushuniladi va o‘zlashtiriladi, insonning huquqqa munosabatini belgilovchi taassurot va ishonchning murakkab bilimlar birikmasiga aylanadi.

Huquq, ijtimoiy hodisa sifatida, ongdan tashqarida mavjud bo‘la olmaydi. U, haqiqiy voqelikning boshqa hamma hodisalari kabi, jamiyat ongida aks etib, nafaqat uning in’ikosiga, balki bilish quroli yoki usuliga aylanadi. Ushbu murakkab ruhiy sohada kechadigan ichki fikrlash jarayoni huquqiy haqiqatning ongdagi aksini tushunib yetish va huquq haqidagi bilimlarni shakllantirish bilan bog‘langan. Huquq va ong o‘rtasida vujudga keladigan uzilmas bog‘liqlikni ko‘zda tutib, avvalo, huquqiy ong tushunchasini aniqlab olish lozim.

Huquqiy ong ijtimoiy ongning bir shaklidir. Demak, u yagona shakl emas. Hayotning sohalari g‘oyatda xilma-xil va ularning har biri jamiyat ongida diniy, siyosiy, huquqiy, axloqiy va boshqa aniq shakllarda yuz beradi. O‘rganadigan sohasining o‘ziga xosligidan qat’i nazar, ijtimoiy ongning har bir shakli boshqa shakllar bilan uzviy aloqada rivojlanadi. Goho, ijtimoiy ongning har xil shakllari o‘rtasidagi o‘zaro singib borish tarzi muayyan qiyinchiliklar tug‘diradiki, natijada ularni ajratish oson bo‘lmaydi.

Hamma biladigan «O‘ldirma!», «O‘g‘irlama!» kabi diniy aqidalar o‘zining yuqori axloqiy talabi bilan ajralib turadi. Ammo shu talablarning o‘zi ijtimoiy ongning axloq kabi shaklida ham ko‘rinadi.

Huquqda ko‘zda tutilgan o‘g‘irlik, jamoat mulkini talon-taroj qilish yoki odam o‘ldirish uchun jinoiy-huquqiy javobgarlik o‘zining tabiati bilan o‘sha axloqiy talabning gavdalanishi yoki timsoli emasmi? Yaxshilik va yomonlik hodisalarini tushunish, ko‘rdingizki, jamiyat ongining har xil shakl va darajalarida va shunday dialektik o‘zaro bog‘liqlikda namoyon bo‘ladi. Shu bilan bir vaqtda ularning har biri ijtimoiy ongning alohida sohasida huquq va huquqiy voqelikning xilma-xil hodisalari bilan uzviy bog‘liqdir. Ongning bu shaklini huquqsiz tasavvur qilib bo‘lmaganidek, huquqni ham huquqiy ongsiz aqlga sig‘dirib bo‘lmaydi. Biri ikkinchisidan kelib chiqadi, biridan oldin ikkinchisi yuz bergan bo‘ladi, chunki bir holda huquq huquqiy ongning rivojiga yordam bersa, boshqa holda buning aksi bo‘lib, huquqiy ong huquqning rivojiga, uning takomillashuviga ko‘maklashadi va amalga kiritilishini ta’minlaydi. Ammo ular o‘rtasidagi mavjud uzilmas bog‘liqlik, ularning har biri inson odatiga ta’sir qilishiga qaramasdan, huquq va huquqiy ong birbiriga o‘xshatish uchun asos bo‘la olmaydi. Ularning har biri alohida huquqiy hodisa sifatida, odamlar munosabatiga, o‘zining tartibga solish xususiyatiga ta’sir etishi bilan farq qiladi. Masalan, huquqning odamlar munosabatiga ta’sirining o‘ziga xosligi shundaki, uning me’yoriy qoidalari umummajburiy xususiyatga ega. Bu – har kim huquqiy talabga bo‘ysunishga majbur deganidir. Bo‘ysunmaslik bo‘lsa, huquqiy javobgarlik bilan bog‘liqdir.

Huquqiy ongga kelsak, uning tartibga solish ta’sir kuchi boshqa shaklda amalga oshiriladi.

Gap shundaki, har bir huquqiy ko‘rsatma huquqiy ong sohasi orqali o‘tgandan so‘nggina, aniq fe’l-atvorda yoki qilmishda amalga oshiriladi.

Huquqiy buyruq, hamma vaqt, shaxsning ongiga murojaat qiladi, chunki odillikning ta’sir kuchi shaxsga qaratilgan buyruqni inson tomonidan anglab olib qabul qilinishiga qaratilgan. Inson huquqiy axborotni anglab qabul qilish, ruhiy tushunib yetishdek murakkab jarayonga duch keladi. Axir, huquqiy ong, mohiyati bo‘yicha o‘ziga xos «laboratoriyani» tashkil qiladi, unda huquqiy axborotni o‘zlashtirish va qabul qilib olish bilan bog‘liq bo‘lgan murakkab jarayon kechadi. Huquqiy ongning bilib olish vazifasi, huquqiy talabga nisbatan, o‘zining fe’l-atvor yo‘lini ishlab chiqishdagi baholash fikriga yoki mulohazaga aylanadi. Boshqacha qilib aytganda, miyaning ichki fikrlash ishining butun jarayoni insonning o‘z-o‘zini boshqarishi, o‘zini o‘zi nazorat qilishiga, uning fe’l-atvori xususiyatini aniqlashga yordam beradi. Huquqiy talabni tushunishda, huquqiy bilim darajasi, adliya sohasidan xabardorligi, umumiy va shuningdek, huquqiy madaniyatning saviyasi so‘zsiz muhim ahamiyatga egadir. Huquq qanday fe’l-atvor shaklida (qonuniy yoki qonunsiz) amalga oshirilmasin, u hamma hollarda, avvalo, insonning ongiga qaratilgan bo‘ladi, u orqali fe’l-atvorga uni tartibga solish ma’nosida ta’sir ko‘rsatadi. Huquq va huquqiy ongning yuqoridagidek o‘zaro ta’sirida, shu murakkab ijtimoiy hodisaning jamiyat munosabatlariga ta’sir kuchi va tartibga solish ta’sirining mohiyati namoyon bo‘ladi. Huquqiy ong ijtimoiy ongning shunday sohasiki, uning qamrovida: tushuncha, taassurot, baholash, fikr yuritish kabi jarayonlarning huquq me’yorlarigina shakllanib qolmasdan, balki huquqiy tizimning xilma-xil qismlari (hakam, hakamlar ishi, jazo berish huquqi, militsiya xizmati, notarial idoralar, prokuratura va boshqa ko‘p sohalar) borasida tushunchalar yuzaga keladi.

Pirovardida – odamlar xulq-atvori tamoyiliga singib ketadigan, xilma-xil huquqiy hodisalarga jamiyat a’zolarining munosabati, huquq to‘g‘risidagi tushuncha, huquqiy bilim – yuqorida zikr etganimizdek shakllanadi.

Huquqiy ongning tuzilishi

Murakkab ruhiy hodisa bo‘lgan huquqiy ong ikki qismga: huquqiy mafkura va huquqiy ruhiyatga ajratiladi. Shu birliklarning har qaysisida huquqiy hodisalar o‘ziga xos aksini topadi. Masalan, ulardan birida, huquqiy hodisalar ilmiy-tushunib yetilgan mafkura ko‘rinishida aks etsa, ikkinchisida esa, huquqiy hodisaning tarkibiy qismlari, xilma-xil his qilish va holatlar shaklida namoyon bo‘ladi.

Huquqiy mafkura va huquqiy ruhiyatlarning o‘ziga xosligi ulardagi mavjud umumiylikni va o‘zaro ta’sirni mutlaqo inkor etmaydi. Chunki ular bir-birlari bilan chambarchas bog‘langandir. Ularning biri ikkinchisini to‘ldiradi, biri ikkinchisidan kelib chiqadi, shu tariqa huquqiy voqelik to‘g‘risida ilmiy asoslangan, hissiy tushunib yetilgan, murakkab yo‘lni o‘tgan tushunchani hosil qiladi.

Huquqiy ong ruhiy tarkibining boyligi, uning odamlar xulqatvoriga, ularning huquqqa munosabatiga ta’siri unga o‘ziga xos kuch bag‘ishlaydi.

Huquqiy mafkura – har xil huquqiy hodisalar haqidagi nuqtayi nazar, tushuncha, g‘oya va qarashlarning ilmiy umumlashtirilgan tizimidan iboratdir. Huquqiy ongning huquqiy mafkura qismida aksini topgan huquqiy hodisalar huquqqa bag‘ishlangan maxsus nazariy izlanishlarda o‘z rivojini topib, ilmiy darajada anglab yetiladi.

Bunday ilmiy asarlarning mazmuni odamlar ma’naviy mulkiga aylanib, ularning ongiga aniq huquqiy bilimlarni, mulohazalarni, e’tiqod va kayfiyatni olib kiradi. Insonning ongida huquqni bilib olish jarayoni, yuqorida zikr qilganimizdek yoki shunga yaqinroq tarzda kechadi. Odamning huquqiy ong jarayonini bilib olish vazifasi tufayli huquqni qo‘llashda, sud ishlarida, qonuniylik va qonun to‘g‘risida axborot olinadi. Shunday axborotlar asosida huquqiy madaniyat darajasi yuksaladi, odamning huquqiy bilimi rivojlanadi va teranlashadi. Insonning huquqiy fe’l-atvori qandayligi, pirovardida uning huquqiy madaniyati darajasiga, huquqiy bilimining kengligi va teranligiga bog‘liqdir. Huquqiy mafkura – shaxsning huquqiy ongini ilmiy asosda shakllantira borib, huquqqa, odamning huquqqa bo‘lgan munosabatiga hal qiluvchi ta’sir qiladi.

Huquqiy ruhiyat – ong doirasidagi huquqiy hodisalar bilan bog‘liq holda, ongda yuzaga keladigan va unga singib ketgan his-tuyg‘u, kechinmalar sohasini ifodalaydi. Huquqiy ruhiyat – huquqiy hodisalarni hissiyot bilan tiklash sohasidir. Odam hissiz, o‘z-o‘zidan o‘ylamasdan fikr qiladigan mashina emas, u nafaqat fikr qiladigan, balki sezadigan tirik zotdir. Shuning uchun u ijtimoiy hodisalarni, jumladan, huquqiy hodisalarni ham, nafaqat aql bilan, balki sezgi bilan ham tushunib yetadi.

Huquqiy hodisalarni tushunib yetish jarayoni odamning ishtirokisiz rivojlana olmaydi, shu sababli unda tabiiy tarzda g‘oyaviy va hissiy jarayonlar qo‘shilib, chatishib ketadi. Misol uchun, loyihalanayotgan qonun mazmuni bilan oddiy tanishib chiqish, unda har xil hayajonlanishni (shodlanish va qanoatlanishdan, anglashilmovchilik va achinishgacha, chuqur hafa bo‘lishgacha) keltirib chiqaradi yoki to‘lqinlanishga olib keladi. Odam o‘zining ruhiy holatiga ko‘ra huquqni oyoq osti qilish, noqonuniylik, zulm va inson erkini kamsitish bilan bog‘liq bo‘lgan salbiy huquqiy voqeliklarga befarq, loqayd qola olmaydi. Uning huquqiy kechinmalari va kayfiyati g‘azab, qahr va norozilik ko‘rinishlarida namoyon bo‘lib, ijtimoiy-huquqiy hayotning manfiy hodisalariga tanqidiy qarash uchun hissiy asos yarata borib, insonparvarlik g‘oyalari negizida, odamda qayta tuzishga intilish tug‘diradi.

Huquqiy ong chegarasida har qanday bilimning shakllanishi idrok etish jarayonini teranlashtira borib, ular aks ettirgan hodisalarni o‘zlashtirishda hissiy tus oladi. Huquqni takomillashtirishda xuddi shu inson hissiyoti (buni eslatib o‘tish joiz) oldingi o‘rinlardan birida turadi. Jamiyatda ijtimoiy odillikka erishishga qaratilgan va hissiy tus berilgan talablar kuchiga ishonish uchun qullikni bekor qilish, tabaqaviy imtiyoz va chegaralash, irqiy kamsitish, qonun oldida hamma fuqarolarning konstitutsiyaviy tengligini tan olish kabilarni eslashning o‘zi kifoya. Huquqiy ong sohasida kechadigan fikrlash jarayoni odamlar talabini va manfaatini ifoda etuvchi inson hissiyoti bilan yo‘g‘rilgan yoki shu hissiyotdan tuzilgan. Huquqiy ong sohasida vujudga keladigan huquqiy g‘oyalar, tushunchalar va taassurotlar, aql va sezgining shunday noaniq chalkashib ketishi oqibatida, odam fe’l-atvorini tartibga solishda katta ta’sirchan kuchga ega bo‘ladi. Shuning uchun, huquqiy ongni o‘rganishga katta ahamiyat beriladi.

Huquqiy ongning tuzilishi tahlili, bir tomondan, huquqiy mafkura va huquqiy ruhiyat kabi uning tabiiy tarkibiy qismlarining o‘zaro ta’siri tabiatini va o‘zaro nisbatini ochadi, boshqa tomondan, ijtimoiy hayotda bugun hodisa sifatida uning vazifasini ochib berishga yordamlashadi.

Huquqiy fan huquqiy ong sohasini ijtimoiy va shaxsiy turlarga ajratadi. Ammo bu chegaralash, ularning o‘rtasidagi dialektik o‘zaro bog‘liqlikni mutlaqo inkor etmaydi. Huquqiy ongning har bir turini, nisbatan mustaqilligini tan olgan holda, ularga xos bo‘lgan xususiyatlarni ochadigan huquqning umumiy nazariyasi, ularning ikkalasi ham jamiyat hayoti mahsuli bo‘lganligi uchun, ularning birligini yagona ijtimoiy hodisalar sifatida tan olishdan kelib chiqadi. Ijtimoiy ong huquqiy ongning yanada yuqoriroq darajasi hisoblanadi, chunki unda huquqiy voqelikka xos bo‘lgan hamma xususiyatlar mujassamlashgan. Uning mazmuni huquqni bilishda va hayotga tatbiq qilishda odam tafakkurining ijodiy yutuqlari va ijtimoiy-huquqiy amaliyoti bilan sug‘orilgan.

10. 
    Muomala madaniyat
    

Reja:

1. Til madaniyati va nutq madaniyati.

2. Muomala madaniyatini o‘rganish.

3. Salomlashish va so‘zlashish odobi.

Tilshunoslikda ko‘pincha “til madaniyati” va “nutq madaniyati” tushunchalari ma’nodosh tushunchalar sifatida qo‘lanadi. Holbuki, nutq bilan tilga alohida-alohida hodisalar sifatida qaralar ekan, til madaniyati va nutq madaniyatini ham farqlash maqsadga muvofiq bo‘ladi. “Til madaniyati tilning “madaniylashganlik”, adabiylashganlik, normalashganlik darajasini, lag‘at tarkibi, grammatik, semantik, stilistik jihatlardan rivojlanganlik, boylik darajasini, ifoda ikoniyatlarining ko‘lamdorligini ifoda etadi”. “Nutq madaniyati esa tildan bemalol, maqsadga o‘ta muvofiq va ta’sirchan bir tarzda foydalana olishni ta’minlaydigan ko‘nikma, malaka va bilimlarning jami demakdir. Boshqacharoq aytganda, nutq madaniyati tilda potensial mavjud bo‘lgan xilma-xil shakllardan fikr uchun eng zaruriylarini, uyg‘unlarini tanlay bilish va shu asosda raso nutq tuza olish mahoratidir”. Demak, bu mahorat tilni estetik jihatdan shakllantirishga xizmat qiladi, chunki til nafaqat kommunikativ (odamlar o‘rtasida aloqa vositasi bo‘lish) vazifani, balki estetik (tilning go‘zal jihatlarini ifodalash, atrofdagilarga ta’sir o‘tkazish) vazifasini ham bajaradi. Tilning estetik vazifasi, albatta, kommunikativ vazifa bilan birgalikda adabiy meyorlar asosida amalga oshiriladi.

Adabiy til meyorlari so‘zlovchi va tinglovchi o‘rtasidagi axborot jarayonida tildagi barcha so‘z, ibora va jumlalarni, tilning barcha ifoda vositalarini to‘liq anglash imkonini beradi. Shunday ekan, adabiy til masalasi nutq madaniyatiga bag‘ishlangan ushbu ma’ruzamizda alohida ahamiyatga molikdir.

Tabiiyki, umumxalq o‘zbek tili – bu uzoq tarixiy taraqqiyot yo‘lini bosib o‘tgan, ammo “andavalanmagan”, meyorlashtirilmagan tildir. Adabiy til esa ana shu xalq tilining ma’lum meyorlarga solingan, “oro berilgan”, sayqallangan shaklidir. O‘zbek adabiy tili xalq tili asosida shakllangan. Manbalarda o‘zbek adabiy tili fonetik jihatdan Toshkent shevasi asosida, leksik morfologik jihatdan Farg‘ona vodiysi shevalari, ya’ni qarluq-chigil lahjalari asosida tashkil topgan deyiladi. Biroq shuni ham e’tirof etish lozimki, adabiy tilimizning tarkib topishida qipchoq va o‘g‘uz lahjalarining ham xizmati katta. Bu lahjalarga xos bo‘lgan ko‘plab so‘zlar, shuningdek -ning qo‘shimchasi (qipchoq), -yotir qo‘shimchasi (o‘g‘uz) fikrimizga yorqin misoldir.

Odatda biz ommaviy axborot vositalari, ya’ni televideniye va radio xodimlari faqat adabiy tilda so‘zlashishlari kerak, degan e’tirofni ko‘p eshitamiz. Bu gap, albatta, to‘g‘ri, ammo to‘liq emas. Uning to‘g‘riligi shundaki, darhaqiqat televizor yoki radio rqali chiqish qilayotgan suhandon va muxbirlar o‘zbek adabiy tilida so‘zlashlari kerak. To‘liq emas, deganda esa shuni nazarda tutganmizki, nafaqat OAV vakillari, balki ko‘pchilik o‘rtasida nutq so‘zlayotgan har qanday kishi albatta adabiy til meyorlariga amal qilib gapirishi kerak. Bundan kelib chiqadiki, adabiy tilda gapirish quyida keltirilgan guruh vakillari uchun majburiydir:

suhandonlar;

radio yoki telemuxbirlar;

o‘qituvchilar;

murabbiylar:

aktyorlar;

artistlar;

notiqlar;

rasmiy majlisda nutq so‘zlovchilar;

Adabiy til meyorlarining mustahkamlanishida, jamiyat a’zolarining unga amal qilishlarini targ‘ib etishda avvalo, bog‘cha va maktab, qolaversa, litsey, kollej, oliy ta’lim muassasalari, televideniye, radio, gazeta va jurnallarning alohida o‘rni bor. Albatta, madaniy nutq tarbiyasini shakllantiruvchi vosita sifatida dastlabki o‘rinda bolalar bog‘chasini tilga olishimizning ham o‘ziga yarasha sabablari bor. Binobarin, bola tilning ma’lum qonuniyatlarini, undagi unli va undoshlar talaffuzini, so‘zlarni go‘daklik paytidanoq o‘rganib, o‘zlashtira boshlaydi. Bizga ma’lumki, til ijtimoiy hodisa bo‘lib, insonda til va nutqning shakllanishida uning atrofini o‘rab turgan muhit yetakchi o‘rinni egallaydi. Demak, bolani o‘rab turganlar qaysi til yoki qanday shevada so‘zlashsa, bolaning tili ham, tabiiyki, o‘sha sheva doirasida chiqib, rivojlana boshlaydi. Keyinchalik o‘sha bola xoh o‘qituvchi bo‘lib yetishsin, xoh artist bo‘lsin, baribir uning tilida o‘zi mansub bo‘lgan sheva elementlari saqlanib qoladi. Hatto adabiy tilni o‘rganish va mukammal o‘zlashtirishgan qasd qilgan odamni ham sof adabiy tilda so‘zlashga o‘rgatish ancha qiyin kechadi. Masalan, Xorazm shevasida o‘zbek tilidagi chuqur til orqa “q” tovushi rus tilidagi “k” tovushiga yaqin talaffuz qilinadi. Xorazmliklar tilidagi bu nuqson hatto taniqli xonanda va aktyorlar, filolog olimlar va shoirlar nutqida ham sezilib turadi. Qipchoq shevalarida esa “a” o‘rnida “o” va aksincha, “o” o‘rnida “a” ni talaffuz qilinishiga ko‘p bora guvoh bo‘lganmiz. Quyidagi so‘zlar fikrimizga dalil bo‘la oladi: “qochan (qachon)”, “oraq (aroq)”, “toraq (taroq)” va hokazo. Bu holat hatto ismlar talaffuzida ham kuzatiladi: “Loyla (Laylo)”, “Shohla (Shahlo)”, “Ro’na (Ra’no)” kabi. Demak, bolada to‘g‘ri talaffuz ko‘nikmalarini, go‘dakligidan boshlab shakllantirib borish zarur.

“Muomala” – asli arabcha so‘z bo‘lib, “o‘zaro munosabat”, “aloqa” ma’nolarini ifodalaydi. Kishilar muloqotida nutq odobi mezonlari sifatida quyidagilarni alohida ajratib ko‘rsatish mumkin:

Salomlashish;

Xayrlashuv;

Uzr so‘rash

Iltimos;

Minnatdorchilik.

Bizga ma’lumki, musulmon sharqida muomala madaniyati, avvalo, salomlashishdan boshlanadi. Buning yorqin misolini o‘zbek xalq ertaklaridagi devlar, yalmog‘iz kampirlar huzuriga kelgan kishiga: “Gar saloming bo‘lmasa, ikki yamlab bir yutardim” – degan misollarda ham ko‘rishimiz mumkin. Shu bois musulmonchilikda “So‘z boshi - salom” yoki “Avval salom, bad az kalom” kabi maqollar paydo bo‘lgan. Salomlashishdagi xushmuomalalik undan keyingi mazmunli suhbatga debocha vazifasini o‘taydi, tinglovchida yaxshi kayfiyat uyg‘otadi. Agar salomlashish quruq, iltifotsiz bo‘lsa, keyin yuzaga keladigan suhbatga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Ma’lumki, salomlashish turli xalq va millat vakillari tomonidan turlicha amalga oshiriladi. Ko‘plab Yevropa millatlari kunning o‘tishiga qarab salomlashadilar. Masalan: inglizlarda: Good morning! Good afternoon! Good evening! Ruslarda: Dobroye utro! Dobriy den! Dobriy vecher! v hokazo. Albatta bu tillarda aytiganlardan tashqari, yana inglizcha Hello! Hi! yoki ruscha privet, zdravstvuyte kabi so‘zlar ham ishlatiladi. Bizda ko‘p asrlik odatiy an’analarimizga ko‘ra “Assalomu-alaykum” deb salom berish va unga javoban “Vaalaykum-assalom” deyin odat tusiga kirgan. Islom olamida “Salom farz – alik qarz” degan purma’no maqol bor. Demak, o‘zidan kattaga salom berish musulmonchilik farzlaridan biri sanaladi. Salomni javobsiz qoldirish esa qarzdorlik bilan barobar. Biroq salomlashishning ham o‘ziga yarasha qonun-qoidalari bor.

Komil insonlarga xos fazilatlardan yana biri xayrlashuv odobidir. Tilimizda xayrlashganda ishlatiladigan “Xayr!”, “Sog‘ bo‘ling!”, “Xayr, omon bo‘ling!” “Ko‘rishguncha xayr!” “Yaxshi qoling!” “Yaxshi kunlarda ko‘rishaylik” kabi ta’sirchan so‘z va iboralar mavjud. Bu jumlalardan ham o‘rinli foydalanish maqsadga muvofiq. Mustaqillikdan keyin xalqimiz, millatimizning azaliy urf-odatlari, qadriyatlari o‘z o‘rnini topib, “rusiylashish” majburiyatidan xalos bo‘ldik. Shahar va qishloqlarimizdagi ko‘chalar, maktab va boshqa muassasalar mamlakatimiz va millatimizning tarixiy an’analari, sharafli voqealari va shaxslari nomi bilan ataladigan bo‘ldi. Hozirgi kunda metroning oxirgi bekatida: “Buyuk Ipak yo‘li – oxirgi bekat. Xayr, salomat bo‘ling!” – degan ovoz jaranglaydi. Haqiqiy o‘zbekona xayrlashish mana shunday bo‘lishi kerak.

Muomala madaniyati qamrovida iltimosning ham o‘ziga xos alohida o‘rni bor. Birovga biron ishni buyurgandan ko‘ra, iltimos qilib so‘ragan ma’qul. Buni pedagogik amaliyot yoki bevosita pegagogik faoliyat jarayonida tajribada sinab ko‘rish ham mumkin.

Insonlarga minnatdorchilik bildirish odobini ham bolalik davridanoq o‘rgatib borish zarur. Chunki yaxshilik qilgan, aytilgan yumushni, iltimosni bajargan kishiga minnatdorchilik izhor etish shart. Tilimizda rag‘batlantirishni, minnatdorchilikni, rozilikni ifodalaydigan bir qator chiroyli so‘z va iboralar bor. Masalan: rahmat, ofarin, barakalla, otangga rahmat, shukur, minnatdorman va hokazo. Topshiriqni, vazifani, aytilgan ishni yaxshi o‘tagan bolani, albatta murabbiyi, o‘qituvchisi, ota-onasi minnatdorchilik so‘zlari bilan rag‘batlantirib turishi kerak. Bu esa, tabiiyki, bolada ham minnatdorchilik bildirish ko‘nikmalarining shakllanib borishiga omil bo‘ladi. Demak, bog‘cha bolasi, o‘quvchi va talabaning nutq madaniyati va muomala odobi tadrijiylik asosida kichik yoshidan boshlab rivojlantirib borilishi kerak. Shundagina talabalik davridan muvaffaqiyatli o‘tgan bo‘lg‘usi pedagog, filolog yoki boshqa soha vakili ning nutqi adabiy til normalariga sodiq qoladi, adabiy tilning go‘zal va ta’sirchanligini o‘zida saqlaydi Adabiy til ma’lum qo‘shimchalar, grammatik kategoriyalarning qo‘llanilishidagi bir xilligi, barqarorligi bilan umumo‘zbek xarakterida bo‘ladi va sheva, jargon, aksent kabi har qanday nuqsonlardan xoli bo‘ladi.

Til aloqa materiali, nutq esa aloqa shaklidir.

Tilni xalq yaratadi, nutqni esa har bir shaxs yaratadi.

Tilning xayoti uzoq-xalq hayoti bilan bog‘liqdir. Nutqning hayoti esa qisqa bo‘lib, u aytilgan paytdagina mavjuddir.

Ayrim shaxsning ayni paytda bir necha tili bo‘lishi mumkin, chunki u vaqt va joy bilan bog‘liq emas. Nutqi esa bir vaqtda faqat bitta bo‘ladi, chunki u ma’lum bir vaqtda va ma’lum o‘rinda yuz beradi.

Tilning hajmi noaniqdir, nutqning hajmi esa aniq: u manolog, dialog, matn, kitob shaklida bo‘ladi.

Til turg‘un satistik hodisadir. Nutq esa harakatda bo‘lishi mumkin bo‘lgan dinamik hodisadir.

Til xatosida so‘z ma’nosi buziladi, masalan: sof-sop, tif-top, dil-til va hokazo. Til xatosi faqat akustik tomonidan o‘rganadi. Masalan: fikr-pikr, fabrika-pabrika, safar-sapar.

Tilning madaniyati uning so‘z boyligi, sintaksisning taraqqiyoti va boyish darajasi, so‘z ma’nolarining o‘tkirligi, nutqiy ohangning rang-barangligi tushuniladi. Nutqning madaniyati esa, uning aloqaviy fazilatlari yig‘indisi va tizimi bo‘lib, ular til madaniyati, faoliyatida qiynalmaslik, matnning mazmuniy vazifasi va imkoniyati kabi har-xil sharoitlarga bog‘liq.

Insonning nutqiy faoliyati uch ko‘rinishda amal qiladi. Bular-so‘zlash, muomala va eshitish.

Jamiyatning yangi ijtimoiy kuchlarini yetishtirishda o‘qituvchi mas’ul hisoblanadi. Jamiyat o‘qituvchining qo‘liga yosh avlodni, o‘z kelajagini – ishonib topshiradi. Uning kamol topishida o‘qituvchining dunyo qarashi, ongi, madaniyati, nutqi belgilovchi vositalar sanaladi.

1-semestrda o’tiladigan mavzular ro’yhati 33 ta

1. 
   Psixologiya fanining predmeti maqsad va vazifalari
   

REJA:

1. Psixologiya fan sifatida.

2. Psixologiyaning predmeti. Psixika va uning namoyon bo’lish shakllari.

3. Psixologiyaning fanlar tizimida tutgan o’rni va bog’liqligi