Reja: O‘zbekistonda madaniy va ma’naviy merosning tiklanishi

8-Mavzu: Mustaqillik yillarida O‘zbekistondagi ma’naviy va madaniy taraqqiyot (4 soat)
Reja:
1. O‘zbekistonda madaniy va ma’naviy merosning tiklanishi.
2. Mustaqillik yillarida madaniyat va sportning rivojlanishi.
3.Milliy istiqlol g‘oyasi va mafkuraviy masalalar.
1.O‘zbekistonda madaniy va ma’naviy merosning tiklanishi.
CHor Rossiyasi davrida ham, sovet totalitarizmi davrida ham mustamlakachilik siyosati O‘zbekiston xalqlarining tarixiy, ma’naviy va madaniy yo‘qotishlariga olib keldi.
Zero, mamlakatimiz suverenitetini tom ma’noda ma’naviy, milliy, diniy va tarixiy qadriyatlarni tiklamasdan amalga oshirib bo‘lmaydi. SHu sababli, O‘zbekiston mustaqilligining dastlabki kunlaridanoq respublikada siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar bilan bir qatorda, xalqning ma’naviy merosi va madaniy qadriyatlarini tiklashga alohida e’tibor qaratildi. Jamiyatni ma’naviy yangilash, milliy mustaqillik g‘oyasini shakllantirish O‘zbekiston Respublikasi suverenitetini mustahkamlashning ajralmas qismiga aylandi.
Zamonaviy madaniy o‘zgarishlarning milliy modeli suveren milliy rivojlanish dasturining ajralmas qismi hisoblanadi. Uning nazariy va konseptual asoslari O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I.A.Karimov asarlarida ishlab chiqilgan. Ularda milliy uyg‘onishning strategik vazifasini hal etish ma’naviy tiklanishsiz amalga oshirilmaydi va faqat "yuksak ma’naviyat buyuk kelajakka yo‘l ochadi", degan fikr ustuvorlik qiladi.
I.A.Karimov ushbu muammoni ko‘rib chiqib, quyidagi xulosaga keldi: " Biz o‘z taqdirimizni o‘z qo‘limizga olib, azaliy qadriyatlarimizga suyanib, shu bilan birga, taraqqiy topgan davlatlar tajribasini hisobga olgan holda, mana shunday olijanob intilishlar bilan yashayotganimiz, xalqimiz aslar davomida orziqib kutgan ozod, erkin va farovon hayotni barpo etayotganimiz, bu yo‘lda erishayotgan yutuqlarimizni xalqaro hamjamiyat tan olgani – bunday imkoniyatlarning barchasini aynan mustaqillik berganini bugun hammamiz chuqur anglaymiz”.
O‘zbekiston rahbari "YUksak ma’naviyat - engilmas kuch" kitobida mustaqil O‘zbekistonning ma’naviy rivojlanishi konsepsiyasini yaratib berdi.
O‘zbekistonda qabul qilingan ma’naviy rivojlanish konsepsiyasi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga asoslanadi. Prezidentning farmonlarida, nutqlarida, Vazirlar Mahkamasining qarorlarida, mamlakatning davlat dasturlarida, Konsepsiyani hayotga tatbiq etish choralari belgilangan. Konsepsiya davlatning oila, ta’lim muassasalari, jamoat tashkilotlari, diniy birlashmalar, madaniyat va sport, ommaviy axborot vositalari va shu kabi ustuvor institutlar bilan o‘zaro munosabatlarining me’yoriy asosidir. Ushbu hamkorlikning maqsadi esa, odamlarning ma’naviy rivojlanishi uchun barcha shart-sharoitlarni ta’minlashdan iboratdir.
Ma’naviyat tafakkur qiladigan shaxsning fenomenologik mulki bo‘lib, uning butun qadriyatlar tizimiga kiradi, bu - axloq, estetika, biznes faoliyati, ta’lim, tarixga, Vatanga, oilaga, jamiyatga va shu kabilarga munosabatda namoyon bo‘ladi. Bu - insonning ichki dunyosini tashkil etadigan bilimlar, g‘oyalar, xayolotlar, his-tuyg‘ular, kayfiyatlarga ega bo‘lishi demakdir. U ma’naviy meros bilan belgilanadi, umuminsoniy madaniyat bilan mos keladi, moddiy va ma’naviy qadriyatlar tushunchasini o‘z ichiga oladi, ta’lim bilan ta’minlanadi va milliy mafkuraga asos bo‘lib xizmat qiladi.
Ma’naviy rivojlanish - bu hayotning iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy sohalari ta’siri ostida o‘zgarib turadigan ko‘p qirrali hodisa.
Zamonaviy O‘zbekistonda ijtimoiy-siyosiy tizimni isloh qilish bilan bir vaqtda milliy o‘ziga xoslikni mustahkamlash boshlandi. Bu jarayonda tarixiy xotira, xalqning ob’ektiv va haqiqiy tarixini tiklash juda muhim o‘rin egallaydi. Tarixiy xotira milliy o‘zlikni anglashning asosidir. Bu ona tiliga, butun madaniy merosga nafaqat tarixiy obidalar xazinasi sifatida, balki, millat taraqqiyotiga yordam beradigan faol milliy o‘zlikni anglash instituti sifatida ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo‘lishni talab qiladi. Ma’naviy tiklanishni amalga oshirish uchun millat o‘zining boy tarixi, ming yillik madaniy tajribasi, buyuk ajdodlari merosi asosida O‘zbekistonning jahon hamjamiyatiga kirib borayotganini anglab etishi kerak.
O‘rta Osiyo mintaqasida yashovchi xalqlarning boy tarixiy merosidan, shu jumladan, SHarqning Uyg‘onish davrida yashagan buyuk ma’rifatparvarlar tomonidan yaratilgan boy tarixiy merosdan foydalanish mamlakatni ma’naviy tiklanishining muhim sharti bo‘ldi. Ularning eng katta yutug‘i shundaki, ular insoniylik g‘oyalariga asoslangan jamiyat haqida fikr yuritganlar, inson qadr-qimmatini hurmat qilishni ta’kidlaganlar.
O‘zbekistonda buyuk ajdodlarimiz xotirasiga hurmat bajo keltirib, yubiley tantanalari tashkil etildi, yodgorlik majmualari barpo qilindi. Xususan, 1991 yilda buyuk shoir-mutafakkir va ma’rifatparvar Alisher Navoiyga bag‘ishlangan yubiley tantanalari bo‘lib o‘tdi, ular milliy bayramga aylandi. Uning nomidagi davlat mukofoti ta’sis etildi, yubiley kunida uning asarlari to‘plami nashr etildi. I.Karimov tashabbusi bilan milliy bog‘ va "Alisher Navoiy nomidagi xalqlar do‘stligi" maydoni barpo etildi, uning markazida shoirning haykali o‘rnatildi. Ikkinchi chaqiriq O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining birinchi sessiyasida Prezident Alisher Navoiy ijodini chuqur o‘rganishga, shuningdek, boy milliy, ma’naviy merosni o‘rganishga chaqirdi. Bu benazir zot haqida gapirar ekan, I.Karimov o‘zining “YUksak ma’naviyat – engilmas kuch” asarida shunday deb yozgan edi:”Agar bu ulug‘ zotni avliyo desak, u avliyolarning avliyosi, mutafakkir desak, mutafakkirlarning mutafakkiri, shoir desak, shoirlarning sultonidir”.
Buyuk alloma va davlat arbobi Mirzo Ulug‘bek tavalludining 600 yilligiga bag‘ishlangan yubiley tantanalari YUNESKO tashabbusi bilan Parijda ko‘rgazma bilan ochildi, bu uning iste’dodi va dahosining dunyo miqyosida tan olinganligining isbotidir.
Amir Temurning tarixiy shaxsi haqidagi haqiqatni tiklash uchun katta ishlar qilindi. Bunda O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I.Karimovning 1996 yilni “Amir Temur yili” deb e’lon qilinishi to‘g‘risidagi farmoni katta ahamiyatga ega bo‘ldi. YUNESKO o‘zining Parijdagi qarorgohida yubileyni nishonlash bilan ushbu bayramga katta hissa qo‘shdi. U erda "Temuriylar davrida obodlik, ma’naviyat va ma’rifat" shiori ostida xalqaro konferensiya va Amir Temur shaxsiga bag‘ishlangan ko‘rgazma bo‘lib tashkil etildi. Respublikada "Amir Temur" ordeni ta’sis qilindi. U tug‘ilgan, yashagan va umrining oxirigacha boshqargan SHahrisabz va Samarqand shaharlari mukofotga sazovor bo‘ldi. Amir Temur va temuriylar davridagi ko‘plab tarixiy obidalar tiklanib, qayta ta’mirlandi. Sohibqiron nomini olgan bog‘lar va xiyobonlar barpo etildi. ya
Tarixiy qadriyatlar va milliy urf-odatlarni saqlash nuqtai nazaridan biz islom olamining buyuk allomalari va mutafakkirlarining yubiley tadbirlarining muhimligini yaxshi bilamiz. At-Termiziyning 1200 yilligi, Najmiddin Kubroning 850 yilligi, Bahouddin Naqshbandiyning 675 yilligi, Mahmud Zamaxshariyning 920 yilligi butun dunyoda keng nishonlandi, ko‘plab kechalar, seminarlar va konferensiyalar bo‘lib o‘tdi. Ba "Alpomish" dostonining 1000 yilligi, afsonaviy sarkarda Jaloliddin Manguberdi tavalludining 800 yilligi munosabati bayram tantanalari o‘tkazildi.
“Oltin meros” jamg‘armasi milliy-ma’naviy merosni tiklashda alohida rol o‘ynaydi. SHuningdek, 1994 yilda "Ma’naviyat va ma’rifat" jamiyatining tashkil etilganligini ham ta’kidlash kerak va bularning barchasi xalqimizning ma’naviy hayotini tiklash va rivojlantirishda katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Imom al-Buxoriyning 1225 yilligi doirasida uning "Ishonarli to‘plam" (“Al jome as-sahih”) "Adab durdonalari" (Al-adab al-mufrad”) kabi asarlari nashr etildi.
Ma’lumki, Sovetlar davrida milliy va diniy urf-odatlar, marosimlar taqiqlangan, tanqid qilingan va xalqimizning milli turmush tarzidan chiqarib yuborilgan edi. Faqat mustaqillik sharofati bilangina ularni qayta tiklash imkoniyati paydo bo‘ldi. Mamlakatimizning eng go‘zal bayramiga aylangan "Navro‘z"ning qaytarilishi bu boradagi eng katta yutuq bo‘ldi.
Ma’lumki, O‘zbekiston dunyoviy rivojlanish yo‘lini tanladi, ya’ni, din davlatdan ajratilgan va davlat din ishlariga aralashmaydi. Ammo, vijdon erkinligini ta’minlash, shu bilan birga, jamiyatni ma’naviy sog‘lomlashtirish jarayonlarida dinning tarbiyaviy-axloqiy salohiyati davlatning din sohasidagi siyosatining asosiy prinsipidir.
O‘zbekistonda din davlatdan ajratilgan, biroq shu bilan birga, u jamiyatdan ajratilmaganligini tushunish kerak, bu esa jamiyatning ma’naviy hayoti va diniy munosabat o‘rtasidagi bog‘liqlik uyg‘un va muvozanatli bo‘lishi kerakligini anglatadi. Agar davlat dindorlarning diniy tuyg‘ulari va huquqlarini hurmat qiladigan bo‘lsa, unda dindorlar davlatning qonunlari va siyosatini hurmat qilishlari ham lozim. Faqa shunday muvozanatgina o‘zaro qarama-qarshilikka yo‘l bermaydi.
Sovet davrida ko‘plab tarixiy, diniy yodgorliklar vayron qilingan, ruhoniylar jismonan yo‘q qilingan (ayniqsa, XX asrning 30-yillarida). SHu sababli, XX asrning 80-yillari oxirida O‘zbekistonda boshlangan va 90-yillarda kuchli turtki bo‘lgan diniy qadriyatlarning yuksalishi Islomning "foydali" xususiyatlarini, uning tabiiy ko‘rinishini tiklash imkonini berdi.
Mustaqillik yillarida diniy hayotni tiklash, Sovetlar davrida taqiqlangan milliy va diniy urf-odatlar, bayram va marosimlarni qaytarish bo‘yicha ulkan ishlar olib borildi. Bugunga kelib respublika aholisi Navro‘z, Qurbon hayiti, Ramazon hayiti, Rojdestvo, Fisih, Purim va Xanukkalarni o‘zgacha tarzda nishonlamoqda. Prezidentning 1992 yil mart oyidagi farmoni bilan Respublika hukumati huzurida Din ishlari bo‘yicha qo‘mita tashkil qilindi.
Prezident xalq irodasini bajara turib, mamlakatimizda mustaqillikning yana bir yutug‘i bo‘lgan, musulmon dunyosi hayotida katta ahamiyatga ega bo‘lgan "Muqaddas haj" ni ziyoratini tiklash to‘g‘risida farmonga imzo chekdi. Agar, ilgari har yili 3-4 kishi haj qilgan bo‘lsa, mustaqillik yillarida O‘zbekiston Respublikasi hukumatining moliyaviy ko‘magi bilan minglab musulmonlar muqaddas Makka va Madinaga haj qildilar. Faqatgina 1997-1998 yillarda 3,5 ming, 1999 yilda - 4 mingga yaqin dindorlar ushbu shariat amrini bajardilar.
Dinning ma’naviy tarbiyadagi rolini inobatga olib, Prezidentimizning 1999 yil 7 apreldagi farmoni bilan Toshkent Islom Universiteti, Islomshunoslik ilmiy tadqiqot markazi va universitet qoshida kademik litsey tashkil etildi.
O‘zbekiston hukumati masjidlar va musulmon ta’lim muassasalarini qayta tiklash tashabbusi bilan chiqdi. Mustaqillik yillarida 3 mingdan ortiq masjidlar qayta tiklandi yoki qayta qurildi, diniy ma’lumot olishni istaganlar uchun 10 ta madrasalar ochildi. Taqqoslash uchun keltiradigan bo‘lsak, sobiq Sovet Ittifoq davrida bunday o‘quv muassasalar atiga ikkita edi.
YUqorida ta’kidlanganidek, 1999 yilda O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimovning "Toshkent Islom Universitetini tashkil etish to‘g‘risida" gi qarori diniy qadriyatlarning tiklanishiga katta hissa qo‘shdi. Markaziy Osiyodagi ushbu nufuzli universitet chuqur dunyoviy va diniy bilimlarga ega yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlaydi. 2003 yildan boshlab, davlat tilida o‘qitishdan tashqari, rus tilida o‘qishga kirish boshlandi.
Mustaqillik yillarida respublika dindorlari ziyoratgohlarni ziyorat qila boshladilar: Haj va Umra marosimlarini o‘tkazish uchun Saudiya Arabistoniga musulmonlar, xristianlar Rossiya, Gretsiya va boshqalarga, yahudiylar Isroilga bemalol tashrif buyura boshladilar. Umuman olganda, mustaqillik yillarida respublikaning 72 mingdan ortiq fuqarolari Makkaga, minglab fuqarolar esa Rossiya, Gretsiya va Isroilga hajga borishlari mumkin bo‘ldi. Ziyoratchilarga har tomonlama yordam berilmoqda: maxsus reyslar tashkil etilib, tibbiy xizmatlar ko‘rsatilmoqda, aviachiptalar narxi pasaytirilib, viza hujjatlari tez va oson rasmiylashtirilmoqda.
Islohotlar jarayonida diniy bag‘rikenglikka alohida ahamiyat qaratildi. 90-yillarda O‘zbekistonda 16 konfessiyaning 2200 dan oshiq diniy tashkilotlari ro‘yxatga olingan, ulardan 2046 nafari musulmon tashkilotlari (umumiy sonining 92%). Ular bilan bir qatorda respublikada 165 xristian tashkilotlari, 8 yahudiy jamoalari, 6 bahayi jamoalari, bitta Krishna jamiyati va buddistlar ibodatxonasi mavjud.
1995 yil 21 noyabrda Toshkentda nufuzli jamoat instituti - Ma’naviy merosni tiklash bo‘yicha xalqaro harakat tashkil etildi, undan mintaqadagi ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni mustahkamlashda, fuqarolik jamiyatini qurishda, ijodiy ziyolilarning roli va mavqeini oshirishda, xalqaro hamkorlikni kuchaytirishda keng foydalanilmoqda.
Mamlakatdagi dinlararo va millatlararo totuvlik suveren O‘zbekiston siyosatining ustuvor yo‘nalishiga aylandi. Istiqlolning dastlabki yillaridanoq, nafaqat ma’rifatli, balki Imom al-Buxoriy, Imom at-Termiziy, Imom al-Moturidiy, Burhoniddi Marg‘iloniy, Abdulxoliq G‘ijduvoniy, Najmiddik Kubro kabi dinshunoslarning merosini asrash va kengaytirishga asoslangan tolerantlik jamiyatini barpo etish yo‘nalishi qabul qilindi.
Respublikada islom me’moriy yodgorliklarini tiklash bo‘yicha katta ishlar qilindi Xususan, 2007 yilda Samarqandda Imom Buxoriy majmuasi qurildi. Toshkentda Islom olamida mashhur bo‘lgan shayx Hazrati Imomning me’moriy majmui qayta barpo etildi. Surxondaryoning Termiz shahrida at-Termiziyga bag‘ishlangan yodgorlik majmuasi qad rostladi. Bularning barchasi, ma’naviyatni tiklash va odamlarning axloqiy qadriyatlari tizimini mustahkamlashga xizmat qiladi, albatta.
Respublikada musulmonlardan tashqari, boshqa ko‘plab dunyo va milliy dinlarning vakillari istiqomat qiladilar, shuning uchun vijdon erkinligi kabi nozik masala bo‘yicha davlat siyosati nafaqat respublika jamoatchiligining, balki jahon hamjamiyatining diqqat markazida turibdi.
Aholisining aksariyati islom dinini qabul qiladigan mamlakat sifatida O‘zbekiston uchun ikkita asosiy vazifa dolzarb hisoblanadi:
• haqiqiy islomni mintaqada buzg‘unchi vaziyatni yaratish maqsadida diniy shiorlardan foydalanadigan, siyosiylashtirilgan va jangari soxta islomdan himoya qilish;
• diniy bag‘rikenglikni, barcha diniy qadriyatlarni hurmat qilishni chuqurlashtirish uchun yaqin aloqalar o‘rnatish.
O‘zbekiston rahbariyati milliy an’analarni asrab-avaylash va rivojlantirish, respublikada istiqomat qiluvchi xalqlar va millatlarning ona tili va madaniyatini tiklash borasida keng ko‘lamli ishlarni amalga oshirmoqda. O‘zbekistondagi turli konfessiyalarning izdoshlari tinch va hamjihatlikda yashamoqda. Uzoq yillar va hatto asrlar davomida birga yashab kelgan musulmonlar, xristianlar va boshqa din vakillari bir-birini tushunishni o‘rgandilar, natijada bag‘rikenglik an’analari shakllandi. Buning yorqin namunasi - Samarqand yaqinida joylashgan Xo‘ja Doniyor maqbarasi Injilda payg‘ambar Doniyorning dafn etilgan joyi sifatida xristianlar, musulmonlar va yahudiylar uchun muqaddas hisoblangan. Farq shundaki, musulmonlar uni payg‘ambar Xo‘ja Doniyor , xristianlar - Doniel payg‘ambar, yahudiylar - Doniel payg‘ambar deb atashadi.
Qur’on, hadislar (Muhammad payg‘ambarning so‘zlari), Injil (YAngi Ahd), eski Ahd qismlari (SHoh Sulaymonning hikoyalari, Payg‘ambarlar tarixi) va boshqalar o‘zbek tiliga tarjima qilindi va ommaviy tirajda nashr etildi.
2007 yilda Ta’lim, fan va madaniyat bo‘yicha xalqaro islom tashkiloti (ISESCO) Toshkentni islom madaniyati va ilm-faniga, yodgorliklarni saqlash va islomiy merosni boyitishga qo‘shgan ulkan xizmatlari uchun “Islom madaniyatining poytaxti” deb e’lon qildi. Bu O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan dinlararo totuvlik va ma’naviy qadriyatlarni tiklash siyosatiga xalqaro hamjamiyat tomonidan berilgan yuqori baho deganidir.
SHunday qilib, mustaqillikning qisqa vaqti ichida to‘plangan O‘zbekiston tajribasi zamonaviy o‘zbek jamiyatida dinga munosabat tubdan o‘zgardi. Din - madaniy va ma’naviy sohaning ajralmas qismiga aylandi, ma’naviy qadriyatlarni tiklash vazifalari davlat darajasida hal qilinmoqda. Diniy bag‘rikenglikning huquqiy asosi O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va "Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida" (1998 y.) Qonunlarda mustahkamlab qo‘yilgan. Ushbu huquqiy hujjatlar, nafaqat xalqaro huquqiy me’yorlarni, balki o‘zlarining ko‘p asrlik to‘plangan tajribalarini ham birlashtiradi.
Ma’naviyatni tiklash jarayonida O‘zbekiston intellektual, axloqiy va estetik tadbirlarni o‘tkazishda ko‘plab nufuzli xalqaro tashkilotlar, shu jumladan, YUNESKO bilan hamkorlik qiladi. YUNESKOning asosiy vazifasi "BMT Nizomida e’tirof etilgan umuminsoniy hurmat, adolat, qonuniylik va inson huquqlari, shuningdek, asosiy erkinliklarni ta’minlash maqsadida xalqlar o‘rtasida ta’lim, fan va madaniyat sohasidagi hamkorlikni kengaytirish orqali tinchlik va xalqaro xavfsizlikni mustahkamlashga ko‘maklashish" dir.
O‘zbekiston va YUNESKO o‘rtasidagi hamkorlik orqali muhim voqealar yangi xalqaro bosqichga ko‘tarilmoqda. YUNESKO nafaqat O‘zbekistonda, balki butunjahon miqyosidagi tarixiy obidalar, noyob shaharlar va me’moriy obidalarni targ‘ib qilmoqda. YUNESKOning Jahon tarixiy va madaniy merosi ro‘yxatiga 7000 dan ortiq tarixiy me’morchilik va san’at yodgorliklari kiritilgan.
YUNESKOning Umumjahon merosi ro‘yxatiga kiritilgan birinchi sayt Xiva edi. 1997 yilda YUNESKOning bevosita ishtirokida ushbu tarixiy shaharning 2500 yilligi nishonlandi. SHu yili Buxoroning 2500 yillik yubiley ham YUNESKO sha’feligida nishonlandi. 2005 yilda YUNESKO homiyligida, shuningdek, YUNESKOning Jahon merosi ro‘yxatiga kiritilgan SHahrisabzning 2700 yilligi nishonlandi. 2007 yilda YUNESKO homiyligida va dunyo hamjamiyatining har tomonlama ko‘magi bilan Samarqand shahri o‘zining 2750 yilligini tantanali ravishda nishonladi.
Jamiyatning ma’naviy hayotida shaxsning rivojlanishiga ta’sir qiluvchi xalq an’analari va urf-odatlari muhim rol o‘ynaydi. An’analar - bu ijtimoiy munosabatlarning bir qismi bo‘lgan marosimlardir. Ular chirishga moyil emaslar, bu katta avloddan yoshlarga ma’lumot uzatishda bog‘lovchi bo‘g‘in hisoblanadi. An’analar tarixiy xotiraga asoslanadi. Ularni urf-odatlar kabi ijtimoiy hodisalardan ajratish kerak.
Xalq an’analari ko‘p asrlar davomida shakllangan bo‘lib, ular zamonaviy hayotda namoyon bo‘ladi, ammo tarixiy an’analarni tiklash jarayoni ancha faol. O‘zbekistonda, ayniqsa, qishloq joylarda keng nishonlanadigan Navro‘z, Qovun sayli, Gul bayrami, Hosil bayrami kabi qadimiy xalq bayramlari tobora ommalashmoqda. Viloyat bayramlariga Navro‘z, Boychechak, Lola sayli, Birinchi jo‘yak va boshqalar kiradi. Ushbu bayramlar mintaqaning barcha xalqlariga tanish, ular qishloq xo‘jaligi bilan bog‘liq va shuning uchun Markaziy Osiyoda yashovchi ko‘plab xalqlar uchun muhimdir.
Mustaqillik yillarida birlashuv jarayonlari nafaqat o‘zbeklar, balki boshqa xalqlar va millatlar o‘rtasida ham etnik va madaniy asosda amalga oshirildi. Milliy va madaniy markazlar paydo bo‘ldi. 1989 yilda Madaniyat vazirligi huzurida Respublika millatlararo madaniyat markazi tashkil etildi. Uning tarkibiga qozoq, koreys kabi 12 ta milliy markazlar kirgan.
1990 yillar o‘zbek kinematografiyasida sezilarli o‘zgarishlar davri bo‘ldi. Tez orada televizion ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun zamin yaratildi. Masalan, SH.Junaydullaevning "CHarxpalak" ("Suv tegirmoni"), M.Muhamedovning "Mehrobdan CHayon", F.Haydarovning "Adolat manzili" , "Diqqot, motor!" kabilar dunyo yuzini ko‘rdi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2006 yil 12 iyundagi 115-sonli "Milliy serial" dasturini yaratish to‘g‘risida”gi qarori televizion kinoning mavqeini yanada mustahkamladi. Hozirgi vaqt barcha televizorlarning o‘zgarishi bilan tavsiflanadi. Bu yil O‘zbekiston raqamli va ko‘p kanalli teleko‘rsatularga o‘tdi, bu esa eski uslubdagi televizorlarga xos bo‘lmagan yangi imkoniyatlarni taqdim etadi.
Zamonaviy o‘zbek adabiyotining asosini boy folklor-og‘zaki xalq ijodi tashkil etadi. Odamlar qahramonlik dostonlarini og‘zidan og‘izga oshirishgan.
So‘nggi o‘n yilliklar ichida zamonaviy o‘zbek adabiyoti rang-barang bo‘lib, shakl va uslubni tanlashda jasurroq bo‘lib qoldi. Ko‘p asrlik an’analarni davom ettirgan o‘zbek she’riyati milliy adabiyotning etakchi janri bo‘lib qolmoqda. Oman Matjon, Barot Boyqobilov, Sirojiddin Sayyid, Normurod Narzullaev, SHavkat Rahmon, CHo‘lpon Ergash, Azim Suyun, Usmon Azim, Ikrom Otamurod, Abduvali Qutbiddin, Aziz Said, Muhammad YUsuf she’rlarida nazmiy idrok yangi darajaga ko‘tarildi, bunda asosiy e’tibor axloqiy ta’limotlar va falsafiy g‘oyalar emas, balki murakkab ruhiy holatning namoyon bo‘lishi va insonning ichki tuyg‘ularini anglash, uning boy va xilma-xil ruhini o‘rganish bilan bog‘liq. Bugungi kunda she’riyat o‘z kelib chiqishiga qaytmoqda. Ularning estetik darajasi, badiiy so‘zni tushunish darajasi, obrazli ifodasi sezilarli darajada oshib bormoqda.
Zamonaviy she’riyat bilan bir qatorda o‘zbek nasri ham yuksalib bormoqda. Bugungi kunda turli avlod yozuvchilari mazkur janrda samarali mehnat qilmoqdalar ( Omon Muxtor, Tohir Malik, Murod Muhammad Do‘st, Tog‘ay Murod, Erkin A’zamov, Xayriddin Sultonov, Xurshid Do‘stmuhammad, Nazar Eshonqul, Normurod Norqobilov, To‘xtamurod Rustamov va b.).
O‘zbekistonda milliy an’analarni saqlash va rivojlantirish, respublikada yashaydigan xalqlar va millatlarning ona tillari va madaniyatini tiklash bo‘yicha keng ko‘lamli ishlar olib borilmoqda. Asosiysi, o‘z tarixini o‘rganish asosida axloqiy qadriyatlarni tiklash bo‘yicha aniq maqsadli ishlar yo‘lga qo‘yildi.
Jamiyatni demokratik yangilash, iqtisodiyotni liberallashtirish, ma’naviy-ma’rifiy masalalarni hal qilishda, hech qanday holatda, islohotlar islohotlar uchun emas, balki inson manfaati uchun, uning farovonligini ta’minlash uchun olib borilishini unutmaslik kerak.
*O‘zbekistonda ilm-fanning o‘z chuqur ildizlari bor. Bu hududda dunyoga mashhur bo‘lgan matematika, astronomiya, geografiya va tibbiyot, falsafa va huquqshunoslik, tilshunoslik maktablari bo‘lgan.
IX asrda Bog‘dodda tashkil etilgan al-Ma’mun akademiyasi (Olimlar uyi) ning asosiy vakillari Markaziy Osiyodan kelgan olimlar bo‘lgan. IX-XV asrlarda musulmon dunyosida 700 dan ortiq taniqli olimlar ishlagan bo‘lsa, ularning 500 nafari O‘rta Osiyoliklar edi. Musulmon mamlakatlaridagi o‘nta ilmiy markazlardan 5tasi (Buxoro, Samarqand, Marv. Urganch, Quva) O‘rta Osiyoning hududida mavjud bo‘lgan.
Hozirgi mustaqil O‘zbekiston Respublikasi mustahkam ilmiy-texnik kadrlar zahiralariga ega. Mamlakatning ilmiy-tadqiqot kompleksi Fanlar akademiyasining 362 ta institutini, oliy o‘quv yurtlari va sanoat yo‘nalishlari institutlarini birlashtiradi. Ular orasida 101 ta ilmiy-tadqiqot institutlari, 55 ta oliy o‘quv yurtlarining ilmiy-tadqiqot bo‘limi, 65 ta loyiha tashkilotlari, 32 ta ilmiy-ishlab chiqarish birlashmalari, 30 ta axborot markazlari mavjud. Xorazmda al-Ma’mun akademiyasi tiklandi.
Respublikada 46 mingga yaqin odam ilmiy-tadqiqot ishlarini olib bormoqda. Ularning orasida 2,8 ming fan doktorlari, 16.100 dan ortiq fan nomzodlari bor. Ilm-fanning 20 sohasida yuqori malakali ilmiy kadrlar tayyorlanmoqda.
Respublika olimlari eng muhim ilmiy yo‘nalishlar bo‘yicha jahon miqyosidagi ilmiy maktablarni yaratdilar. Bularga matematika, geologiya va seysmologiya, molekulyar genetika va materiyaning fizik-kimyoviy tarkibini kompleks o‘rganish sohasidagi tadqiqotlar kiradi.
O‘zbekiston olimlari dunyoning etakchi universitetlari va ilmiy markazlarida chet ellik hamkasblari bilan birgalikda ilmiy-tadqiqot ishlarini olib bormoqdalar. O‘zbekiston Milliy universiteti, Toshken davlat texnika universiteti, Jahon tillari universiteti va boshqa oliy o‘quv yurtlarining tadqiqotchilari AQSH, YAponiya va Evropaning etakchi universitetlari olimlari bilan birgalikda ishlamoqdalar. Kitobdagi Ulug‘bek nomli stansiya olimlari AQSH, Italiya va YAponiya olimlari va mutaxassislari bilan birgalikda xalqaro ilmiy-tadqiqot ishlarida faol ishtirok etmoqda. Respublika Fanlar akademiyasining Matematika instituti olimlari 1995 yildan beri Fransiya universiteti Matematika markazining tadqiqotchilari bilan hamkorlik qilib kelmoqdalar. Bir vaqtning o‘zida AQSH, Angliya va Gollandiyada ikki mamlakat matematiklarining O‘zbekiston va Fransiya matematiklari tomonidan tahrir qilingan maqolalari va ma’ruzalari to‘plami nashr etildi.
Uzoq yillar davomida O‘zbekiston arxeologlari Surxondaryoda YAponiya olimlari bilan, Qoraqalpog‘istonda Sidney universiteti arxeologlari bilan birgalikda ilmiy-tadqiqot ishlarini olib bormoqdalar. O‘zbekiston Milliy universiteti tarixchilari Angliya, Fransiya, Daniya universitetlaridagi hamkasblari bilan bir necha yillardan buyon hamkorlik qilib kelmoqdalar.O‘zbekistonning bir qator taniqli olimlari xorijiy mamlakatlarning tarmoq akademiyalariga a’zo bo‘lishdi.