Sabah məRKƏZİ Dövlət Borcunun iqtisadi artıma və xarici investisiyalara təsirinin təhlili: Azərbaycan Nümunəsi

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ

AZƏRBAYCAN DÖVLƏT İQTİSAD UNİVERSİTETİ



SABAH MƏRKƏZİ
Dövlət Borcunun iqtisadi artıma və xarici investisiyalara təsirinin təhlili: Azərbaycan Nümunəsi

mövzusunda
DİPLOM İŞİ


Tələbə : Teymur Mahmudov

Maliyyə, 4-cü kurs, bakalavr dərəcəsi

Elmi rəhbər: Əsgərzadə Qədir

Bakı 2019
Təşəkkürnamə

İlk öncə diplom işimi hazırladığım müddətdə dəstəyi və rəhbərliyi üçün elmi rəhbərim - Əsgərzadə Qədir müəllimə öz təşəkkürlərimi bildirirəm.

Bu müddətdə göstərdiyi yardımı üçün biz tələbələrə daim dəstək olmuş SABAH fakültəsinin dekanı Aida Quliyeva xanım başda olmaqla bütün müəllimlərimə xüsusilə minnətdarlığımı bildirirəm. Göstərmiş olduğunuz köməkliklərə görə çox sağ olun.

GİRİŞ....................................................................................................................4

I FƏSİL. DÖVLƏT BORCU VƏ XARİCİ İNVESTİSİYALARIN İQTİSADİ İNKİŞAFA TƏSİRİNİN NƏZƏRİ ƏSASLARI..................................................7

1.1 Bazar iqtisadiyyatı şəraitində dövlət borcunun və xarici investisiyaların yaranma səbəbləri və оnların iqtisadi sistemə təsirləri..................................................................................................................7

1.2 Dövlət bоrclаrının və xarici investisiyaların mаliyyələşdirilməsi mənbələri............................................................................................................15

II FƏSİL. AZƏRBAYCAN NÜMUNƏSİ........................................................20

2.1 Cənubi Qafqaz respublikalarında dövlət borcu və xarici investisiyalar......................................................................................................20

2.2 Azərbaycanda dövlət borcu, xarici investisiyalar və iqtisadi artım arasında əlaqə....................................................................................................................23

2.3 Azərbaycan üçün dövlət borcu və xarici investisiyaların optimal səviyyəsinin müəyyən edilməsi yolları...............................................................36

2.4 Statistik məlumatlar.....................................................................................46

Nəticə..................................................................................................................52Ədəbiyyat siyahısı...............................................................................................54

G İ R İ Ş  
Mövzunun aktuallığı: Hələ qədim zamanlardan formalaşan dövlət borcu anlayışı o vaxtlar öhdəlik olaraq anlaşılırdı və bu cür öhdəliklər əvvəla maliyyə münasibətlərinin təkibinə daxil olan iqtisadi bir termin kimi dövlətin yaranmasıyla meydana gəlmişdir. Bunun səbəbi isə odur ki , dövlət öz funksiyalarını yerinə yetirmək üçün borcdan istifadə edir Bir sıra ədəbiyyatlara görə, dövlət borclarının ilk formalarından səkkiz əsr bundan öncə istifadə olunmuşdur. Dövlət borcları istər idarəçiliyin formalarından, istərsə də iqtisadiyyatın hansı formada fəaliyyət göstərməsindən asılı olmadan, hər bir dövlətdə mövcud olmuşdur. Elə bir ölkə göstərmək mümkün deyil ki, dövlət borcu olmasın. Dövlət borcunun mahiyyəti haqqında müxtəlif izahlar var. Buna misal olaraq deyə bilərik ki, bəzi iqtisadiçılar və iqtisadi sahədə fəaliyyət göstərən şəxslər bu termini emissiya edilmiş və qarşılığı verilməmiş dövlət qiymətli kağızları faizləri ilə birlikdə alınan kredit və dövlətin verdiyi zəmanətlərin ümumi həcmi kimi izah edirlər.  Dövlət borcu – dövlət xərclərinin qarşılanması məqsədilə dövlətin zaminliyi ilə alınmış və onun öhdəliyinə uyğun olaraq müəyyən edilmiş zamanlarda ödənilməsi nəzərdə saxlanılan pulun məbləğidir. Hal-hazırki iqtisadi vəziyyətin mövcud olduğu şəraitdə cəmiyyətdə əmtəə və xitmətlərə çoxalan tələbin qarşılanması məqsədilə məhsuldarlığın və istehsalın optimal səviyyəyə çatdırılması sərmayə qoyuluşları ilə birbaşa əlaqəlidir.  Buna görə də, cəmiyyətin həyatında investisiya yatırımlarının vacibliyi və rolu həddindən artıq önəmlidir. Mütəxəssislər belə hesab edirlər ki, Azərbaycan iqtisadiyyatını inkişaf etmiş ölkələrin iqtisadiyyatına bəabər səviyyəyə çatdırmaq məqsədilə növbəti 20 ildə təxminən 21-23 milyard ABŞ dolları (neft-qaz sahəsi ilə erməni separatçıları tərəfindən zəbt edilmiş 20% ərazinin geri qaytarıldığı şərait istisna olmaqla) sərmayə qoyuluşu lazımdır. Ölkədə bəzi iqtisadi gösətiricilərin aşağı səviyyəsi, həmçinin kasıb əhalinin sayının çox olması, əhalinin əməkhaqqı və digər gəlirlərinin kifayət qədər olmaması və digər iqtisadi, hüquqi amillər Azərbaycana daxil olan investisiyaların miqdarına mənfi təsir edir. 
Problemin öyrənilmə səviyyəsi: Hazırda demək olar ki, bütün dövlətlər dövlət borcunun müasir vəziyyəti, onun idarə edilməsi yollarının öyrənilməsını, investisiya siyasətinin öyrənilməsini qarşılarına məqsəd olaraq qoyublar. Dövlət borcu və investisiyalara qarşı hər ölkənin öz mövqeyi olmuşdur və bu haqda bəzi elmi tədqiqadlar işləri aparılmışdır Ölkəmizdə isə bu məsələlərə aid tədqiqatları dövlət müstəqilliyinin elan olunmasının ardından, həm azərbaycanlı mütəxəssislər ,həm də digər ölkələrin mütəxəssislər aparmışdır və bu tədqiqadlar hələ də davam etməkdədir. 
Tədqiqatın məqsəd və vəzifələri: Məqsəd, dövlət borcu və xarici invesitiyaların iqtisadi inkişafa təsiri haqqında tədqiqat işinin aparılması üçün dövlət borcunun və xarici investisiyaların mahiyyətinin öyrənilməsi, onların müasir vəziyyətinin müəyyən edilməsi, dövlətin borc və xarici investisiya siyasətinin onun iqtisadi inkişafına təsiri və onların idarə edilməsi mexanizminin öyrənilməsidir Qarşıya qoyulmuş məqsədlərə çatmaq üçün müəyyən edilmiş vəzifələr aşağıdakılardır:

1. dövlətin borclarının mahiyyətini açmaq və yaranma səbəblərini araşdırmaq; 

2. dövlət borcunun necə idarə edildiyinin araşdırılıb öyrənilməsi və bu sahədə strateji vəzifələrin müəyyənləşdirilməsi; 
3. investisiya qoyuluşunun mahiyyəti və onun ölkənin iqtisadi inkişafında rolunu aydınlaşdırmaq; 
4. Xarici investisiya qoyuluşu sahəsində Azərbaycanın müasir vəziyyətini təhlil etmək; 
5. xarici investisiya fəaliyyətinin idarə olunması üçün dövlətin atdığı addımları xarakterizə etmək. 
Tədqiqatın predmeti:Tədqiqatın predmetini ölkəmizin iqtisadi inkişafında dövlət borcunun və xarici investisiyaların rolu, obyektini isə dövlət borcları və xarici investisiyalardan ibarətdir. 
Tədqiqat işinin nəzəri-metodoloji əsasları: Tədqiqatın elmi nəzəri -metodologiyası Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası  Milli Məclisin dövlət borcu və onunla əlaqəli sahələrdə verdiyi qərarlar ölkə prezidentin fərmanları, xarici ölkələrin praktikası Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin daxilində mövcud olan Dövlət Borcunun İdarə olunması Agentliyi tərəfindən bu sahədə qəbul edilmiş qaydalar, bununla yanaşı, dövlət tərəfindən qəbul edilmiş digər qanunvericilik aktları, habelə verilmiş sərəncam və fərmanlardan ibarətdir.  Elmi araşdırmanın həyata keçirilməsində məntiqi ümumiləşdirmə, müşahidə, dinamiki, müqayisəli təhlil və s. kimi metodlardan geniş formada istifadə olunmuşdur. 
Elmi araşdırmanın informasiya bazası olaraq isə İqtisadiyyat Nazirliyinin, Maliyyə Nazirliyinin, Statistika Komitəsinin Dövlət Borcunun İdarə olunması Agentliyinin material və hesabatlarından, iqtisadi ədəbiyyatlar və kütləvi informasiya vasitələrində çap olunmuş məlumatlardan geniş formada istifadə olunmuşdur. 
Tədqiqat işinin elmi yeniliyi Bütün dünya ölkələrində və eyni zamanda ölkəmizdə dövlət borclarından səmərəli istifadə imkanlarının bütünlükdə araşdırılmasına, dövlət borcunun mahiyyətinin izah edilməsinə, borc öhdəliklərinin inflyasiya fəaliyyətinə təsirinin təhlil olunub öyrənilməsinə həsr olunmuş elmi-tədqiqat işində, eyni zamanda ölkəmizdə iqtisadiyyatın xarici sərmayələrin iqtisadi və sosial səmərəliliyini özündə əks etdirən göstəricilər sistemi formalaşdırılmış və real materiallar əsasında onların hesablanması tətbiq olunmuşdur. 
Elmi işin strukturu və tərkibi: Diplom işi giriş, iki fəsil, nəticə və ədəbiyyat siyahısından ibarətdir. 

I FƏSİL DÖVLƏT BORCU VƏ XARİCİ İNVESTİSİYALARIN İQTİSADİ İNKİŞAFA TƏSİRİNİN NƏZƏRİ ƏSASLARI 

1.1 Bazar iqtisadiyyatı şəraitində dövlət borcunun və xarici investisiyaların yaranma səbəbləri və onlarln iqtisadi sistemə təsirləri 
Müasir dövrdə dövlət borcu olmayan ölkə yoxdur. Zamanla bir sıra hallarda dövlətlərin mövcud maliyyə vasitəsi ilə xərclər arasında fərq yarana bilir. Bu bir tərəfdən yaxşı, digər tərəfdən isə pis xarakterli fərq ola bilər. Bu fərq müsbət fərq olduğu halda sözügedən məbləğ dövlətin ehtiyatlarına əlavə edilir Yox, əgər mənfi fərqdirsə, yəni büdcə kəsiri yaranıbsa, dövlət iki seçimi olur. Ya vergiləri artıraraq əlavə gəlirlər yaratmalı, ya da borc almalıdır. Bu da o anlama gəlir ki, dövlət öz vəzifələrini icra edən zaman xərclərini qarşılamaqda çətinlik çəkdiyi vəsaiti qarşısına çıxan digər xərcləmələrin ödənilməsinin vasitəsi kimi aldığı borc məbləğlərindən istifadə etməklə yerinə yetirir. Beləliklə də dövlət fəaliyyətin davamlığını təmin etmək üçün aldığı borc məbləğlərindən geniş istifadə edir Bununla da dövlət borcu anlayışı yaranır. Borc mənbələri ölkənin işində olduğu situasiyadan habelə iqtisadi əlaqələrindən aslı olmaqla başqa-başqa formalarda ola bilir. O mənbənin aşkarlanması, aradakı fərqin sıfıra endirilməsi prosesi və müəyyən müddətin sonunda alınan borcun faiziylə birlikdə geri ödənilməsinə borclanma deyilir. Digər formada izah etsək, hökumətin xərclərinin ölkənin gəlirləri ilə ödənməsi mümkün olmayan hissəsinin digər qayaqlardan alınan borc vasitəsiləörtüıməsi borcun alındığı bütün hüquqi və fiziki şəxsə dövlət zəmanətinin verilməsi başa düşülür Tarixən iqtisadçılar dövlət borcu ətrafındabir sıra izahlar verərkən heç cür ortaq məxrəcə gələ bilməyiblər. Bir qisim iqtisadçı borc öhdəliyini "insanlar vasitəsilə öncədən icad olunmuş bəla hesab etsə də başqa iqtisadçılara fikirlərinə görə isə dövlət borcu ölkədə iqtisadi vəziyyəti müsbətə doğru dəyişməsində rol oynayan alətdir. A. Smit və digər iqtisadçılar borcun yaranmasının əleyhinə öz fikirlərini bəyan etmişdirlər.Onlar hesab edirdilər ki, borc dövlətin üzərinə düşən ən ağır yükdür Bu iqtisadçıların fikrincə həmin vəsaitlərin qaytarılmaması halında ölkədə iqtisadi vəziyyətin pisləşəcəyini də bildirmişdilər. Eyni zamanda, Keynsin nəzəriyyəsini də borcun ölkə iqtisadiyyatına təsir edən amillərdən biri olaraq aydınlaşdıran nəzəriyyələr sırasına əlavə edə bilərik. Bu nəzəriyyənin nümayəndələri hesab edir kidövlət büdcəsində yaranan defisit ölkədə iqtisadi fəaliyyət baxımından mənfi hal, hətta tam tərsinə iqtisadi aktivliyi sürətləndirən alətlərdən biridir. İqtisadif fikirin növbəti mərhələlərini təhlili edərkən görürük ki, dövlət borcu məsələsi bilindiyi kimi borc almanın vacibiyyəti misalında deyil, tamamilə alınan borcun ümumi həcmi və artan borcun miqdarının iqtisadi fəaliyyətə edəcəyi təsirin və ya əks təsirin meydana çıxması məsələsindədir . Ümumi olaraq borc yükünün kimin üzərinə düşdüyünü demək olmasa da, iqtisadçıların çoxu borcun iqtisadiyyata təsirini etiraf edirlər. Belə olan halda alınan borcların balanslaşdırılması məsələsində müttəfiqli strategiyanın hazırlanmasının makro-iqtisadi siyasətdə güvənilir vasitə olduğu nəticəsinə gəlirikBunun da öz sırasında, doğru və məqsədə uyğun işlədilməsi ölkənin sərmayə və kredit reytinqini yüksəltməyə şarit yaradacaqdır. 
Bir sıra dövlətlər ancaq öz maliyyə resurslarına güvənərək ölkənin iqtisadi sisteminin yaxşılaşdırılması baxımından dövlət büdcəsində yaranan defisitin aradan qaldırılması, ölkənin sosial və iqtisadi mühitində dəyişikliklərin yerinə yetirilməsi məsələsini reallaşdıra bilmirlər. Dövlət borcu olan ölkələri iqtisadi cəhətdən ağırlaşan ölkə saymaq olmaz. Çünki, elə həmin bu ölkə əldə etdiyi borc vəsaitlərini səmərəli formada istifadə etməklə öz iqtisadi vəziyyətinin düzəldilməsinə nail ola bilər. Alınmış borcu məqsədəuyğun şəkildə əsas sosial problemlərin həllinə istiqamətləndirməklə ölkəyə fayda gətirmək olar. 
Dövlətin vəsaiti hansısa layihələri həyata keçirmək üçün çatmadıqda, hökümət, beynəlxalq maliyyə-kredit və bir sıra başqa kredit təşkilatları ilə müqavilələrlə dövlət tərəfindən ölkənin iqtisadi fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması üçün aparılan bəzi istahatlara dəstək verilməsi və müxtəlif formalı mühüm hesab olunan proyektlərə maliyyə yardımı edilməsi məqsədlə uyğun formada zəmanətlər verir. Əgər cari il dövlətin büdcəsində lazım olan məbləğdə vəsait olmazsa, hökümət zəmanətli olaraq borc alar ve növbəti illərin dövlət büdcəsində həmin borcların geri verilməsi üçün vəsait nəzərdə tutular. Dövlət investisiya proqramları dairəsində dövlət təminatının verilməsi məsələsinə baxılar və Maliyyə Nazirliyi ilə birgə bu məsələ ilə bağlı başqa dövlət idarələri vastitəsilə kreditlərlə təmin edilən proyektlər üçün texnikii və iqtisadi baxımdan əsaslanmalara və kredit müqaviləsində nəzərdə tutulan şərtlərlə uyğun olara fikir bildirilir. Dövlət borcu iqtisadi münasibətlər sisteminin vacib bir halqasıdır və iqtisadii anlayışların toplusunun tərkibində öz əksini tapmışdır. Dövlət borcu məbləğlərindən istifadə olunduğu üçün meydana gələn borc münasiibətləri iqtisadi əlaqələr sisteminin bir alt kateqoriyası olaraq çıxış edirlər. Borcun özü isə iqtisadiyyatın bir hissəsi olaraq, bir iqtisadi fəaliyyət obyektinin digərlərinə geri qaytarmaqla hökümlü olduğu pul məbləğlərinin yekunu olaraq anlaşılır. 
Dövlət borclanan zaman hüquqi və fiziki şəxslərdən, həmçinin digər qurumlardan ehtiyatla topladığı pul məbləğlərini özünə yönləndirir Buna uyğun olaraq da borcların müddəti yekunlaşdıqda aldığı məbləğləri geri ödəyir. Bu səbəbdən alınan borclar borcalan dövlətin iqtisadiyyatına gəlir qazandırır , həmçinin eyni zamanda dövlət büdcəsindən xərcləmələri yüksəldir. Dövlətləri borcların alınmasına həvəsləndirən bir sıra səbəblər var. Bunlardan ən əsası dövlətlər son dərəcə önəmli xərcləmələrini tamamilə qarşılamaqla hökümlüdürlər. Bu xərcləmələr heç dəhər zaman vergi və başqa birsıra gəlirlər vasitəsilə qarşılana bilmir . Bunun səbəbi isə odur ki, dövlət vergi və digər ənənəvi gəlirləri müəyyən hüdudda artıra bilir. Bu limitin nə qədər böyük olmasına baxmayaraq, elə dövlət xərcləmələri ortaya çıxır ki, bəhs edilən gəlir mənbələri bu xərcləri qarşılamağa qadir olmur, müvafiq sahə üzrə çalışanların arasında hər nə qədər də “az vergi - çox borc”, “çox vergi - az borclanma” anlayışı geniş yayılsa da bu yanaşma təcrübədə hərzaman özünü isbat etmir. Dövlət borcu və onların idarəsi onun maliyyə siyasətinin əsas tərkib hissəsidir. Dövlətimizin borc alması ölkəmizin iqtisadi inkişafı istiqamətində proqramlar həyata keçirilməsinin təşkilinə, dövlət büdcəsi kəsləririni örtmək, investisiya maliyyələşdirmələri və respublikanın qanunvericilik əsasında müəyyən edilmiş digər məsələlərini həlli ilə bağlıdır. Dünya ölkələri və onlarıniqtisadii sistemlərinin, qarşılıqlı iş birliyi kimi halların yüksəlməsi şəraittində başqa dövlətlərdən alınan borcların ölkə əhalisinin yaşam vəziyyətinə iqtisadiyyatda baş verən inkişafa təsiri prosesləri və bunlardan qaynaqlanan iqtisadi proseslərin öyrənilməsi daha vacib əhəmiyyətə malikdir. Ümumiyyətlə isə, borc və iqtisadi sistem arasında qarşılıqlı təsir məsələlərinin öyrənilməsində əsas nüans olaraq, borc artımı və iqtisadiyyatın müsbətə doğru dəyişməsi ilə qarşılıqlı bağlılıq və asılılıqların diqqətə alınması vacib əhəmiyyətə malikdir. Bir sıra halarda dövlət borcunun miqdarıyla iqtisadi inkişafın həddi kimi miqdar və bir sıra keyfiyətlər daha sonrakı mərhələ hesab edilir. İqtisadiyyatda baş verən artış və borcların məbləğinin artması arasında olan və qəbul edilən nisbətiin müəyyənləşdirilməsi məcmusu yerli məhsulun artım səviyyəsi prizmasından araşdırılır. Əgər iqtisadi artımın həddi yüksək və borca nisbətən faiz dərəcələri nə qədər az olarsa, dövlət xərclərini qaytarmaq üçün cəlb etdiyi borclarından bir o qədər səmərəli istifadə edə bilər. Burada, əsas etibarilə, borc artımı və iqtisadi artım daxilindəki qarşılıqlı əlaqənin klassik modelindən söhbət gedir ki, bu da ümumi daxili məhsulla xarici borcun səviyyəsi və artımı arasındakı əlaqənin əsas götürülüb, borcun artım səviyyəsinin iqtisadi artımla bağlı olaraq nəzərə alınmasıdır. Ümumiyyətlə, hər bir ölkənin iqtisadi gücünün qiymətləndirilməsi əsas meyarlardan biri olan ÜDM-in həcmi ilə müəyyən edilir. Bu ölkənin iqtisadi artım tempinin müəyyən edilməsində də önəmli malikdir. Vacib makroiqtisadi göstəricilərdən biri olaraq ÜDM sadəcə ölkələrin modern iqtisadi gücünü yox eyni zamanda da onların daxili iqtisadi fəaliyyətlərinin istiqamətlərini, onun xüsusiyyətlərini, kənd təsərrüfatının fərqlisektorlarının aktivliyinin effektivliyini, ölkələrin beynəlxalq iqtisadi sistemlərə qarşılıqlı əlaqə proseslərində iştirakınınhansı səviyyədə olmasını da müəyyənləşdirə bilər. Belə vəziyyətdə bu cür bir sual da ortaya çıxa bilər ki, milli iqtisadi sestemin inkişafında borc (əsasən də xarici borc) nə qədər əhəmiyyətli rola malikdir? İnkişaf və digər dövlətlərdən alınan borclar arasıında hərhansı ortaq təsirlər, əlaqələr, bağlılıqlar varmı? Ümumi olaraq real vəziyyətdə iqtisadiyyatların genişlənməkdə olan qarşılıqlı təsiri şəraitində daxili iqtisadiyyatın inkişaf etməsi xarici borc olmadan mümkün ola bilərmi? Bu suallara nəzərən dövləti borc almağa vadar edən başlıca səbəblərə nəzər salaq: 
1. fövqəladə xərclərin ödənməsi üçün borcalma; 
2. təbii fəlakət və müharibələrin maliyyə cəhətdən təmin edilməsi; 
3. investisiya maliyyələşdirilməsi məqsədilə borcalma; 
4. büdcə gəlirləri və xərcləri arasındakı tarazlığın saxlanılması; 
5. mövcud borcu ödəmək məqsədilə yenidən borcalma. 
Qeyd edilənlərdən ilk ikisinin maliyyələşdirilməsi alınan borclarla həyata keçirilə bilməz. Ancaq belə olan halda da ölkə vətəndaşları daha da ağır vəziyyətdə yaşamağa məcbur qala bilərlər. Fövqəladə borcların qaytarılması bir çox hallarda dövlət tərəfindən yaradılmış olan maliyyə fondları tərəfindən həyata keçirilir. Bəzənsə, bu fondlar fövqəladə vəziyyətlə bağlı yaranan xərcləri ödəyə bilmir. Bir çox hallarda bu vəziyyət də qısa müddətdə və gözlənilmədən baş verdiyinə görə bunun qarşılanmasını da ən yaxın vaxtda həyata keçirmək vacib olur. Belə olan halda isə dövlət məcburi olaraq çıxış yolu kimi kredit almağa üz tutur. Fövqəladə təbii fəlakətlərin baş verməsi ölkədə xərclərin gözlənilməz artımına səbəb olur ki, bu da pul məbləğlərinə olan tələbi yüksəltmiş olur. Təbii fəlakət baş verən vaxt yaranmış xərclərivergi və bir sıra digər ödəmələri artırmaqla ödəmək olar. Lakin bu da öz növbəsində əhalinin vəziyyətinin daha da çətinləşməsinə gətirib çıxardığı üçün dövlət xarici ölkələrdən borc almağa üstünlük verir. Müharibə vəziyyətində isə ölkədə sadəcə pul borcu olaraq yox, eyni zamanda hərbi sursat və s. almaq üçün də borclanma yaranır. Bu cür borclar pula olan ciddi ehtiyaclardan irəli gəlməklə yanaşı, hansısa iqstisadi siyasətə də xidmət etrmir, istehlak xidməti daşımır. Bu borcların məqsədi mövcud olan vəziyyətin yaxşılaşdırılmasına xidmət etdiyi üçün mənfəət xarakteri daşımır və alınan borclar da bir çox hallarda başqa pul vəsaitlərindən istifadə edilərək qaytarılır. Tarixə nəzər salsaq görərik ki, bir sıra dövlətlər borclanma hesabına iqtisadi cəhətdən inkişaf etməklə yanaşı, hətta dünya iqtisadiyyatının monstrlarına çevrilməyi belə bacarıblar. 
Hazırda dünya iqtisadiyyatının 1⁄4 payın sahibi olan Amerika Birləşmiş Ştatlarının daxili və xarici borcu bu ölkənin ÜDM-dən daha artdıq olmasındanasılı olmayaraq, bu dövlətin illər boyunca yürütdüyü siyasət, iqtisadiyyatı çəkərdə biləcək böhran ilə inflyasiyalardan özünə məxsus manevrlərlə yayınması və bəzi hallarda böhranlardan iqtisadi vəziyyətini daha da yaxşılaşdırmaq uğurunda istifadə etmə bacarığı ölkəni iqtisadi yöndən ən inkişaf ermiş ölkələr içərisində birinci sıraya yerləşdirib. Bununla yanaşı dünya praktikası dəfələrlə böyük məbləğli borlanmalar vasitəsilə iqtsadiyyatlarını gücləndirən dövlətlərin ciddi iqtisadi təhlükəylə üz-üzə qaldığını göstərsə də, bu cür hadisələr bütün ölkələrdə eyni məsuliyyət hissini yarada bilməyib. Belə ölkələrə misal olaraq Yunanıstan göstərilə bilər Dünya praktikasına əsasən dövlətin öz borc öhdəliyinin müəyyən dövr ərzində artım tempinin iqtisadi artımla müqayisədə daha çox olmasına göz yumur ki, bu prosesə də bir neçə il müddətində davam etdikdə icazı vermək olar Borc öhdəliyinin Barro Rikardo bərabərliyinə əsasən çoxalması ilə dövlət xərclərinin maliyyə cəhətdən təmin edilməsi vergilərin artırılmasına alternativ yol kimi dəyərləndirilir. 
Bəzən də dövlət borcunun artmasını iqtisadi artımı stimullaşdıran amillərdən biri kimi də qəbul etmək olar.Amma iqtisadi artımla müqayisədə dövlətin borc öhdəliklərində gözləmlənən artımın yuxarı olması bu öhdəliyin artmasının iqtisadi artımla müqayisədə azalmanın gözləmlənməsi hesabına əvəzləşdirilməsidir Təcrübələr göstərir ki, borcun həcmini kəskin şəkildə, qəflətən azaltmaq da arzu olunan bir hal deyildir. Çünki bu hal borc kapitalı bazarında borclu tərəfin bu cür dinamik fəaliyyətinə əsasən ona qarsı xoşagəlməz bir reaksiya yaratması ehtimalına gətirib çıxara bilər. Amma bununla belə alınmış dövlət borcunun yəni borclanma səviyyəsinin yüksək sürətlə artmasına qarşı maneələrin yaradılmaması nəzərdə, əksinə, hökümət borcun artım sürətini azaltmaq üçün xüsusi tədbirlər həyata keçirməlidir. 
Respublikamızın iqtisadiyyatının sürətli inkişafının səbəblərindən biri də ölkəyə gələn xarici investisiyalarla büdcə gəlirlərinin səmərəli yerləşdirilməsi sayıla bilər. Həyata keçirilən uğurlu investisiya siyasətinin nəticəsi olaraq iqtisadiyyatda yüksək artım əldə edilmiş, əhalinin rifahının yüksəldilməsində gözardı edilməyəcək dərəcədə yaxşı nəticələr əldə edilmişdir. İnvestisiya qoyuluşları mürəkkəb bir proses olmaqla, son dərəcə ciddi yanaşma tələb etdiyindən elə ilkin olaraq da, investisiya anlayışının mahiyyətini araşdırmaq məqsədəuyğundur İnvestisiya sözü latın dilindən götürülən “invest” sözündən yaranıb və bu sözün latın dilində mənasıgeyindirirəm” deməkdir. Mənfəət və ya müəyyən bir sosial mənfəət əldə edilməsi məqsədilə sahibkarlıq və ya başqa fəaliyyət formaları obyektinə uzun müddətli yatırılan maliyyə vəsaitindən həmçinin də maddi və intellektual resurslardan ibarətdir ki, bu cür vəsait və sərvətlərə aşağıdakıları misal göstərmək olar : 
1 daşına bilən və daşınmayan əmlaklar (bina, qurğu, avadanlıq və digər maddi resurslar 

2 maddi vəsait, məqsədli formada banklarda saxlanılan depozitləri, kreditlər, hissələr, səhm lər və digər maliyyə alətləri 

3 bu və ya başqa istehsal formasının təşkili üçün vacib olan , lakin patentləşdirilməmiş, texniki sənədləşdiirmə, vərdiş və istehsalat praktikası kimi təşkil edilmiş texniki, texnologi, kommersiya və başqa biliklərin toplusu(“nau-xau 

4 uyğun olaraq rəsmiləşdirilmiş elmi-praktiki və başqa intelllektual resurslar.

5. torpaq, su və digər təbii ehtiyatlardan, bina, qurğu və avadanlıqlardan istifadə hüquqları, həmçinin də, müəlliflik hüququndan yaranan başqa əmlak hüquqları; 
6. başqa sərvətlər.(6,145) 
Maliyyə cəhətdən investisiya - mənfəət əldə edilməsi məqsədilə iqtisadi fəaliyyətə yönəldilən bütün növ aktivlər-vəsaitlərdir. İqtisadi cəhətdən investisya - əsas (bəzi vəziyyətlərdə eləcə də dövriyə) fondlarıının yaradılıbhəcmlərinin artırılmasına, yenidən təşkilinə və rekonstruksiyasına edilən xərcləmələrdir. Əslində bu investisiya anlayışına münasibət bu gün belə birmənalı olmur İnvestisiya yatırımı nəğd pulun və yaxud gerb li kağızda öz əksini tapan bank hesabının mübadiləsii üzrə xalis maliyyə əməliyyatı deyil, maşın avadanlıq və təzə fabrik binası tikintisinə bənzər real aktivlərin satın alınması nəzərdə tutulur. Təbii olaraq, investisiya anlayışı dedikdə mənfəət əldə olunmasını (və ya sosial məqsədin reallaşdırılmasını) nəzərdə tutulan yatırımları əhatə edir. Bu yatırımlara sahibkarlıq obyektlərinə və digər sahələrə pul vəsaitləri, istiqrazlar, qiymətli kağızlar, texnikalar, avadanlıqlar, intellektual resurslar aid olunur İnvestisiya fəaliyyətinin obyektləri olaraq aşağıdakılar qəbul edilmişdir 

7 iqtisadiyyatın bütün sektorlarında yeni yaradılan və müasirləşdirilən əsas fondlar həmçinin dövriyyədə olan vəsaitlər

8 qiymətli kağız (çeklər, istiqrazlar və başqa) 

9 elmi - texnikii məhsul ilə mülkiyyətin başqa obyektləri 

10. məqsədli pul əmanətləri; 
11 əmlak hüququ ilə intellektual mülkiyyətin hüququ 6,134) 
İnvestisiyanın iki əsas forması göstərilir: birbaşa və portfel investisiyalar. Həm də real investisyalar adlandırılan birbaşa investisiyalar kapitalın ticarət, sənaye xidmət və başqa sahələrin müəssisələrinə birbaşa yerləşdirilməsini nəzərdə tutulur. Portfel (və yaxud maliiyyə) investisiyası isə istiqrazlara, səhmlərə və digər qiymətli kağızlara yatırılan investisiyalardır Hər hansısa bir ölkənin iqtisadiyyatının investisiyasız normal inkişafı düşünülə bilməz Makro səviyyədəə investisiya aşağıdakı faktorlara görə əsas hesab olunur 

1 ictimai istehsalın quruluşca yenidən təşkili eyni zamanda xalq təsərüfatının bütün sektorlarının proporsianal inkişafı 

2 geniş təkrar istehsal strategiyasının həyata keçirilməsi 

3 sənayenin mühim xammal bazasının təşkil edilməsi 

4 mülki tikinti, tibb sahəsinin, mədəniyyətin, həm ali həm də orta təhsilin inkişafı və habelə başqa sosial məsələlərin həlli 

5 elmi-texniki tərəqqinin surətləndirilməsi, ölkə məhsullarının kualifikasiyasının yaxşılaşdırılması və rəqabət qabiliyyətliyinin təmin edilməsi 

6. ətraf mühitin mühafizəsi; 
7 işsizlik probleminin qismən və ya tamamilə yumşaldılmasının həlli 

8 dövlətin müdafiə qabiliyyətinin təmin edilməsi və bir sıra digər məsələlər 

Bugünkü istehlak ilə sabahkı istehlak bir-biri ilə möhkəm bağlıdır Əgər biz istehsal etdiklərimizi çox hissəsiniyığıb investisiya etsək, sabah daha çox istehlak edə bilərik. Amma indiki resusların nə qədər çox hissəsini istehlaka versək sabah daha yüksək istehlak səviyyəsinə az şansımız olacaq. 

1.2 Dövlət borclarının və xarici investisiyaların maliyyələşdirilməsi mənbələri Dövlət borcu mahiyyətinə görə iki cür olur - aktiv və passiv borclar. Hər hansı müəyyən edilmiş sosial-iqtisadi proqramların reallaşdırılmasına, infrastruktur layihələrin maliyyələşdirilməsinə istiqamətləndirilən borclar aktiv dövlət borclarıdır. Büdcədən maliyyələşməkdə olan mövcud xərclərin azaldılmasına xərclən borclar isə passiv borclardır. Bu gün Azərbaycan hökumətinin borcların demək olar ki, aktiv borclardır. Normal infrastrukturun olması normal iqtisadi fəaliyyət üçün ən vacib şərtlərdən biridir. Dövlət borcları yaranma səbəbindən asılı olaraq müxtəlif ola bilir. Bu borclar iki səbəbdən meydana gələ bilir. Ya dövlətin qarşısına qoyduğu məqsədlərə çatmaq üçün göstərdiyi aktivliyin nəticəsi olaraq ortaya çıxır, ya da digər gözlənilməz səbəblər üzündən əmələ gələn öhdəliklər kimi də formalaşır.

Beləliklə, yaranma səbəbinə əsasən dövlət borclarını 2 formada qruplaşdırmaq olar: 
1. Məqsədli olaraq alınan dövlət borcları; 
2. Məqsədsiz olaraq alınan dövlət borcları Dövlət borclarını ölkənin ümumi iqtisadi siyasətində olduqca vacib yer tutur. Bu baxımdan dövlət borcunun idarə edilməsi bütün ölkələrdə iqtisadi siyasətin əsas istiqamətlərindən biri hesab olunur. 
Hökumətin məqsədli şəkildə üzərinə götürdüyü öhdəliklərindən yarananan borclar məqsədli dövlət borclarıdır. Bəzən dövlət sərbəst vəsait çatışmazlığından əziyyət çəkir. Belə olan halda o, müvəqqəti olaraq digər subyektlərdən özünə vəsaitlər cəlb edir. 
Məqsədsiz dövlət borcları isə fərqlidir. Onlar, əvvəlcədən planlaşdırılmayan, başqa cür desək, gözlənilməyən borc öhdəliklərinin cəmidir. Məqsədsiz plansız yarandığına görə, onların idarə olunması da, qaytarılması da çəti olur. Məqsədsiz dövlət borclarının qaytarılması həm də onu yaradan problemlərin həllinə bağlıdır. 
Məqsədli dövlət borclarının idarə olunması ilk olaraq borc vəsaitlərinin alınmağa başlandığı  zaman başlanır. Bu vaxt öhdəliyin həcmini dövlət müəyyən edir Dövlət borcunun qaytarılması məqsədilə istifadə edilən vəsaitin mənbəyi alınan borcunistiqamətindən və yaranma məqsədindən asılıdır. Yəni, borcun hansı vəsaitlərdən istifadə edilərək ödənilməsini müəyyənləşdirmək məqsədilə bu mənbənin xüsusiyyətləri mütləq şəkildə öyrənilməlidir. Müasir dövrdə dövlət borcları müxtəlif münasibətləri əhatə edir. Həm idarəetmə formaları, həm yaranma səbəbləri eyni zamanda başqa xüsusiyyətlərinə əsasən borc əlaqələri sürətlə dəyişir Bu vəziyyətdə borc əlaqələrini vahid ödəniş fondunda ümumiləşdirmək, eyni zamanda həmin fonda mərkəzləşdirilmiş gəlirlər müəyyən etmək bir sıra başqa problemlərə səbəb ola bilər. Bu baxımdan hal-hazırki şəraitdə dövlətin borcları özünə məxsus, həmçinin də fərqli qaytarılma mənbələrinə malikdir. 

Qaytarılma müddəti üzrə dövlət borcları: 

1 uzunmüddət (5 ildən artıq) üçün alınmış dövlət borcları – investisiyaların yerinə yetirilməsi üçün kapital və kredit bazarından götürülmüş borclardır 

2 qısamüddət (5 ilə qədərr olan) üçün alınmış dövlət borcları - daha çox xəzinənin ehtiyacını qarşılamaq məqsədilə alınır. Buna görə xəzinə qiymətli kağızları (qısamüddətli borc sənədləri, xəzinə istiqrazlar ) emissiya edilir.

Ümumiyyətlə, mənbəyi üzrə dövlət borclarının qaytarılmasını 2 böyük kateqoriyaya ayıra bilərik. 
1. Borc vəsaitlərinin istifadə edildiyi mənbə hesabına qaytarılması; 
2. Borcların digər mənbələr hesabına qaytarılması. 
Qeyd etdiyimiz ikinci ödəmə qrupu da öz sırasında müxtəlif maliyyə mənbələrindən təşkil edilir. Bu haqda daha geniş aşağıdakı sxemdə təsvir edilmişdir Xarici investisiyaların maliyyə mənbələrinə gəldikdə isə, ümumiyyətlə investisiyanın inkişaf etdirilməsi üçün maliyyə qaynaqların rolu çox mühümdür. Quruluşundan və tərkibindən aslı olaraq investisiyaları iki yerə bölmək olar: xarici və daxili investisiya mənbələrinə. 
İnvestisiyya Fəaliyyəti barədə Azərbaycan Resbublikasının 13 yanvasr 1995-ci il tarixlii qanununda qeyd edilmişdir kiinvestisiya aşağıdakı daxili qaynaqlar hesabına müəyyən edilə bilər 

1 investorun borcları maliyyə vəsaitləri, yəni bank ilə büdcə kreditləri, qiymətli kağızlar və digər vəsaitlər 

2 investorların özlərinin maddi və yaxud intellektual resursları, maliyyə vəsaitləri ilə təsərrüfat daxili qaynaqları. Təsərrüfat daxili ehtiyyatlara da fayda, amortizasiya ayırmaları,fərdi və hüquqi şəxslərin maddi yığımları, əmanətləri, aksident və təbii fəlakət səbəbilə dəymiş ziyanın qarşılanması üçün sığorta ödəmələri və digərləri aiddir 

3 büdcə və büdcəyə aid olmayan fondlardan investisiya məqsədli təsisatlar yəni prezidentin xüsusii fondu, müxtəlif insani yardım və başqa təyinatlı maliyyə fondları

4 investorun cəlb edilmiş maddi vəsaiti. Buraya əmək kollektivlərininin əhalinin, hüquqi şəxslərin payları ilə başqa haqları, səhmlərin satılmasından əldə edilən vəsait daxildir 

5. müəssisələrin, təşkilatların və rezidentlərin əvəzsiz və xeyriyyyə haqları, ianələr və başqa. 

Xarici investisiya mənbələri kateqoriyasına isə bunlar aiddir: 
digər ölkələrin hüquqi və ya fiziki şəxslərin pul məbləğləri xarici dövlətlərin büdcə vəsaitlərii; dövlətlər arası kreditlər, maddi və texniki yardımlar; 
dünyamiqyaslı təşkilatların maliyyə vəsaitləri beynəlxalq maliyyə institutlarının maddi vəsaitləri, kreditlər ilə yardımlar

 II F Ə S İ L AZƏRBAYCAN NÜMUNƏSİ 

2.1. Cənubi Qafqaz respublikalarında dövlət borcu və xarici investisiyalar Gürcüstanın xarici dövlət borcu, 2018-ci il dekabrın 31-nə olan məlumata görə, 5 milyard 434 milyon dollar təşkil edib.Gürcüstanın Maliyyə Nazirliyinin açıqladığı məlumatına əsasən, 2018-ci ildə dövlətin xarici borcu, 2017-ci ilin yekunları ilə müqayisədə 256 milyon dollar artıb. Ölkədə dövlət borcunun u qədər artmasının səbəbi Gürcüstan milli valyutası olan GEL-in ABŞ dolları ilə müqayisədə dəyər itirməsidir. Belə ki, bu prosesin sonunda Gürcüstanın dövlət borcunda il ərzində 1 milyard 124 milyon dollar artım müşahidə olunub. 
Çoxşaxəli kreditlər Gürcüstanın dövlət borcunun əsas hissəsini təşkil edir. Bu rəqəm 3 milyard 838 milyon dollardır. Eyni zamanda ölkənin 926 milyon dollar qədər ikitərəfli kreditlər üzrə borcu var. Avro səhmlər üzrə borc 500 milyon dollar təşkil edib. Gürcüstan Milli Bankının borcu 2018-ci il üzrə 166 milyon dollar təşkil edib. (10) Qonşu ölkə olan Gürcüstan ölkəmizin "xüsusi strateji tərəfdaşı"hesab olunan dövlətlərdəndir. Ölkələrimiz arasında istər iqtisadi, istərsə də siyasi əlaqələr sürətlə inkişaf edir. Bu da təsadüfi deyil ki, Azərbaycan Gürcüstana yatırdığı investisiyalara görə, bu ölkənin "bir nömrəli sərmayəçisi" hesab olunur Gürcüstan Milli Statistika Agentliyinin ön hesabatına görə, Azərbaycan keçən il qonşu Gürcüstan iqtisadiyyatına 245 milyon ABŞ dolları həcmində investisiya yatırıb. Bildirilir ki, ümumən Gürcüstan iqtisadiyyatına yatırılmış investisiyalar içərisində Azərbaycana 19,5 faiz pay düşür. Bu rəqəm 2017-ci illə üzrə müqayisədə 1,9 dəfə azalsa da, ölkəmizyenə də liderliyini qoruyub saxlayıb. 
Azərbaycandan sonra Gürcüstan iqtisadiyyatına ən çox investisiya yatıran ölkələr sırasında Birləşmiş Krallıq 203,7 milyon dollar yatırımla ikinci, Hollandiya isə 168 milyon dollar investisita ilə üçüncü sıradadır Ümumən keçən il Gürcüstan iqtisadiyyatına bir milyard 232,5 milyon dollar yatırılan xarici investisiya yatırılıb Bu isə illik müqayisədə 35 faiz daha azdır. Azalmanın ən əsas səbəbləri olaraq şirkətlərdə mülkiyyət hüquqlarının xarici ölkə vətəndaşlarından rezidentə ötürülməsi boru kəməri proyektinin başa çatması, həm bəzi rezident həm də rezident olmayan birbaşa investorların öhdəliklərinin aşağı düşməsi göstərilir. 
Hesabat ilində qonşu Gürcüstanda ən çox yatırım maliyyə sahəsi üzrə (279milyon ABŞ dolları), transportasiya (281 milyon ABŞ dolları) və enerjetika (157,5 milyon dollar) sahələrinə ayrılıb 11) Cənubi Qafqaz ölkələrindən Ermənistanda isə xarici borc 7 milyard dollara çatıb. Ermənistanın Maliyyə Nazirliyinin məlumatına görə, dövlət borcu ötən il ərzində 148,3 milyon dollar artıb. Qeyd olunub ki, ölkənin borcu 2018-ci il dekabrın 31-dək olan vəziyyətə görə, 6 mlrd. 922 mln. 900 min dollar təşkil edib. Məlumatda o da bildirilib ki, 2020 və 2025-ci illər dövlət borcunun geri qaytarılması baxımından ən çətin dövr olacaq. Ermənistan 2020-ci ildə 800 mln. dollardan, 2025-ci ildə isə 750 mln. dollardan çox borcunu bağlamalı olacaq. 
Bundan öncə Ermənistan Maliyyə Nazirliyinin Dövlət borclarının idarəolunması idarəsinin rəisi Arşaluys Marqaryan bildirmişdi ki, 2019-cu ilin sonuna kimi Ermənistanın dövlət borcu təxminən 7,5 milyard dollar təşkil edəcək. Onun sözlərinə görə, bu məbləğ hökumətin və Ermənistan Mərkəzi Bankının xarici və daxili borclarını əhatə edir.(12) Ermənistan investisiyaların həcminə görə Cənubi Qafqaz regionunda sonuncudur və Azərbaycanla Gürcüstanda xeyli geri qalır. Təsadüfi deyil ki, bu ölkə, Amerika Birləşmiş Ştatlarının Forbes jurnalının "Dünyanın ən pis iqtisadiyyatları" hesabatında ikinci yeri tutub. Bu da kifayət qədər aydındır ki, BMT-nin 4 qətnaməsinə baxmayaraq, Ermənistanın Azərbaycan torpaqlarının 20%-ni işğal altında saxlamaq siyasəti onun iqtisadiyyatının inkişafına çox böyük maneə olur. 
Rusiya və İran kimi regional qüvvələr, həmçinin diaspora tərəfindən dəstəklənməsinə baxmayaraq, Ermənistan iqtisadiyyatının məhv olmasının qarşısını almaq mümkün deyil. Azərbaycan torpaqlarını işğal etdiyinə görə Ermənistan regionun əsas qüvvələri olan, Avropadakı iqtisadi böhrana baxmayaraq, iqtisadiyyatları sürətlə inkişaf edən Türkiyə və Azərbaycanla ticarət əlaqələri saxlaya bilmir. Türkiyə 1993-cü ilin aprel ayından Azərbaycan torpaqlarını işğal etdiyi üçün Ermənistanla sərhədi bağlamışdır. Türkiyə Qərbin sərhədlərin açılması üçün etdiyi təzyiqlərə baxmayaraq, sərhədlərin yalnız Dağlıq Qarabağ probleminin həll edilməsindən sonra açılacağını bildirmişdir. 
Ermənistanın yeganə itkisi Türkiyə ilə əlverişli ticarət əlaqələri saxlaya bilməməsi deyil. Ermənistan Bakı-Tbilisi-Ceyhan boru kəməri və Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu kimi bir sıra əsaslı layihələrdən kənarda qalıb. Türkiyə vasitəsilə Avropa bazarlarına çıxa bilməməsi də Ermənistan iqtisadiyyatı üçün çox böyük itkidir. 
Vaxtilə Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev Ermənistana işğal etdiyi torpaqların qaytarılması müqabilində Bakı-Tbilisi-Ceyhan boru kəməri layihəsində Ermənistanın da iştirakını təklif etmişdi. Lakin bu layihədə Ermənistanın əvəzinə Gürcüstan iştirak etdi, bu isə Ermənistan iqtisadiyyatı üçün böyük itki hesab olunur.  
Eyni vəziyyət dəmiryolu layihəsinə də aiddir. Yalnız bir nümunə göstərək ki, Azərbaycan birinci mərhələdə Gürcüstana layihənin icrası üçün 200 milyon dollar vəsait ayırdı, ikinci mərhəldə isə 575 milyon dollar vəsaitin ayrılması nəzərdə tutulur. Əgər Ermənistan işğala son qoysa və Azərbaycanla müsbət münasibətlər saxlasa, bu investisiyalar asanlıqla Ermənistana qoyula bilərdi. Münaqişə ilə əlaqədar Ermənistan həmçinin, Cənubi Qafqazın əsas iqtisadi qüvvəsi ilə əlaqələrini itirmişdir. Azərbaycan iqtisadiyyatı Cənubi Qafqaz iqtisadiyyatının 75%-ni, neft çıxarma sənayesi hesabına isə Cənubi Qafqazın ixrac potensialının 90%-ni təşkil edir. 

2.2. Azərbaycanda dövlət borcu, xarici investisiyalar və iqtisadi artım arasında əlaqə 
İqtisadi düşüncələrdə dövlət borcunun iqtisadi sistemə, xüsusən onun inkişafında rolu ilə bağlı birmənalı mövqe yoxdur. Bununla bərabər, borc kateqoriyası ilə iqtisadi inkişaf arasındakı əlaqənin özü də hədsiz mürəkkəbdir. 
Gəlin bir neçətarixi fakta nəzər salaq. Dövlət borcunun nə olduğu haqda ilk dəfə XVI əsrdə merkantilistlər müəyyən fikirlər söyləmişlər. Onlar pulu sərvətin və zənginliyin mütləq forması hesab edirdilər. Merkantilistlər, pulu iqtisadi inkişafın tənzimlənməsində, dövlətin iqtisadi sisteminin idarə edilməsində bir alət, mexanizm saymışlar. Onlar, öz xərclərini maliyyələşdirmək üçün dövlətin ölkəyə xarici borc cəlb etməsini onun hüququ, təbii haqqı hesab edirdilər. Həmçinin başqa bir tərəfdən, onlar pulun dövlətin iqtisadi sisteminə doğru istiqamətləndirilməsini və dövriyyəsini zəruri sayırdılar. 
Başqa bir qrup olan Fiziokratlar isə bu məsələyə istehsal vasitəsi nöqteyi-nərəzindən yanaşmışlar. Onların düşüncəsinə görə yeni əmtəə ya da yeni dəyər istehsal prosesi vaxtı meydana gəlir. Və dövlət borclanaraq adı çəkilən ehtiyyatları istehsal çərçivəsindən sıxışdırıb çıxardır. 
Bu hadisəyə həm klassik, həm də modern iqtisad məktəblərinin nümayəndələri fərqli mövqelərdən baxmışlar. Klassik məktəb nümayəndələri belə düşünürdülər ki dövlət borcu balanslaşdırıcı vasitə olaraq deyil, birbaşa maliyyə vəzifələrini öz öhtəsinə götürməyə məcburdur və borc ehtiyyatlarının cəlb edilməsi yolundan istifadə edərək dövlət xərclərininmaliyyələşdirilməsi ölkənin milli mənbələrinin, vətəndaşların gəlirlərinin daralmasına səbəb olan kapital yığımına icazə verməyən və vergi yükünü yüksəldən bir kateqoriyadır. Dövlət borcu artarsa, əlverişsiz iqtisadi mühit formalaşır və bununla bərabər iqtisadi sistemin səmərəliliyini azalır iqtisadiyyat haqqında düzgün və tam informasiya əldə etmə imkanlarına limit qoyur. 
Klassik məktəb üzvlərindən olan A.Vaqner XIX yüzilliyin sonlarında dövlet xərclərinin kreditlər hesabına maliyyələşdirilməsi məsələsinin əsas təməl prinsiplərini irəli demişdir. Vaqnerin fikrincə, dövlətin daimi xərclərinin qarşılanma mənbəyi vergilər, qeyri-adi vəziyyətlərlə əlaqədar meydana çıxan xərclərin mənbəyi olaraq isə əsasən dövlət öhdəlikləri olaraq müəyyən edilmişdir. 
Keynsin nəzəriyyəsində kateqoriya formasında dövlət borcu daxili iqtisadi sistemin aktivliyinə təsir vasitəsi olaraq görülür. Keynsçilərin fıkirlərinə əsasən, büdcədə yaranan defisit ölkə iqtisadiyyatına görə heç də çətin nəticə olaraq qəbul olunmamalı, əksinə iqtisadi sistemin aktivliyinin balanslaşdırılmasını təmin edən bir alət olaraq görülməlidir. Kreditlərin götürülməsi yolu ilə maliyyələşdirilmə ümumi tələbin səviyyəsinin qorunmasına və onun artırılmasına imkan yaradır və bu da öz sırasında iqtisadi artımın daimilik xüsusiyyəti əldə etməsinə köməklik edir. Belə olan vəziyyətdə dövlət borcu vergilərdən dövlət büdcəsinə daxil olan gəlirin ( əsasən vergi) əvəzləyicisi olaraq çıxış etməklə öz vəzifəsini yerini yetirir. Bu halda isə iqtisadi artım tənzimlənir, vacib hallarda da vergilərin azaldılmasına zəmin formalaşır. Demək ki, dövlət borcu iqtisadi vəziyyətin inkişafına yuxarıda qeyd edildiyi kimi, müsbət təsir etməlidir. 
Keynsçilərdən başqa bir yol seçmiş monetarist nəzəriyyənin nümayəndələri yaranan dövlət borclarına həm iqtisadi stabilləşməni, həm də iqtisadi yüksəlişi təmin edən vasitə olaraq yanaşmanın tamamilə əleyhinə çıxmışlar. Bu nəzəriyyənin tərəfdarlarının fıkrincə, dövlət borclarının həmin dövlətin iqtisadi siyasətində heç bir sabitləşdirici alət olaraq tətbiqindən irəli çıxan uzunmüddətli ya da qısamüddətli effektindən söhbət gedə bilməz Azərbaycan müstəqillik qazandıqdan sonra yeni iqtisadi-maliyyə anlayışlarının təşəkkül tapması prosesi baş verdiyindən, maliyyə planlaşdırılması, o cümlədən də dövlət borcu planlaşdırılması zərurətə çevrildi. Müstəqillik qazandığı andan etibarən respublikamızda bir çox maliyyə planları kimi dövlət borcu strategiyaları da tərtib olunmağa başlanıldı. 
Azərbaycanda borcların idarə olunması “Dövlət borcu barədə qanunda” öz əksini tapmışdır uyğun icra hakimiyyəti orqanı vasitəsilə Azərbaycan Respublikası adından borcun götürülməsi və zəmanət verilməsi qaydaları təsbit olunur 1) Keçid iqtisadiyyatı şəraitində dövlətin daxili borclanmasının iqtisadi yöndən qiymətləndirilməsi olduqca vacibdir. Xarici borclarla müqayisədə daxili borcların bir sıra çatışmazlıqları və həmçinin üstünlükləri var. Daxili borclar ona görə xarici borcdan üstündür ki, xarici borclara nəzərən onu daha rahat və daha sürətli əldə etmək olur. Belə ki, dövlət, bəzi tələblərə uyğun olan öhdəlikləri üstlənməklə müvafiq Beynəlxalq Maliyyə Təşkilatlarından ya da xarici dövlətlərdən borc ala bilir. BMQ hər borc istəyən dövlətə borc vermir. Əvvəlcə borc verdikləri ölkələrin iqtisadi göstəricilərini öyrənir. Həmin dövlətin aldığı borcları vaxtında qaytarıb-qaytarmadığının araşdırır. Onun borcu üzrə tarixçəsini tədqiq edir və onun borcu ödəyə biləcək durumda olduğunu və ya olmadığını müəyyənləşdirir. Lakin daxili borcların alınması bu qədər çətin deyil. Çünki bu borcun ən böyük zəmanəti elə dövlətdir. 
Əgər ölkə iqtisadiyyatı normal inkişaf tempində gedirsə, daxili borcların götürülməsi dövlət üçün uğurlu addım kimi qəbul edilir. Daxili borclar dövlət borcunun ən vacib hissələrindən biridir. Dövlət əksər vaxtlar qısamüddətli maliyyəyəehtiyac duyarsa, bunu, demək olar ki daxili borcların götürülməsi yolu ilə ödəyir Daxili dövlət borcu hər bir dövlətin öz vətəndaşları qarşısında yaranmış olan borc məbləğlərinin ümumi məcmusudur. Dövlətin ümumi daxili borcu tarixi xarakter daşıyır və əvvəlki illərin borclarından, həm də cari dövrdə yaranmış borclardan ibarət olur Daxili borclar, çox hallarda, ölkənin milli valyutasından istifadə etməklə qarşılanır. Dövlət vəsait cəlb etmək məqsədilə ölkənin milli fond bazaarı daxilində tələbatı qarşılaya biləcək qiymətli kağızlar emisiya. Dövlət həmçinin sərmayəçiləri həvəsləndirmək üçün fərqli vergi güzəştlərinə də gedir Daxili dövlət borcuna daxil olan xidmət xərcləmələri dövlət və şəxsi müəssisələrə ayrılan kreditlər aqrar təsərrüfatın inkişaf etdirilməsinə görə həyata keçiriləcək tədbirlərə maddi vəsaitin təmin edilməsinə çəkilən xərclər infrastruktur vasitələrinin yaradılması və təkmilləşdirilməsi xərcləri büdcə balanslaşdırılmasının dəyişkən məqsədinə xidmət edir. Bu cür xərclərin toplam həcmi cərmayə qoyuluşlarının səviyyəsinə ciddi formada öz təsirini göstərir. Çox zaman inflyasiya və resessiya dövründə təsərrüfat məqsədiüçün dövlət xərclərinin ümumi kəmiyyəti əsasən çoxalır, iqtisadiyyatda dirçəliş meyilləri artdıqca isə tam əksinə olaraq aşağı düşür Dövlətin daxili borcları aşağıdakı vəzifələr həyata keçirmək üçün istifadəolunur: 
1İnvestisiya layihələrinin maliyyələşdirilməsi. 
2Dövlət büdcəsində ortaya çıxan kəsrin ödənilməsi həm də tədiyə balansında meydana çıxan fərqlərin aradan götürülməsi 

3Dövlətin iqtisadi güvənliyini təmin edən mühüm mal və xidmətlərə görə idxalın maliyyələşdirilməsi 

4Əvvəllər imzalanmış müqavilələrin şərtlərinə müvafiq qaydada daxili dövlət borclarına xidmət göstərilməsi. (4 64) 
Hazırda ölkənin daxili dövlət borcu, aşağıdakı komponentlərdən ibarətdir 

1. Dövlət qısa müddətli qiymətli kağızlar

2 Mərkəzləşdirilmiş kredit ehtiyatları üzrə Mərkəzi Bankın silinnmiş əsas borcunu bitirmək məqsədilə dövlət qiymətli vərəqləri 

3 Dövlət daxili qazanclı istiqraz kağızları 

4.SSSRİ dövründən ödənilməmiş əhali əmanətləri sözügedən prosesin problem xarakteri daşıması borclu ölkələrin xarici kreditorlar önündə öhdəliklərini yerinə yetirə bilməmələri hesabına yaranan yerli borc böhranını getdikcə dərinləşərək onun nəticə həm də səbəblərinin daha böyük miqyasda iqtisadi tərəqqi perspektivlərini şərtlən dirməsindən dolayı olmuşdur. Xarici borcla əlaqəli yaranan lokal krizlər 1956-cı ildən başlayıb. Bu proses 1980-ci illərin əvvəllərindən etibarən bir çox tərəqqi etməkdə olan ölkələri əhatə edərək beynəlxalq borc böhranına çevrildi Böhran bu dərəcədə 80-ci illərin axırına qədər bir neçə mərhələdənkeçdi. Daha sonra inkişaf edərək XX əsrin sonlarından etibarən keçid iqtisadiyyatı ölkələrinə də yayılmağa başladı. Dünya borc krizinin ilk illərində Latın Amerikasının iri borclu dövlətləri və Amerikanın transmilli bankları böhranın mərkəzində idilər. Latın Amerikası dövlətlərində borc böhranına səbəb olan faktorlar sırasında onların xarici vəziyyətə uyğun olmayan inkişaf siyasəti, həmin ölkələrdə makroiqtisadi qeyristabilliklə müşayiət olunan iqtisadi durum önəmli rol oynamışdır. Büdcə defisiti, yuksək pul emissiyası, yuxarı inflyasiya, cari hesablaşmalar üzrə neqatif balans, milli valyuta məzənnəsinin sürətlə aşağı enməsi, maliyyə resurslarının kəskin olaraq çatışmazlığı Latın Amerikası regionu ölkələrində xarici mənbələrdən borc məbləğlərinin cəlb edilməsinə və bu vəziyyətin daha da dərinləşməsinə imkan vermişdir. Bu bankların verdikləri kredit vəsaitləri onların şəxsi kapitalından daha çox olduğuna görə onların müflis olması təhlükəsi meydana gəlmişdir. Borclu ölkələrin iflas etməsi məsələsi elə bir səviyyəyə qalxmışdır ki onların tədiyyə potensialı demək olar ki, tam formada dövrü olaraq xarici borc məbləğlərinin cəlb olunmasından asılı hala çatmışdır 80-ci illərin son yarısından etibarən borc krizisi istehsal ilə istehlak fazalarına öz neqativ təsirlərini göstərməklə ağır sosial vəziyyətə gətirib çıxarmışdı. 
Dünya borc böhranınıngetdikcə kəskin xarakterli olması və miqyasının genişlənməsi bu məsələnin həllində beynəlxalq əməkdaşlığın təşkil edilməsinə zəmin yaratdı Bu istiqamətdə atılan mühüm addımlardan biri isə BVF-nun meydana gələn dünya borc böhranının balanslaşdırılması proseslərində bilavasitə iştirakının təmin olunması oldu. Beynəlxalq Valyuta Fondu borc böhranının tənzimlənməsində həm də yenidən maliyyələşdirmə işlərində koordinator ilə təşkilatçı olaraq iştirak edirdi. Paris ilə London klubu da daxil edilməklə konsorsiumlar və beynəlxalq banklar və başqa kreditorlar İMF-nin razılığı, icazəsi olmadan borc götürən (borclu) dövlət ilə kredit kontraktı bağlayaya bilməzdi. Yalnız İMF-nin iştirakı ilə makro-iqtisadi stabilliyin təmin edilməsi üçün borclu ölkələrə uyğun yardımlar təmin edilə bilər və eyni zamanda qısamüddətli ehtiyat kreditlər ayırıla bilərdi. Eyni zamanda kreditorların IMF-nun rəyinə əsasən borclu ölkələrə hazırki faizlərin ödənilməsini təmin etməyə görə yeni kreditlərin də verilməsi təmin olundu. 
Beləliklə, 1984-cü ildən başlayaraq debitor ölkələrlə kreditorlar arasında borcların birdaha maliyyələşdirilməsi, onun strukturunda dəyişikliklərin aparılması, borcun ödənilmə müddətinin uzadılması, amortizasya ödəmələrinin şərtlərinə və borcla əlaqədar digər məsələlərə yenidən baxılması üzərində müntəzəm danışıqlar prosesi başlandı. İMF debitor ölkələrin həyata keçirdikləri işlərə, siyasətə nəzarət etsə də, növbəti illərdə iqtisadi sistemin qurulmasına birbaşa məsuliyyət daşımırdı. 
İnkişaf etməkdə olan bir çox ölkələrdə qərb banklarının reallaşdırdığı əməliyyatlar azalır və borc pulların verilməsi şərtləri sərtləşdirilirdi. Çünki, XX əsrin sonlarında Argentina, Braziliya və Meksikaya Amerikanın 10 iri bankı tərəfindən təmin olunan xarici kreditlərin ümumi həcmi bunların şəxsi kapitallarının həcmindən daha artıq idi. Onların aldıqları borc pulları qaytara bilməmələri həmin bankların iflasa uğraması ilə nəticələndi. Lakin debitor dövlətlərin borcla bağlı ödəmələrini tam durdurmaq təhlükəsi kreditorların onlara təcili yeni maliyyə yardımı göstərmələri zərurətini gerçəkləşdirirdi. Nəticədə Braziliyaya əlavə olaraq 9 milyard. dollar, Argentinaya 4 milyard. dollar, Meksikaya 7 milyard. dollar kredit ayrıldı. 
Bir məlumatı qeyd edək ki, ortaya çıxan borc böhranının tənzimlənməsi məqsədilə beynəlxalq mexanizmin yaradılmasında mərkəzi, əsas qüvvə rolunu oynayan İMF debitor dövlətlərdə razılaşmalar imzalayaraq proqramlar qəbul etmişdi. Bu proqramlarda həmin ölkələrdə fərqli tədbirlər kompleksi nəzərdə saxlanılırdı. 
1 dövlətin iqtisadi sahədə rolunun məhdudlaşdırılması 

2. büdcə ilə tədiyyə defisitinin azaldılması; 

3 ixracın genişləndirilməsi və idxal əmtəələrinə, xarici malların alışının artırılması istiqamətində daxili istehlaka limit tətbiq edilməsi 

4 dövlət sektorunun xüsusi payının kiçildilməsi və sosial xərclərin son həddə qədər endirilməsi

5 məhsulların xarici rəqabət qabiliyyətinin artırılması məqsədilə milli valyutanın dəyərdən düşməsinin həyata keçirilməsi 

6. aktiv ticarət saldosunun saxlanılması; 

7 ölkədə xarici kapitala görə əlverişli mühitin təmin edilməsi 

8. faiz stavkalarının artırılması Amma həyata keçirilən həmin siyasət Latın Amerikası bölgəsi ölkələrində iqtisadiyyatın tədricən dövlətsizləşməsi, şəxsi sahanin inkişafma imkan yaratsa da, iqtisadiyyatda qeyrimərkəzləşməyə yol verirdi. 

Xarici borcla bağlı balanslama məsələlərində atılan ilk addımlar, həmçinin də, bu məsələyə yanaşmanın özündə fıkrimizcə, bəzi çatışmazlıqlar var idi. Çünki, ortaya çıxan bu problemə debitor dövlətlərdə likvidlik böhranı kimi görülürdü. Bu istiqamətdə reallaşdırılan tədbirlər sistemi vaxtı dolmuş borcların qaytarılması və böyük kredit banklarını iflas təhlükəsindən qorumaq məqsədi daşıyırdı. Reallıqda isə bu müəyyən qədər ciddi bir məsələ idi və həmin dövlətlərə verilən kreditlər borcların geri ödənilməsinin həyata keçirilməsinə təyinatlı olmuşdur. 
Xarici borc öhdəlikləri məsələsinin tənzimlənməsində edilən növbəti vacib mərhələ tarixdə Beykerin adı ilə əlaqəli olan “Beyker Planı”nınqəbul olunması oldu. “Üç il üzrə davamlı inkişaf proqramı” adlı bu plan borclu dövlətlərdə onların davamlı iqtisadi yüksəlişini və köhnə borclarının geri verilməsini təmin edə bilməyə görə böyük məbləğlərdə yeni kreditlərin ayrılmasını əsas tuturdu. Planda həmçinin böhranla qarşılaşan ölkələrdə ticarətin liberallaşması vacibiyyəti əsaslandırılır, dövlət xərclərinin aşağı salınması, kapital idxalının tənzimlənməsi həddinin aşağı salınması, iqtisadi artımın təmin olunmasını təklif edilirdi. Beyker formulu borclu ölkələrin borc probleminin həll olunmasında, yenidən maliyyələşdirmə məsələlərində İMF və Dünya Bankının rolunu çox daha vacibləşdirirdi. 
Beyker planının əsas üstün cəhətlərindən biri o olmuşdur ki, o, inkişaf etməkdə olan ölkələrin iqtisadiyyatının inkişafını, inkişafını, köklü iqtisadi islahatların aparılmasını ön plana çəkirdi. 
Buna baxmayaraq bu yöndə borclu ölkələrin borc yükünü başlıca əngəl olaraq qiymətləndirərək, onun azaldılması məqsədilə inkişaf etmiş ölkələrin, transmilli kredit təşkilatlarının fəaliyyətini vacib hesab edirdi. 
Bununla belə Beyker planının xarici dövlətlərə qarşı olan borc öhdəliklərinin tənzimlənməsində gözlənildiyi qədər də təsirli bir formul ola bilmədi. Bu ondan ötürü meydana gəldi ki, bu plan hər yöndən inkişaf etmiş Qərb dövlətlərinin debitor dövlətlərdə iqtisadi reformların keçirilməsində güclərini səfərbər etməyə qadir ola bilmədi, beləliklə həmin ölkələr bu işlərə tam şəkildə cəlb olunmadı. Və plan borcların kəskin formada azaldılmasını nəzərdə tutmurdu. Kənardan edilən, o qədər də təsirli olmayan maliyyə yardımı debitor ölkələrdə tədiyyə potensialını yüksəldə bilmədi. Çünki İMF-nin bu ölkələrlə əlaqədar siyasəti onların tədiyyə saldosunda aktivliyin borc öhdəliklərilə əlaqəli ödəmələrə xidmətə istiqamətləndirilməsini nəzərdə tuturdu 6, 7 Amma borclu ölkələrin onların borc yükünün azaldılması üçün irəli sürdükləri təkliflər və proqramlar müəyyən mənada bir-birinə bənzəyirdi. Sözügedən proqram və planlarda aşağıdakılar nəzərə alınırdı: 
9. iqtisadi inkişafın sabitləşməsi; 
10. kənd təsərrüfatı əmtəələrinin istehsalının genişləndirilməsi; 
11. daxili bazarın böyüdülməsi, ixracın artırılması iri dövlət müəssisələrinin şəxsiləşdirilməsi, özəl sahədə kreditlərin çoxaldılması qısamüddətli dövlət borclarının uzunmüddətli dövlət borclarila əvəz olunması borclar üzrə faiz dərəcələrinin kiçildilməsi ixrac mənfəətindən asılı formada borc öhdəlikləri üzrə ödəniçlərin məhdudlaşdırılması geri ödənməmiş toplam borc məbləğinin dondurulması eyni zamanda inkişaf etmiş dövlətlərin inkişaf etməkdə olan dövlətlərdən (borclu subyektlərdən) ixrac əmtəələrini satın almaları kasıb ölkələrin borclarının müəyyən hissəsinin silinməsi borclu ölkələrdə idxal maneələrinin aradan qaldırılması borcların müvafiq bir hissəsinin milli valyuta vasitəsilə qaytarılması borcun digər bir hissəsinin investisiyaya yönəldilməsi (dəyişdirilməsi borclar üzrə ödəmələrin vaxtının təxirə salınması inkişaf etmiş ölkələrə xammal axınının artırılması, güclü qərb dövlətlərinin şəxsi banklar önündə inkişaf etməkdə olan ölkələrin cəmi borcların ödənişi ilə əlaqədar öhdəliyi öz üzərlərinə götürmələri və digər müvafiq məsələlər. 
Borclu ölkələrin demək olar ki, hamısının qəbul etdikləri proqramlarda ortaya qoyduqları bu məsələlər inkişaf et miş ölkələrin beynəlxalq miqyasda reallaşdırdıqları iqtisadi siyasətin optimal əlaqələndirilməsini vacib edirdi. Sırf bu yöndə 1988-ci ildə Toronto şəhəərində “Böyük yeddiliyə” daxil olan dövlətlərin bir araya gəlməsi atılan başlıca addımlardan biri olmuşdur. Burada qəbul olunan “Toronto kontraktı” dünyanin borc bazarında kreditorların işinin tənzimlənməsinin mühüm cəhətlərini özündə birləşdirirdi. Həmin müqavilə borc böhranının həll olunmasında, borclu ölkələrin problemlərinin aradan götürülməsində praktik fəaliyyət üçün imkan yaratdı. Bununla da, “Böyük yeddiliyə” aid olan dövlətlər borc probleminin dünya miqyasında tənzimlənməsində bir nömrəli rol oynayaraq, bu yöndə fəaliyyətin institusional əsasını ortaya qoydular. İMF, Dünya Bankı, Paris və London klubuna bağlı olan ölkələr beynəlxalq balanslamada “Böyük yeddiliklə” birlikdə bir kompleks tərtib etdilər. 
Yuxarıda qeyd olunan təşkilatlarla birgə BMT, BTT-də həmçinin borc məsələsinin həll olunmasında iştirak prosesinə müəyyən mənada cəlb edilmişdirlər. 
Beynəlxalq borc bazarında və həmçinin beynəlxalq kredit münasibətlərində əsas yer tutan, bu cür demək mümkünsə, beynəlxalq borc strategiyasının tənzimlənməsi məsələsində Paris və London klubu və eynilə bu kluba daxil olan kreditorlar aktiv iştirak edirlər. 
Bu klublar iqtisadi cəhətdən inkişaf etməkdə olan dövlətlərin digər dövlətlərə olan borcla bağlı meydana çıxan problemlərinin həll edilməsində, bir formada yumşaldılmasında, borc yükünün aşağı salınmasında onlara kömək edirlər. Buna baxmayaraq bu klubların heç biri dünya miqyaslı təşkilat hesab edilmir. Hər iki klubun üzvü olan kreditorların quruluşu, yəni klubların üzvlük tərkibi sabit deyil, onların hər hansısa bir rəsmi mandatı yoxdur

Azərbaycanda 2018-ci il 1 yanvar tarixli dövlət təşkilatlarının dövlət zəmanəti verilməsi yolu ilə cəlb olunmuş borclarının yekun məbləği 21.561,5 milyon Azərbaycan Manatı olmuşdur. Dövlət zəmanəti vasitəsilə cəlb edilmiş ümum borcun 9.851 milyon manatı (5.792 milyon ABŞ dolları) ya da 45,7 faizi xarici dövlət zəmanəti, 11.710,4 milyon manatı yaxud da 54,3 faizi isə daxili dövlət zəmanəti verilməsi ilə cəlb edilmiş borcun payına düşür. Dövlət zəmanəti ilə əldə edilən xarici borcun ÜDM-ə faiz nisbəti 14,0 % təşkil edir. Halhazırda mövcud olan dövlət zəmanəti verilməsilə ilə xarici dövlətlərə qarşı olan borc öhdəliklərinə, böyük payla, “Cənub Qaz Dəhlizi” proyektinin maliyyələşdirilməsi məsrəfləri (3.148 milyon ABŞ dolları), “Azrenerji” ASC (927,5 milyon ABŞ dolları), “Azərbaycan Dəmir Yolları” QSC (478,9 milyon ABŞ dolları), bundan başqa Azərbaycan Respublikasının Dövlət Neft Şirkəti (460,6 milyon ABŞ dolları) və digər təşkilatların (778,3 milyon ABŞ dolları) xarici maliyyə resuslarından dövlət zəmanəti ilə cəlb olunan kreditlər aiddir. Daxili dövlət zəmanətli borcun daxilində “Azərbaycan Beynəlxalq Bankı” ASC-nin möhkəmləndirilməsi tədbirləri çərçivəsində bankın toksi aktivlərinin satın alınması üçün “Aqrarkredit” Qapalı Səhdar Cəmiyyəti Bank olayan Kredit Təşkilatı vasitləsilə buraxılmış maliyyə alətlərinə verilmiş dövlət zəmanəti (10.589milyon AZN), Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin bəzi qaz yataqlarında qazma işlərinin aparılması ilə əlaqədar həyata keçirdiyi projektlərin maliyyələşməsinə verilən dövlət zəmanəti (320 milyon AZN) və bank-maliyyə sisteminə güvənin artırılması və qorunan bank depozitlərinin vaxtında təmin oluna bilməsi məqsədilə maliyyə təminatının təşkil olunması üçün Əmanətlərin Sığortalanması Fondunun lehinə buraxılmış sadə veksellər (850,0 milyon AZN) üzrə borclar aiddir. Dövlət zəmanəti ilə cəlb edilən daxili borcun ÜDM-ə faizlə nisbəti 16,7 % dir.Hal-hazırda hər hansı layihə üçün daxili borcalmalara döviət zəmanətinin verilməsi nəzərdə saxlanılmır. Dövlət zəmanəti verilməsi vasitəsilə cəlb edilən kreditlərə xidməti, çox hallarda, icraçı təşkilatlar həyata keçirməkdədir. Amma hər hansı bir səbəbdən icraedici təşkilatların ödənişləri həyata keçirməyəcəyi şəraitdə, dövlət zəmanəti əsasında həmin kreditlərə xidmət dövlət tərəfindən reallaşdırmalı olacaqdır. Dövlət zəmanəti ilə əldə olunmuş borc öhdəliklərinə xidmətin əksər dövlət müəssisəsinin öz fəaliyyəti vasitəsilə həyata keçirilməsinə baxmayaraq, icraedici müəssisələrin ödənişləri etməmə ehtimalını nəzərdə tutaraq, dövlət zəmanətli borc öhdəliklərinə servis xərclərinin 1 (bir) maliyyə dövrünə düşən və ya risk-xərc analizi əsasında müəyyən edilən hissəsi formal öhdəliklər olaraq dövlət borcuna aid edilir. Bununla belə, icraçı orqan (əsas borcalan) dövlət zəmanəti vasitəsilə təmin edilmiş borc öhdəliyini yerinə yetirə bilmədiyi və ya olduğu kimi icra edə bilmədiyi və defoltolmaq təhlükəsi, yaxud öhdəliyin icrasının zamin tərəfindən yerinə yetirilməsi məcburiyyəti yarandığı təqdirdə, dövlət zəmanətinin maddələrinə əsasən öhdəliyin təmin olunması dövlət büdcəsinin strukturunda bu məqsədlə yaradılmış Dövlət təminatı ilə alınan borc pulların Təminat Fondunda yığılmış vəsait hesabına təmin olunur. Qeyd edilənləri və 21.56 milyon manat məbləğində toplam dövlət zəmanəti ilə əldə edilmiş kredit həcmini nəzərə alaraq, növbəti illərdə Dövlət zəmanəti ilə alınan vəsaitlərin Təminat Fondunda saxlanılan ehtiyatların daha da çoxaldılmasına ehtiyac duyulur Hökumət tərəfindən birbaşa və ya dövlət zəmanəti verməklə cəlb edilmiş kreditlərlə birlikdə, bir sıra dövlət idarələri və təşkilatları bilavasitə, dövlət təminatı olmadan kreditlər də alınmışdır. Dövlət zəmanəti olmadan bila vasitə dövlət müəssisələrinin cəlb etdikləri bu və ya digər borc öhdəliklərində əsas payı Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin eləcə də “AzərbaycanDəmir Yolları” Qapalı SəhmdarCəmiyyətinin öhdəlikləri tutur. Qeyd olunan borc öhdəlikləri və bu öhdəliklərə bağlı digər məbləğlər dövlət üçün birbaşa risk təhlükəsi təşkil etməsə də, dövlətin həmin müəssisələrin təsisçisi olması səbəbindən sonraki illərdə bu öhdəliklərin yerinə yetirilməsi üçün yaranacaq problemlər dövlətin borcalma potensialına mənfi təsir edə bilər. Belə halın qarşısını almağa görə dövlət zəmanəti olmadan dövlət təşkilatlarında bilavasitə cəlb etdikləri kreditlər üzrə nəzarət istiqamətində dövlət bəzi mühüm addımlar atmışdır. Məsələn, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2016-cıil 28 dekabr tarixli 1182 saylı nömrəli Fərmanı ilə “Dövlətə məxsus olan bütün hüquqi şəxslərin həm daxili həm də xarici borcalması Qaydası” təsdiq olunmuşdur. Bu Qayda hissələrinin (səhmlərinin) 51 və bundan artıq faizi birbaşa həm də dolayısı ilə dövlətə məxsus bütün səhmdar cəmiyyəti, həmçinin məhdud məsuliyyətli cəmiyyət və başqa təşkilati-hüquqi formada fəaliyyətdə olan kommersiya hüquqi şəxslərinin, dövlətin təşkil etdiyi qeyri-kommersiya hüquqi şəxslərinin və ictimai hüquqi şəxslərin, həmçinin qeyd olunan hüquqi şəxslərin yaratdığı hissələrin (səhmlərinin) 51 və daha çox faizi birbaşa ya da dolayısı ilə həmin hüquqi şəxs lərə aid olan törəmə təsərrüfat cəmiyyətqeyrikommersiya hüquqi şəxsləri və ictimai hüquqi şəxslərin dövlət zəmanəti verilmədən yerli və xarici borcalmalarını balanslayır. Belə ki, sözügedən borcalmalar reallaşdırılmazdan əvvəl dövlətə məxsus olan bütün hüquqi şəxslər borcalmanın zəruriliyini eyni zamanda məqsədəuyğunluğunu əsaslandırmaqla, dövlət borcuna nəzarət edilməsi məsuliyyəti daşıyan Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyinə birbaşa müraciət etməlidirlər. Yalnız müəyyən razılıq əldə olunmasının ardından borcalma həyata keçirilə bilər. Bununla yanaşı, il ərzində veriləcək razılıqlara lazımi nəzarətin həyata keçirilməsi məqsədilə hüquqi şəxslərin növbəti il üzrə təqdim edəcəkləri borcalma məqsədləri və borcalmanın ümumi məbləğləri üzrə il ərzində dövlətə aid olan hüquqi şəxslərin borcalmasının maksimum həddi müəyyən olunur 2)  

2.3.Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün dövlət borcu və xarici investisiyaların optimal səviyyəsinin müəyyən edilməsi yolları 

Büdcə vəsaitlərinin səmərəli və qənaətli istifadəsinin əsas yolu həmin vəsaitlərin əsaslı planlaşdırılması və proqnozlaşdırılmasıdır. Buraya xüsusən dövlət borcunun optimal idarə edilməsi də daxildir. Azərbaycan Respublikası Prezidenti Azərbaycan Respublikasında bütün borcların idarə olunması məqsədilə 2018-ci il 24 avqust tarixində verilmiş Sərəncam ilə həm orta və həm də uzun müddət üçün dövlət Strategiyası imzalayıb Azərbaycan Respublikasında dövlət borclarının idarə olunması istiqamətində orta və uzun müddətləf nəzərə alınmaqla hazırlanmış Strategiya” (artıq sadəcə- Strategiya) “Azərbaycan Respublikasının 2017-ci il dövlət büdcəsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun icrası haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin imzaladığı 2016-cı il 27 dekabr tarixli 1180 nömrəli Fərmanına uyğun olaraq hazırlanmışdır. Eyni zamanda, beynəlxalq maliyyə institutları ilə davam edən əməkdaşlıq və qarşılıqlı fəaliyyət sərhədlərində ölkəmizdə dövlət maliyyəsinin idarə edilməsini keyfiyyətcə yeni mərhələyə daxil olması, büdcə prosesi (büdcənin hazırlanması, təsdiqi, icrası və icrasına ciddi nəzarət) ilə bağlı normativ legal bazanın, büdcəni idarəetmə sisteminin daha da təkmilləşdirilməsi, həm orta həm də uzunmüddətli makroiqtisadi dayanıqlığı, maliyyə ilə borc intizamını təmin edən müvafiq büdcə siyasətinin həyata keçirilməsi, o cümlədən əhalinin büdcə prosesinə dair informativliyinin genişləndirilməsi istiqamətində islahatların ciddi şəkildə davam etdirilməsi məqsədilə Azərbaycan Respublikası Prezidenti tərəfindən 2016-cı il 6 dekabr tarixində imzalanan 1138 nömrəli Fərmanı ilə qüvvəyə düşən “Azərbaycan Respublikasının milli iqtisadiyyat potensialı üzrə Strateji Yol Xəritəsi”nə görə ortamüddətli xərclər çərçivəsinin, həmçinin nəticəəsaslı büdcə mexanizminin yaradılması, yeni fiskal qaydalarla bağlı yeni təkliflərin və dövlət borcunun səmərəli idarə edilməsinə görə Strategiyanın hazırlanması təmin edilmişdir. Həmin Strategiya qlobal iqtisadiyyatda və iqtisadi bazarlarında baş verən hadisələr fonunda ölkənin maliyyə dayanıqlığının son dərəcə gücləndirilməsi, dövlət borcalmalarında səmərəliliyin maksimum səviyyəyə qaldırılması, qarşıda duran yeni çağırışlar da daxil olmaqla bütün imkanlar nəzərə alınmaqla sözügedən sahədə risklərin effektiv idarə olunması və nəzarət mexanizmlərinin gücləndirilməsi, habelə dövlətin maliyyə ehtiyaclarının minimum xərclə təmin edilməsi səbəbilə hazırlanmışdır. Bu Sənəd həm ortamüddətli həm də uzunmüddətli dövrləri əhatə etməklə, növbəti ilədək dövlət borcalmaları sahəsində əsas strategiya və tədbirlər planından, növbəti beş ilədək olan dövr üçün isə uzunmüddətli baxışdan ibarətdir. Strategiyada qarşıya qoyulan hədəflərə nail olmaq üçün ayrı- ayrı üç strateji məqsədin və beş prioritet tədbirin reallaşdırılması planlaşdırılır. Strategiyanın həyata keçirilməsi istiqamətində müəyyən edilmiş hədəflər 
Dayanıqlı həm də idarə oluna bilən dövlət borcu həddi. 
Risklərin idarə edilməsi porsesinin təkmilləşdirilməsi. 
Dövlət borcalmaları nəzərə alınmaqla infrastrukturun və nəzarət mexanizmlərinin yüksək səviyyədə təşkili. Bu Strategiya təkcə yeni borcalmalarla bağlı siyasəti deyil, bununla birlikdə, artıq cəlb edilmiş məbləğindən aslı olmadan dövlət borcu, dövlət zəmanəti verilməsi yolu ilə alınmış borclar və dövlətə aid olan hüquqi şəxslər tərəfindən heç bir dövlət zəmanəti olmadan cəlb olunmuş kreditlərlə bağlı mövcud vəziyyətin üç təhlilini, gözlənilən riskləri, alınacaq tədbirləri əhatə edir. Strategiyanın başlıca məqsədi dövlət borcunun dayanıqlığını əldə etmək üçün tələb olunan vacib tədbirləri müəyyən etmək, həmin tədbirlərə müvafiq siyasət çərçivəsini hazırlamaq və bütün aidiyyəti qurumları bu barədə müvafiq qaydada dəqiq şəkildə məlumatlandırmaqdır. Buna üçün də bu strategiya Azərbaycan Respublikası Prezidentinin üç il bundan əvvəl imzalamış olduğu 1138 nömrəli Fərmanı ilə təsdiq edilmiş strateji yol xəritələrində qeyd edilən əsas hədəflərin, eynilə “Büdcə sistemi haqqında” qəbul olunmuş Azərbaycan Respublikasının Qanununda nəzərdə tutul muş büdcə qaydasının tələblərinə uyğunlaşdırılmaqla tərtib edilmişdir. Strategiyada dövlət borcu ilə birbaşa əlaqədar olan əsas amillər, o cümlədən makroiqtisadi eyni zamanda fiskal çərçivə ilə borc davamlılığı çərçivəsinin uzlaşdırılması, yerli təkrar iqtisadi bazarlarının inkişafı, infrastrukturun möhkəmləndirilməsi kimi məsələlər öz əksini görmüşdür. 2018-2025-ci illəri əhatə edən o Strategiya qlobal miqyasda formalaşmış təzə makroiqtisadi və geosiyasi çağırışlar arxasında Azərbaycan Respublikasının dövlət borcunun idarə edilməsi mümkün olan çərçivədə saxlanılmasına həmçinin dövlət borcalmalarının əsas qayda və istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsinə xidmət göstərir. Strategiyada aparılmış təhlillərdə istinad olunan məlumat və göstəricilər lazımi üzrə Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komit əsinin, Maliyyə Nazirliyinin, İqtisadiyyat Nazirliyinin, Respulikanın Mərkəzi Bankının, Maliyyə Bazar larına Nəzarət Palatasının, Dövlət Neft Fond unun, İMF-nin, Dünya Bankının və başqa təsisatların rəsmi məlumat qaynaqlarından əldə edilmişdir. Sənəddə qeyd edilən hədəflərin 2020-ci ildən başlayaraq hər 2 ildən bir bir daha qiymətləndirilməsi həyata keçiriləcəkdir.(2 Bu sənəd borcların idarə edilməsi üçün nəzərdə tutulub. Strategiyada 3 istiqamətdə müəyyən hədəflər müəyyən edilib: dayanıqlı və idarəolunan dövlət borcunun səviyyəsinin müəyyənləşdirilməsi dövlət borcalmaları nəzərə alınaraq infrastrukturun və nəzarət mexanizminin gücləndirilməsi risklərin idarə olunması sisteminin daha da təkmilləşdirilməsi Xarici şokların hər zaman aktiv olduğu vaxtda və xüsusən indiki dövrdə dövlət borcu səviyyəsinin idarəedilən və dayanıqlı səviyyədə olması olduqca önəmlidir. Haqqında sözügedən strategiyada ölkəmizdə xarici borc səviyyəsinin tənzimlənməsi və 2025-ci ilədək onun səviyyəsinin məhz tənzimlənən həddə qədər azaldılması nəzərdə saxlanılır. Eyni zamanda, həm xarici borcun, həm də ümumi dövlət borcunun, səviyyəsi proqnozlaşdırılır. Belə ki, 2025-ci ildə Azərbaycanda xarici dövlət borcunun məbləğinin 2018-ci illə müqayisədə 9,7 milyard dollardan 6,5 milyard dollaradək azalması nəzərdə tutulur. Bu, ÜDM-də borc səviyyəsinin 22,5 faizdən 12 faizədək azalması deməkdir. Bu isə ondan xəbər verir ki, xarici borcun ÜDM-də səviyyəsi 2025-ci ildə indiki səviyyə ilə müqayisədə faiz nisbətində 2 dəfəyə yaxın azalacaq. Bu da dayanıqlı xarici borca nail olunması baxımından əhəmiyyətlidir. Eyni zamanda, xarici dövlət borcunun xidmət xərclərinin azaldılması əsas hədəflərdən biridir. Nəzərə alsaq ki, bu il xarici dövlət borcunun xidmət xərclərinin məbləği 1 milyard 241,7 milyon dollar təşkil edirsə, 2025-ci ildə bu məbləğin 820,3 milyon dollaradək azalması proqnozlaşdırılır. Eləcə də, bunun büdcə xərclərində payı 10,1 faizdən 6,2 faizə qədər azalacaq. Daxili dövlət borcu üzrə proqnozlar və onun tənzimlənməsi birmənalı şəkildə həyata keçirilir. Milli valyutada olduğuna görə daxili dövlət borclarının dayanıqlılığını təmin etmək xarici dövlət borclarına nisbətən daha asandır. Lakin xarici borcların düzgün idarə olunması daha önəmlidir. Həmçinin xarici borcların tərkibində valyuta strukturunun tənzimlənməsi də önəmli məqsədlərdəndir. Bu məqsədlərə çatmaq xüsusilə dönərli valyutaya cəlb edilən xarici borcların məbləğinin də azaldılması əsas hədəflərdəndir. Bu Strategiya eyni zamanda riskləri müəyyən edir və risklərin otadan götürülməsiylə bağlı strateji hədəflərin həyata keçirilməsi yollarını təqdim edir Azərbaycan Respublikasında həm daxili həm də xarici dövlət borcunun idarəsi üzrə orta və uzun müddət üçün nəzərdə tutulan Strategiya Azərbaycanda xarici borcun tənzimlənməsi və idarə edilməsi üçün ciddi bir baza yaradır. Strategiya, Azərbaycanda xarici borcun idarəolunan səviyyədə qorunub saxlanmasına və növbəti illərdə xarici borcun tənzimlənilməsi yardım edir. Bu, iqtisadi inkişafın sabit şəkildə qorunub saxlanması üçün önəmli nüasndır. Dövlətin investisiya fəaliyyətinin idarə olunması da ölkə iqtisadiyyatının inkişafında vacib rol oynayan amillərdəndir. İnvestisiyaların dövlət tərəfindən tənzimlənməsi, ölkədə vahid elmi-texniki, iqtisadi, sosial siyasətin həyata keçirilməsi üçün sistem şəkildə həyata keçirilən tədbirlərdir. Bu tədbirlər respublika və yerli büdcələr, eyni zamanda şəxsi vəsaitlər hesabına maliyələşdirilir. İnvestisiya qoyuluşları başlıca olaraq ölkə iqtisadiyyatının strateji sahələrinin inkişafına, ictimai təlabatının ödənilməsinə yönəldilir. Respublika investisiya qoyuluşları mülkiyyət və təsərrüfat formalarından asılı olmayaraq icra olunan ölkə qanunvericilik aktları ilə qaydaya salınır. Dövlət istehsal və sosial infrastrkturun formalaşmasına respublikanın sosial-iqtisadi inkişafının təmin olunmasına və həmçinin xalq təsərrüfatında lazımi nisbətlərin yaradılmasına ciddi şəkildə nəzarət edir. İnvestisiya qoyuluşları hər hansı bir istehsal sahəsinin və sosial sahələrinin təşkili, yenidən qurulması, daha da dərinləşdirilməsi və beləliklə, məşğulluğun təmin olunmağı üçün çox mühüm rol oynayır. Bundan ötrü ölkədə lazımi qədər maddi vəsait, material resursları mövcud olmalıdır. Belə olmadıqda milli iqtisadiyyatın formalaşdırılmasını eləcə də onun inkişafını təmin etmək üçün ölkəyə xarici investorlar cəlb edilməlidir. Bu səbəbdəndir ki, müasir bazar iqtisadiyyatı şəraitində qarşılıqlı investisiya yatırımlarının həyata keçirilməsi şansı yaradılır. Bu respublikamızda xarici dövlətlərin leyhinə və Azərbaycan milli iqtisadiyyatının sürətli inkişafına tam uyğun olaraq həyata keçirilir. Cəmiyyət üzvlərinin sosial-iqtisadi tələbatı sürətlə artır. Bu tələbatınödənilməsi mövcud istehsal qabiliyyətnin tam və səmərəli istifadə olunmasmı vəzifə kimi qarşıya qoyur. Belə olan halda, xarici investisiya qoyuluşlarının vacibliyi son dərəcə aydın şəkildə görünür. Dövlət, investisiya fəaliyyətini tənzimləmək üçün müxtəlif metodlardan (iqtisadi mexanizmlərdən istifadə etməlidir. Bu mexanizmlərə daha çox aşagıdakıları aid etmək doğru olar 

1 kredit və amortizasiya strategiyalarının həyata keçirilməsi, eləcə də əsas fondların sürətli amortizasiyası vasitəsi ilə. Amortizasiya üzrə güzəştlər, fərqli-fərqli iqtisadi sahələr, əsas fondların həmçinin avadanlığın müxtəlif növləri və obyektləri üçün dəyişkən və fərqli təsbit edilə bilər 

2. vergitutma obyekt və subyektlərinin, güzəştlərin və vergi dərəcələrinin fərqləndirildiyi vergi sisteminin tətbiqi; 
3 dövlət norma və standartlarının hazırlanması 

4. antiinhisar tədbirlərinin görülməsi; 

5 torpaqdan, sudan və digər təbii ehtiyatlardan istifadə şərtlərinin hazırlanmasıı 

6 müxtəlif region, sahə və istehsalatların yaxşılaşdırılması üçün subvensiya, subsidiya kimi büdcə borclarının verilməsi 

7. qiymətqoyma siyasətini həyata keçirilməsi; 
8. investisiya lahiyələrinin ekspertizasının keçirilməsi; 
9. başqa tədbirlər. 
Həmçinin, dövlət tərəfindən investisiya fəaliyyətinin tənzimlənməsinə dövlət sərmayələrin idarə olunması, habelə investisiya aktivliyi şərtlərinin tənzimlənməsi və həmin şərtlərə investisiya fəaliyyətinin hər bir subyekti tərəfindən riayət olunmasına nəzarət daxildir 8, 120 Respublika eləcə də yerli hakimiyyət və icraedici orqanları dövlət investisiyasının idarə olunmasını həyata keçirirlər. Bu proses büdcə, büdcədən kənar vəsaitin və həmin idarələr tərəfindən cəlb edilən digər vəsaitlərin planlaşdırılmasından, investisiyanın və onun şərtlərinin müəyyənləşdirilməsindən və bütün bunlarla bağlı başqa məsələlərin həllindən ibarət olur. 
Bazar iqtisadiyyatında dövlət invest isiya fəaliyyətinin aktivləşdirilməsi üçün bir sıra tədbirlər görülür. Bunlar aşağıdakılardır: 
10. mülkiyyətçinin hüquqlarının qorunması; 
11. maliyyə sənaye qruplarının yaradılması; 
12 lisenziyalaşdırmanın və kontrakt hüquqlarının inkişaf etdirilməsi vergi qanunvericiliyinin təkmilləşdirilməsi. 
Dövlət investisiya fəaliyyətinin sistematik şəkildə həyata keçirilməsinə nail olmaq üçün maliyyə sənaye qrupları ilə yanaşı holdinqlər yarada bilər. Holdinqlərin yaradılması bir çox amillər hesabına onun iştirakçılarına öz fəaliyyətlərini genişləndirmək üçün imkanlar açır. Onlar, səhmlərin alınması hesabına dövlətlə özəl qurumlar arasında mövcud iqtisadi əlaqələri da daha da möhkəmləndirmək firmalar üzərində ciddi nəzarəti həyata keçirmək risklərin səviyyəsini azaltmaq və vergi ödəmələrini artırmaq iri şirkətlər vasitəsilə kommersiya aktivliyini reallaşdırmaq imkanı əldə edirlər Maliyyə sənaye qrupları ölkədə ümumi texnoloji sistemə aid olan idarə və müəssisələrin birləşdirilməsi üç ün yaradılır. Bu da həmin sahədə istehsalın elmi-texniki səviyyəsini yüksəldir Bu zaman digər bir məqsəd xarici investorların cəlb olunması hesab edilə bilər 4,85) 
Dövlət mülkiyyət hüquqlarının müdafiəsinin təmin olunması üçün müəyyən qanunlar, normativ və hüquqi aktlar qəbuletməlidir. Bu baxımdan ölkəmizdə investisiya fəaliyyəti ilə birgə xarici investisiyaların qorunması haqqında bir sıra qanunlar qəbul olunmuşdur. Həmin qanunlara əsasən dövlət hər bir investorun vəsaitlərini hara və nə qədər qoymasına müdaxilə etmir. Yalnız bəzi istisna hallarda bəzi sahələrə investisiya etmək üçün dövlət hakimiyyət idarələrindən (əsasən Nazirlər Kabineti və Milli Məclisdən) razılıq əldə etmək tələb edilir Həmçinin dövlətin milli təhlükəsizlik mövqeyindən investisiya qoyulması qanunla qadağan olunan sahələr də var İnvestisiya fəaliyyətini tənzimləmək məqəsdilə dövlət arxitektur normaların vergi və kredit dərəcələrinin həmçinin texniki-sanitar-gigiyenik normaların dəyişdirilməsini həyata keçirir. İnvestisiya ilə yığım arasında birbaşa və sıx əlaqələr də mövcuddur. Məsələn, əmək haqqı az olan ölkələrdə toplam gəlir əsasən əhalinin istehlak demandını ödəmək üçün istifadə edildiyindən, bu gəlirin çox az hissəsini investisiya olaraq müəssisənin inkişafına yönəltmək mümkün olur. Məcmu gəlir müəyyən qədər artdıqca tələbin sturukturu da ona uyğun olaraq dəyişir (Engel qanununa əsasən). Lakin həmin vəsaitlər təkrarəniqtisadiyyatın müxtəlif sektorlarının inkişafına investisiya olaraq ötürülür. Bir müddət sonra əhalinin gəliri artsa daonun tələbi əvvəl olduğu səviyyədə qalmır Tələbgetdikcə azalır və nəticədə vəsaitlər həmin müəssisəyə investisiya kimi yox, əhalinin əlində yığım olaraq formalaşır. Məhz bu vəsaitləri investisiya olaraq iqtisadiyyata yönəltmək bankların üstünə düşür. Buna görə də Keynsin formalaşdırdığı “Multiplikator nəzəriyyəsi”-nə əsasən Ümumi Daxili Məhsul və investisiya arasında qarşılıqlı əlaqə mövcuddur. Azərbaycanda Milli Məclis tərəfindən 15 yan var 1992-ci il tarixində Xarici sərmayələrin qorunması haqqında” qanun qəbul edilmişdir. Həmin bu qanunda xarici investisiyaların aşağıdakı həyata keçirilməsi yolları göstərilib 

1) Azərbaycan Respublikasının həm fiziki həm də hüquqi şəxsləri ilə birgə təşkil edilən müəssisələrdə payçılıq iştirakı; 

2) Bütünlüklə xarici investorlara məxsus olan müəs sisələrin yaradılması vasitəsilə; 
3) Qiymətli kağızların əldə olunması vasitəsilə; 
4) Torpaq və başqa təbii ehtiyyatlardan istifadə haqqlarının əldə edilməsi yoluyla 
5) Yerli müəssisələrlə müqavilələrin imzalanması yolu ilə; 
Xarici yatırımlar və yaxud investisiyalı müəssisələr mütləq şəkildə dövlət qeydiyyatından keçir və həmin zaman Azərbaycan Respublikasının hüquqi şəxsi adını əldə etmiş olur. Xarici sərmayələr yalnız təbii fəlakətlər və birsıra fövqəladə hallarda rekvizisiya oluna bilər. Rekvizisiya haqqında yekun qərarı Nazirlər Kabineti qəbul edir. Qeyd olunan hər iki halda investora geciktirilmədən müvafiq konpensasiya ödənilir. Qüvvədə olan Qanunvericiliklə xarici investorlara fəaliyyətləri müddətində əldə etdiyi gəliri ya da kompensasiyaları istədiyi valyuta şəklində ölkə xaricinə köçürməyə icazə verilir. Qeyri-rezident investorlara Azərbaycan Respublikası ərazisində əmlakdan və o cümlədən təbii resurslardan istifadə və emal hüquqları verilir. Qanunvericiliyə əsasən torpağın satışı Azərbaycan Respublikasının rezidenti olmayan şəxslərə qadağan olunmuşdur. Xarici investorlar faydalı qazıntıların tədqiqi və işlənməsi hüquqlarını Milli Məclisdə təsdiq edilən hökumət kontraktları əsasında həyata keçirir. Azərbaycan Respublikasında xarici investorların özəlləşdirmədə iştirak hüquqları vardır. Özəlləşdirmə zamanı aşağıdakılar xarici sərmayəli müəssisələr hesab olunur: 
1 Tamamilə xarici investor tərəfindən birbaşa özəlləşdirilmiş müəssisələr; 
2) Nizamnamə kapita lında xarici investorların payı 25 faizdən çox olan birgə müəssisələr Hazırda Azərbaycan elə iqtisadi inkişaf səviyyəsindədir ki, indi gündəmdə təkcə milli iqtisadiyyata investisiya qoyuluşunun ümumi kəmiyyət artımında deyil, onların texnoloji, sahə, təkrar istehsal quruluşunu təkmilləşdirmədə iştirakı, onun həyata keçirilməsi səmərəliliyinin artırılmasıdır. Bu da yaxın və uzaq gələcəkdə investisiya prosesində istifadə olunan dövlət resurslarının sahələr arasında bir-birilə qarşılıqlı münasibət olması və bütünlükdə investisiya-innovasiya tələbinin artmasını təmin edən investisiya multiplikatoru mexanizminin təsir etməsinə səbəb olurMilli iqtisadiyyatın dinamik və güclü inkişaf xarakterini obyektiv qiymətləndirmək üçün innovasiya anlayışının və milli innovasiya sisteminin düzgün dəyərləndirilərək şərh edilməsi vacib hesab edilir. Ona görə milli innovasiya sistemi dedikdə ilk növbədə aşağıdakı faktorlar nəzərə alınmalıdır: 
1. İqtisadi artı mın uzunmüddətli qanunauyğunluqları; 
2 Texniki iqtisadi inkişafın beynəlxalq,qlobal yönləri; 
3. Ölkə iqtisadiyyatının rəqabət üstünlükləri və onun istiqamətləri; 
4 Daxili və xarici bazarlarının tələbləri; 
5. Ölkə iqtisadiyyatının inkişafının başlanğıc vəziyyəti və real şərait; 
6. Resurslar balansı və ondan istifadə səviyyəsinin vəziyyəti; 
7. Ölkə iqtisadiyyatın yeni tələblərdən önə çıxan struktur dəyişikliklərinin həddi. 
Elmi texniki tərəqqinin bacarıqlarının iqtisadiyyata tətbiq edilməsi hər bir dövlətin qarşısında duran ən vacib vəzifələrdən biridir. Bunun üçün də bazar iqtisadiyyatında elmi-texniki araşdırmaların həyata keçirilməsi, elmi-tədqiqat institutlarının aktivliyinin qorunması və genişləndirilməsi dövlətin maraqları daxilində saxlanılır. Bu cəhətdən, dövlət elmi-texniki siyasəti və bu siyasətin əsas istiqamətlərini işləyib hazırlayaraq ortaya çıxarır. Bu istiqamətlərə əsasən aşağıdakılar daxildir: 
1) Fundamental elmlərin yüksək səviyyədə inkişafı həm də onların prespektiv inkişaf yönlərinin müəyyənləşdirilməsi;
2) Elmi işlərin maliyyələşdirilməsi; 
3) Elmi araşdırmalar, geniş miqyaslı tədqiqatlar üçün mərkəzin yaradılması və dövlət idarəsi olaraq saxlanması; 
4) Beynəlxalq tərəfdaşlığın aparılması; 
5) Müəllif hüquqlarına əməl olunması və elmi kadrların sığorta olunması; 
6) Kadrların hazırlanması və yetişdirilməsi; 
Bütün bu istiqamətləri gerçəkləşdirmək üçün dövlət elmi-texniki siyasət bölnəsində, ilk növbədə, müvafiq qərarlar və qanunlar qəbul edir. Hər hansı bir dövlət milli maraqları çərçivəsində özünün elmi-texniki siyasətini tərtib edir və reallaşdırır. 
Elmi-tədqiqatların nəticələri əksər hallarda gözlənilən nəticəni vermir. Buna görə də özəl sahə əsaslı əsaslı elmi-tədqiqatlara sərmayə yatırmağa o qədər də həvəsli olmur. ETT-nin bütünlükdə ölkə iqtisadiyyatı üçün və dünyada onun mövqeyinin gücləndirilməsi üçün əhəmiyyətinin həlledici rola sahib olduğunu qəbul edib, dövlət bu sahənin daha da inkişaf etdirilməsi məsələlərini öz üstünə götürür. Bununla belə Elmi Texniki Tərəqqinin nəticələrinin məhsulun istehsal xərclərinin aşağı salınması, texnika və texnologiyanın yeniləşdirilməsinə, kualifikasiyanın və rəqabət qabiliyyətliliyinin artırılmasına gətirib çıxardığından, bir çox hallarda özəl sahədə və özəl qurumlarda bunun nəticələrin öyrənilməsində maraqlı olur. 
Dövlətin elmi-texniki politikası əməli cəhətdən ölkədə innovasiyalı tərəqqi modelinə keçidin təmin edilməsi vasitəsilə reallaşdırıla bilər. 
Dövlətin innovasiya siyasətini gerçəkləşdirmək üçün aşağıdakı metodlardan istifadə olunur: 
1) İnzibati metodlara daxildir: dövlət büdcəsindən büdcə əsaslı elmi-tədqiqat işlərinin maliyyələşdirilməsi, özəl tədqiqatlar üçün dövlət sifarişlərinin reallaşdırılması xüsusi dövlət proqramlarının ciddi formada işlənib və hazırlanaraq qəbul olunması, elmi laboratoriyaların, təhsil strukturlarının, araşdırma institutlarının saxlanması və maliyyələşdirilməsi, ixtisaslı kadrların hazırlanması və digər tədbirlər.; 
2) İqtisadi metodlara aid olanlar: özəl bölmədə elmi tədqiqat işlərini həyata keçirən və maliyyələşdirən iş adamlarına vergi güzəştlərinin tətbiq edilməsi, eyni zamanda elmi tədqiqatların nəticələrindən faydalanan sahibkarlara gömrük tariflərində güzəştlər tətbiq etməklə aşağı faizli kreditlərin ayrılması və s. 
Kapitalın hərəkətinə iqtisadiyyatı yüksək inkişaf etmiş ölkələrin təsiri isə ondan ibarətdir ki, həmin ölkələr kapitalın hərəkətinə qarşı olan bütün maneələri aradan götürürlər. Birbaşa investisiya məsələsində ölkə iqtisadiyyatının mənafeyinin müdafiəsi məqsədilə lazım olan hər cür legal normaları özündə saxlayır. Hər hansı bir dövlət xaricə kapital satılmasına nisbətən almaq məsələlərinə daha çox müdaxilə edir. 
Dövlət aşağıdakı tənzimləmə metodlarından istifadə edir 

1 Maliyyə vasitələri: daha çox amortizasiyanın sürətləndirilməsi, vergi endirimləri, maddi dəstək, borc verilməsi, sığorta və zəmanətli kredit və digər.

2 Qeyri-maliyyə vasitələri: torpaq sahəsi ayrılması, mühüm infrastruktura və təchiz olunma, texniki yardım göstərilməsi. Xarici kapit alın tənzimlənməsində 1994-cü il tarixində (İndoneziyanın paytaxtı Cakarta da) Asia-Sakit Okean Əməkdaşlığı təşkilatı çərçivəsində tərtib edilmiş sənəd daha praktikdir. Burada bütün birbaşa xarici investisiyalar üzrə “könüllü kodekqayda” qəbul olunmuşdur. Mütəxəssislər belə düşünür ki, gələcəkdə WTO da bu “kodek”dən geniş miqyasda istifadə edəcəkdir. Burada bir çox məcburi şərtlər öz əksini tapmışdır: Sərmayələrin zəbt edilməsi; Qeydiyyata alınmasının və dövriliyin təmin olunması 

2.4. Statistik məlumatlar