Саиб тябризи

Gözüm qalan deyildir mülkü malında Hindin,

Toz-torpağa bələndim mən ki yolunda Hindin.

Ey sürmələr diyarı,^* fəryadıma haray ver,

Sümüyüm oldu sürmə qeylü qalında Hindin.

Saib İrana qayıdandan sonra yenidən səfərə çıxır, Məşhəd, Qum, Qəzvin, Yəzd, Ərdəbil və Təbriz şəhər­lə­ri­ni gə­zir. Bu zaman Təbrizdə olan türk səyyahı Övliya Çə­ləbi Təbrizdə görüb tanış olduğu şairlər sırasında Saibin də adını çəkir.

Saib Təbrizi İsfahana qayıdandan sonra II Şah Ab­bas (1642-1666) tərəfindən hörmətlə qarşılanır və saraya dəvət olunub, məliküşşüəra təyin edilir.

Saib Təbrizi bu dövrdə özünün hikmətamiz və fəl­sə­fi şerlərilə saray şairlərinin və saraydan kənardakı şair­lə­rin yara­dı­jılığına istiqamət verir. Bütün İran tədqiqatçıla­rı­nın döv­rün mütərəqqi ədəbi jərəyanı kimi qiymətləndir­dik­­lə­ri «İsfa­han səbki»nin bir ədəbi üslub kimi inkişaf etmə­sin­də Saibin çox böyük rolu olmuşdur.

Saib sarayda yaşadığı dövrdə lirik şerlərlə yanaşı, qəsi­dələr də yazmışdır. Qəndəhar müharibəsinə həsr et­diyi poema isə onun sarayda yazdığı ən məşhur əsəri hesab edilir.

II Şah Abbasdan sonra oğlu Səfi mirzə Şah Sü­leyman (1666-1694) adı ilə taxta çıxır. Şah Abbas za­ma­nı Saibin yük­sək hörmətə çatdığını gözləri götürməyən bəd­xahlar Şah Sü­ley­manın yanında şairi hörmətdən sal­mağa çalışırlar. Şah tə­rə­findən sənətinə etinasızlıq görən Saib sarayla əlaqəsini ta­mam kəsir. Ömrünün son illərini yaşayan qoja şair bu illərdə əsərlərini nizama salmaqla məşğul olur, müxtəlif divan­larda toplanmış şerlərini möv­zu üzrə seçərək ayrı-ayrı adlar altında tərtib edir. Gözəl­lərin vəsfinə həsr etdiyi məhəbbət lirikasına «Mir'atül-jə­mal», ziynət və mədhdən bəhs edən şerlərinə «Arayişi-nigar», təkbeyt, qitə, rübai və müxtəlif şer parçaları top­­la­nan müntəxəbatına «Vajibül-hifz» adlarını verir.

Zəngin ədəbi irs qoyub getmiş Saibin əsərlərinin sayı haqqında təzkirəçilərin və tədqiqatçıların verdiyi mə­lu­matlarda şairin 300 min beytə qədər əsəri olduğu qeyd edilir.

Görkəmli Azərbayjan alimi Məhəmmədəli Tərbiyət «Da­niş­məndani-Azərbayjan» əsərində Saibdən danışar­kən onun 120 min beytlik divanını şəxsən gördüyünü qeyd edir. Bizim daha dəqiq hesab etdiyimiz Tər­biyətin bu məlumatına şairin hələlik əldə edilməmiş «Qən­də­ha­rna­mə» poemasını və «Mah­mud və Ayaz» adlı əsə­rini də əlavə etmək lazımdır.

Saib Təbrizi öz şerlərilə yanaşı, istər sələflərindən, is­­­tər­­sə də müasirlərindən bəyənib seçdiyi 800 şairin şe­rin­dən 25 min beytlik bir gülçin hazırlamışdır ki, bu kitab «Səfineyi-Saib» adı ilə məşhurdur.

Ömrünü şerə, sənətə həsr etmiş, yarım əsrdən artıq ya­ra­dıjılıq yolu keçmiş Saib Təbrizi 1676-jı ildə İsfahan şəhə­rində vəfat etmişdir.

İsfahanda məşhur «Saib təkyəsi»ndə dəfn olunmuş bu böyük sənətkarın qəbri uzun illər gözdən-nəzərdən uzaqda qalmışdı. Son illər ədəbi ijtimaiyyətin səyi nətijə­sində şairin qəbri tapılıb, ölümünün 300 illiyi münasibətilə yenidən bina edilmişdir.

Təzkirəçilərin verdiyi məlumatdan aydın olur ki, Saib xoşxasiyyət, mülayim təbiətli, möhtərəm bir şəxs ol­muş, lakin eyni zamanda məjlislərdə hazırjavab, bədahə­tən şer de­yən, müşairəni sevən bir sənətkar kimi də şöhrət qazanmışdır.

Saib Təbrizinin ölümü ədəbiyyat aləmində böyük bir itki olmuş, onun müasirləri bu böyük ustadın vəfatına mər­siyələr yazmış, təzkirəçilər və ədəbiyyatşünaslar onun sənəti qarşı­sın­da öz heyranlıqlarını gizlədə bilmə­miş­lər. Şair haqqında ilk sözü onun müasirləri söy­lə­mişlər.

Məşhur təzkirəçi Nəsrabadi Saibin şerlərinin şöhrə­ti­nin ölkələrə yayılmasını günəşin nurunun kainata yayıl­masına oxşatmışdır. «Səfinə» əsərinin müəllifi Xoşqu Saib Təbrizidən danışarkən yazmışdır: «Allah-təala Rüs­təmi-Zalı zor sahibi, Saibi söz sahibi yaratmışdır». Qu­lamə­li Azad Saib Təbrizini şerin dördünjü peyğəmbəri, məşhur çex alimi Yan Ripka isə Sədi və Hafizdən sonra Saibi şerin ən böyük nümayəndəsi hesab etmişlər. Görkəmli rus şərqşünaslarından A.Krımski Saibi XVII əsr İran şair­lərinin müəllimi, Y.E.Bertels isə XVII əsrin Hafizi adlan­dırmışlar. Hind alimi Şibli Neman onu İranın axırınjı böyük şairi kimi qiymətləndirmişdir. Azərbayjan alimi akademik Hə­mid Araslı Saib poeziyasını dahi Füzulinin şerləri ilə mü­qayisə etmiş və Azərbayjanın bu iki sənət­ka­rının ya­ra­dıjı­lığında yüksək sənətkarlıq jəhətindən bir yaxınlıq görmüş­dür.

Adlarını çəkdiyimiz alim və təzkirəçilərdən başqa, İsma­yıl Hikmət, Naji, Vəliqulu bəy Şamlu, H.Kəmali, Və­hid Dəst­gir­di, Ə.Dehxuda, Dəstqeyb, Arif Şirazi, Məhəm­məd Əfzəl Sər­xoş, Mövlana Məhəmməd Möhsün Feyz, Juya Təbrizi, E.Braun, Rio, Herman Ete Gibb, H.Bijari və b. Saib Təbrizi haq­qında yüksək qiymətli fikirlər söylə­miş­lər.
* * *
Məhəmmədəli Saib Təbrizi iki dildə şer yazan gör­kəmli Azərbayjan şairlərindəndir. Şairin azərbayjanja yaz­­dığı qə­zəl­ləri ilə yanaşı, fars dilində yaratdığı sənət injiləri XVII əsrin farsdilli poeziyasının ən yaxşı nümunə­lə­ri oldu­ğun­dan Saibi eyni zamanda İran ədəbiyyatının da gör­kəm­li nümayəndəsi hesab edirlər.

Saib Təbrizi yaradıjılığından danışan alimlər onun yeni söz demək tərzindən, fikir oricinallığından və üslub xüsusiy­yət­lərindən ayrıja danışmış, şairin bu jəhətlərini sə­nət­karlıq nailiy­yət­lərindən hesab etmişlər.

Saib vətəni Təbrizdən ayrılıb uzun illər İsfahanda və qür­bət ölkələrdə yaşadığı müddətdə həmin ölkələrdə ədə­­bi-ijti­mai fikrin inkişafına böyük təsir göstərmişdir. Bu­na baxma­ya­raq, Saib həmişə Təbrizin havası ilə qanad­lan­mış, bu gözəl şəhərin adını iftixarla çəkmiş, ona mən­sub olduğu üçün fəxr etmişdir: