Samarqand davlat universiteti «O„zbek folklori»

Bolalar o‟yin fol‟klori.
Xalk ijodi namunasi xisoblangan bolalar uyinlari uz 
tarkibida muayyan ritmik izchillikka asoslangan xatti-xarakat, ramziy ma`no kasb 
etuvchi etnografik detallar, poetik fol‘klor namunalari, oxang va tomoshaviylik 
elementlarini yaxlit xolda mujassamlashtirgan sinkretik xodisadir. Bolalar uyinlari 
ajdodlarimiz tafakkurining eng kadimgi elementlaridan biri bulgan ibtidoiy 
rituallar va marosimlarning tarkibiy kismi sifatida juda kadim zamonlarda yuzaga
kelgan. Davrlar utishi bilan bunday marosimlar tarkibidagi uyinlar uzining rituallik 
xususiyatini yukotib, oddiy tomosha unsuri yoki kungil ochar vositasiga aylangan. 
Bolalar uyinlarining muayyan bir kismi bevosita kadimgi odamning uz 
turmush tarzini badiiy talkin etish extiyoji tufayli bevosita mexnat kilish jarayonida 
shakllangan. 
Ovchilik, 
chorvachilik, 
dexkonchilik, 
shuningdek, 
kadimgi 
xunarmandchilik, ajdodolarimizning kundalik turmush tarzi bolalar uyinlarining 
kelib chikishiga asos bulgan dastlabki va asosiy ijtimoiy banbalar sirasiga kiradi. 
Ajdodlarimiz - kadimgi turkiy kavmlarining turmush tarzi ovchilik, 
chorvachilik bilan bevosita boglik bulgan. Kuchmanchilikka asoslangan turmush 
tarzi ajdodlarimizdan uz farzandlarini yaxshi chavondoz karagay mergan kuragi er 
kurmagan paxlvon kilib tarbiyalashni takozo etadi. SHuning uchun ot uyinlari, 
poyga, tirandozlik musobakalari kurash, tuya, kuchkor, xuroz urushtirish kadimdan 
keng rasm bulgan edi. ana shu an`analar asosida asrlar davomida uzbek bolalar 

---

fol‘klor uyinining badiiy tizim shakllangan. Bolalar uyin fol‘kloriga oid manbalar 
tuplash
1. 
X1 asrdan X1X asrning ikkinchi yarmigacha bulgan davr. 
2. 
X1X asrning oxiri XX asrning 30 yillarigacha bulgan davr
3. 
XX asr 30 yillaridan to bugungi kunga kadar
Bolalar uyinlari xakidagi ilik ma`lumot X1 asrda yashab utgan mashxur 
turkiyshunos olim M.Koshgariyning devonu lugatit turk asarida kayd etilgan. 
Turkiy kavmlar orasida tup bilan uynaladigan kadimiy uyinlardan biri CHavgon 
keng rasm bulgan. Bolalarning uyin tanlashdagi didi va uyin turlari yillar utib 
uzgarib bormokda. Bugungi kundagi uyinlarda vatanparvarlik ruxi yakkol kurina 
boshladi. Bu uyinlar xalk bilim va tajribasini yillar davomida mukammallashgan 
kurinishidir. 
«Navro‘zjon» qo‘shig‘i navro‘z faslining erkalatib aytilishidir. Bunday vaqtlarda 
bolalarning bahorgi o‘yin-kulgilari asosida qo‘shiqlar yaratiladi. O‘g‘il va qiz 
bolalar orasida yaqin kunlargacha «To‘p», «To‘p tosh», «CHittigul» kabi o‘yinlar 
bo‘lardi. Bu o‘yinlarning har birining o‘ziga xos qo‘shiqlari bo‘lib, ular o‘yin 
jarayonida bir bola yoki ko‘pchilik tomonidan ijro etiladi. Topishmoqlar ham 
bolalar o‘yinining bir turi hisoblanadi. Topishmoqlar bola taqdirida muhim o‘rin 
tutgan, uning intellektual o‘sishida faol ishtirok etgan, xalq pedagogikasining 
qo‘shiqlar, ertaklar singari, o‘z xususiyatlari bilan ulardan farq qiladigan poetik, 
aqliy mashg‘ulotlaridan biridir. Bolalar topishmoqlarni topishda qatnashar ekan, 
o‘zini qurshab turgan olamni kuzatishga, tabiat hodisalarini bilib olishga, ularga 
bo‘lgan o‘z munosabatini bildirishga o‘rganadilar. Bolalar fol‘klorida tez aytish 
ma`lum tovushlarni takrorlash orqali amalga oshiriladi. Bir so‘z bilan aytganda, 
bolalar fol‘klori bolalar adabiyotining shakllanishida katta ahamiyat kasb etadi. 
Uyinga chakirish - shaxar va kishlok bolalari odatda kechkurunlari tuplanib, 
gaplashib utiradilar. ertaklar aytadilar. Turli xil uyinlar uynaydilar. SHunday 
paytlarda bolalarni tuplash, uyinlarni uyushtirish, ayrim bolalar tomonidan 
tashabbuskorlik kursatish talab kilinadi. SHaxar joylariga uyinga kuyidagicha 
chakiriladi.
Tokchaga bugdoy sepuvdim, 
Undimikin-o, undimikin? 
Mashrabboy uydan chikmaydi, 
YOtdimikin-o, yotdimikin? 
Kishlok joylarda esa keskinrok, murosasizrok ravishda chakiriladi: 
Tomda tovuk kotarmi, 
Ayroningdan tortarmi? 
Uyin yokmas bolalar, 
Nomozshomdan kotarmi, Kel-xo!

---

Bolalar fol‘klori navkiron avlodning psixologiyasi xususiyatlarini, badiiy 
ijodkorligi saloxiyati va imkoniyatlarini ifodalagan, unda bolalarning vokelikka 
munosabatlari, estetik karashlari va rang-barang tuygu-kechinmalari muxrlangan.