10-MAVZU. Ijtimoyilashuv omillari va mexanizmlari REJA: Shaxs tushunchasi. Shaxs tushunchasining turli fanlardagi talqini. Shaxs, inson, individ tushunchalari
Shaxs ijtimoiy munosabatlarning mahsuli sifatida.
Ijtimoiylashuvga ta'sir etuvchi omillar. Tashqi va ichki omillar. Mikro, mezo va makro omillar.
Ijtimoiylashuv mexanizmlari
Shaxs tushunchasi. Shaxs tushunchasining turli fanlardagi talqini. Shaxs, inson, individ tushunchalari Har qanday ijtimoiy tizimning bo‘laklari odamlar hisoblanadi. Odamlarning jamiyatga kirishligi turli birliklar orqali amalga oshiriladi. Har bir aniq shaxs sotsial guruhlar, sotsial institutlar, sotsial tashkilotlar jamiyatda qabul qilingan qoida va qadriyatlar tizimi, ya`ni madaniyat orqali gavdalanadi. Shunga muvofiq inson ko’p sotsial tizimlarga tortilgan bo’lib, ularning har biri unga shakllantiruvchi ta`sir ko’rsatadi. Shunday qilib, odam faqat sotsial tizimning bo‘lagi bo‘libgina qolmay, uning o‘zi ham murakkab tuzilmali tizimda aks etadi. Sotsiologiya shaxsni barcha xilma-xillikdagi majmuida emas, ya’ni tabiat mahsuli sifatida emas, balki ijtimoiy munosabatlar yig‘indisi, jamiyat mahsuli sifatida qarab chiqadi. «Jamiyatni isloh qilish va yangilash bo‘yicha ko‘p qirrali faoliyatimiz markazida inson, suveren O‘zbekistonning fuqarosi turadi. Islohotlarning mazmuni ayni har bir fuqaro o‘z qobiliyatini, o‘z iste`dodini namoyon etishiga, shaxs sifatida o‘zini ko‘rsatish imkoniyatiga ega bo‘lishiga qaratilgan»2.
Shaxs sotsial o‘zaro ta’sir va munosabatlarning birlamchi omili bo‘lib hisoblanadi. Avvalo, «odam»,«inson», «individ», «shaxs» tushunchalarini bir-biridan farqlab olish kerak. 1. Odam tushunchasi. Odam – barcha jonzotlarning eng yuqori pog‘onasida turadigan mavjudot, ijtimoiy jarayonlar subyekti. Odam ijtimoiy mehnat asosida shakllangan tafakkur va nutqqa ega bo‘lishi, mehnat qurollarini yasash va atrof-muhitga faol ta’sir ko‘rsata olish bilan boshqa tirik mavjudodlardan farq qiladi. Boshqacha aytganda, odam - fikrlash, so‘zlash va mehnat qilish qobiliyatiga ega bo‘lgan, shu tufayli boshqa hamma maxluqotdan ustun turuvchi jonli zot, kishi, inson. Odam Ato, Odam alayhissalom diniy afsonalarga ko‘ra yer yuzida birinchi yaratilgan erkak. Moma Havoning jufti. Odam – Yerdagi tirik organizmlar taraqqiyotining oliy bosqichi, ijtimoiy-tarixiy faoliyati va madaniyati subyekti. Odamni antropologiya fani o‘rganadi. Odam o‘zini-o‘zi anglab, insonga aylanishning quyidagi shakllari mavjud:
1) O‘z-o‘zini his etish, sezish.
2) Idrok etish (fahmlash).
3) Odam muayyan madaniyat va ijtimoiy guruhga o‘zi mansubligini anglashi.
4) Odam o‘z «men» iga ega bo‘lishi («men» uchun namuna kerak).
