Samarqand davlat universiteti turaev b. X., Nizamov a. N

 
 
 
 

---

222 
27. 2. “Tarqatma bilim” kontseptsiyasi 
Iqtisodiy harakatni tahlil etar ekan, Fridrix fon Xayek neoavstriya maktabi 
ilg`or namoyandasi sifatida iqtisodiy axborot, ya`ni ishlab chiqarish faoliyati 
imkoniyatlari haqidagi bilim va iste`molchilar ta`biga qarab, bilimlarga faqatgina 
alohida individ, u ham bo`lsa faqatgina o`ziga nisbatan ega bo`ladi deb xulosa 
qiladi. Biror - bir inson, boshqa insonning didi, yoki xo`jalik rejalari haqidagi aniq 
axborotga ega bo`lmaydi. 
Bundan tashqari, bozorning xar bir ishtirokchisi ega bo`lgan axborot, to`la 
ravishda formalizatsiya etilishi, va bozorning boshqa ishtirokchilariga adekvat 
ravishda uzatilishi mumkin emas. Muammo Shundaki, mazkur individual 
bilimlarning asosi sifatida, rivojlantirilgan hissiyot, intuitsiya bo`lishi mumkin, u 
tahlil etilib, talqin etilishi mumkin emas, demakki bunday tajribaga ega bo`lmagan 
insonga uzatilishi imkoniyati ham yo`q. 
Mazkur xulosalar asosida, F. Xayek xulosa qiladiki, iqtisodiyotda bilimlar 
tarqatma tavsifga ega. Biror – bir shaxs, bozorning boshqa ishtirokchilari haqida 
to`liq axzborotga ega emas, demak sub`ekt o`zi haqidagi axborotni boshqalarga 
to`liq ravishda uzata olmaydi, va bozorning boshqa iqtisodiy sub`ektlari uning 
iqtisodiy ta`bi, biznesdagi muvaffaqiyati haqida axborotga ega bo`lmaydi. 
 
27. 3. Fridrix Fon Xayekning “Bozor” kontseptsiyasi 
Agarda axborot tarqatma bo`lsa, savol tug`iladi: individlar qay tarzda 
faoliyat yuritishadi, harakat mo„ayyan variantini tanlashda nimaga asoslanishadi, 
ularning o`zlariga nisbatan ega bo`lgan qisman bilimlar muvaffaqiyatli iqtisodiy 
harakat uchun etarli emas. F. Xayek fikriga bu holda ularga bozor munosabatlari 
yordamga keladi. Bozor mexanizmi qurilma indikatorlar, ya`ni 
narx 
ko`rsatkichlariga ega. Bu ko`rsatkichlar, tanlov variantlari va bozor boshqa 
ishtirokchilarining ishlab chiqarish imkoniyatlarini ko`rsatadi. Narxlardagi 
o`zgarish, ta`bdagi yuzaga kelgan o`zgarishlar, hamda individlar imkoniyatini 
ko`rsatadi. Bozor mavjud bo`lganda, tadbirkor, o`zining mahsulotiga nisbatan 
xaridorlarning ehtiyojlarini aniqlashi shart emas. Insonlarning maqsadlarini, 
demakki ularning ratsional yo`l bilan harakatlarini oldindan bilish imkoniyati yo`q. 
Bozor esa, amalga oshgan faoliyatlarni inobatga oladi, ya`ni xaridning oshishi, 
tovarga nisbatan narxning avtomatik ravishda oshishiga olib keladi, va aksincha, 
mo„ayyan mahsulotga bo`lgan qiziqishni pasayishi, uning narxini tushiradi. Narx 
signallarini o`rgangan tadbirkor, bozor kon`yunkturasi haqidagi zarur axborot olish 
imkoniyatiga ega bo`ladi va axborot asosida o`z harakatini rejalashtiradi. Bozor 
yana bir muhim vazifani bajaradi. Bozor, va faqatgina bozor, qanday iqtisodiy 

---

223 
harakat samarali va qaysi harakat samarasiz ekanligini aniqlash imkoniyatiga ega. 
F. fon Xayek nuqtai nazarida, ratsional yo`l orqali mazkur masalaga ilmiy tahlil 
uslubi vositasida javob berib bo`lmaydi. Faqatgina faoliyat natijalariga qarab, 
mazkur harakat reallikka nisbatan adekvat bo`lganligi yoki bo`lmaganligi haqidagi 
savolga javob berish mumkin. Agar, tadbirkor, daromad olib o`z biznesi 
rivojlanishiga erishsa, u iqtisodiy nuqtai - nazardan to`g`ri harakatni tanlagan 
bo`ladi, ya`ni uning harakatlari iqtisodiy jihatdan samaralidir. Agarda zarar 
ko`radigan bo`lsa, demak uning harakatlari iqtisodiy jihatdan samarasiz bo`ladi. 
Mazkur masala borasida, F. Xayek, alohida empirizm nuqtai nazarini bildirgan. 
Uning g`oyasini asosida Shundaki, u yoki bu harakat samaradorligi darajasini 
ratsional taklif asosida baholash mumkin emas. Faqatgina hayot va amaliyot 
barcha narsalarga baho berishi mumkin.