Samarqand davlat universiteti turaev b. X., Nizamov a. N

 
10.3. Marjinalistik inqilob asoschilari 
XIX asrning 70-yillarida, Menger, Djevons, va Val`ras asarlari nashr 
etilganida, ular iqtisodiyot fanidagi yangi so`z bo`lib tuyuldi. Ammo 1878 yilda, 
angliyalik professor Adamson hech kimga ma`lum bo`lmagan nemis iqtisodchisi 
Gossenning 1854 yilda nashr etilgan kitobini topib, mazkur kitobda iqtisodiy 
munosabatlarning maksimal tahlili printsiplari haqida so`z yuritilganligini 
ta`kidlagan edi. Gossendan boshqa faoliyat marjinalist iqtisodchilar asarlari ham 
aniqlandi, ularga quydagilarni kiritish mumkin: Gossen, Dyupyui, Kurno va 
Tyunen. 
German Genrix Gossen (1810-1858), professional iqtisodchi olim emas edi. U 
mansabdor shaxs bo`lib, keyinchalik o`z biznesini yaratishga ham harakat qilgan, 
va iqtisodiyot fani muammolari bilan Shug`ullana boshlagan. 1854 yilda, uning 
«Inson harakatlari qoidalari kelib chiqgan jamoatchilik aloqalari qonuniyati 
rivojlanishi» deb nomlangan kitobi nashr ettirgan. 
U inson faoliyati umumiy nazariyasini maksimal foydalalik printsipi 
yordamida tushuntirishga harakat qildi. Uning kitobidan kelib chiqgan ikki holat, 
hozirgi kunda Gossenning birinchi va ikkinchi qonuni deb ataladi.

---

94 
Birinchisi, maksimal foydalilik tushunchasini beradi (maksimal foydalilik 
mazkur predmet mavjudligi oshishi sayin kamayib boradi), ikkinchi qonuniyat 
iste`mol optimal tuzilishiga bag`ishlangan (talab): talablar qondirilishi maksimal 
darajasi iste`mol qilinayotgan predmetlar maksimal foydalilik darajasidan kelib 
chiqadi. Ammo Gossen nazariyasi birmuncha tushunarsiz edi. Masalan, 
I.Vernadskiy qalamiga mansub «Iqtisodiy ta`lim» tarixi tadqiqotlarida Gossen tilga 
olingan, ammo u Rikardo maktabi namoyandasi sifatida talqin etilgan. Gossendan 
10 yil keyin, maksimal foydalilik nazariyasini Jyul` Dyupyui (1804-1866) ham 
ilgari surgan. U mashhur muhandis bo`lib, Parij muhandislik xizmati bosh direktori 
vazifasida faoliyat yuritgan. 1844 yilda, Dyupyui «Yo`l tashkiloti arxivlari» 
jurnalida «Fuqarolik binolari foydalalik darajasi haqida» maqolasini nashr etib, o`z 
davrida mazkur maqola e`tiborsiz qoldi. Marjinalizmning yana bir erta 
namoyandalaridan biri mashhur frantsuz matematiki Ogyusten Kurnodir (1801-
1876). U 1831 yilda «Boylik nazariyasi matematik printsiplari tadqiqoti» kitobini 
nashr etib, bu kitob etarli darajada baholanmagan, chunki matematiklar uchun 
unda hech qanaqa yangilik bo`lmay, iqtisodchilar uchun bu mutlaqo noodatiy asar 
edi. Ma`lumki marjinalistik inqilob asoschilari Kurno kitobi bilan tanish 
bo`lishgan, ammo uni Yangi iqtisodiy nazariya bilan bog`lashmagan, chunki
boshlang`ich davrlarda eng katta e`tibor, tannarxning sub`ektiv talqini sifatida 
foydalilik g`oyasi tortar edi. Barcha iqtisodiy munosabatlarga nisbatan universal 
yondashuv sifatidagi maksimal tahlil, marjinalistik inqilobning ikkinchi bosqichida 
birinchi o`ringa ko`tarildi. Kurno asarida esa, narx, talab, va taklif monopoliya, 
duopoliya, oligopoliya va mutlaq raqobatchilik holatlari uchun funktsional 
aloqalarini ko`rib chiqgan. Shu bilan birgalikda, u ilk marotaba iqtisodiy tenglik 
tushunchasini ham keltirgan: «Xo`jalik tizimi haqiqatda barcha qismlari o`zaro 
bog`liq va bir - biriga ta`sir etuvchi butunlikdir… demakki, xo`jalik tizimining u 
yoki bu alohida sohasiga tegishli masalalarining kompleks ravishda hal etilishi 
uchun, umumiy tarzda tizimning o`zini e`tibordan qochirmaslik lozim. Shunday 
qilib, Kurno marjinalistik inqilob ikkinchi bosqichi asoschisidir. 
Kechroq davrlarda ilmiy aylanmaga, marjinalizm g`oyasining erta 
namoyandalaridan biri I.G.Tyunenning «Izolyatsiya holatidagi davlat» (1826) 
kitobi kiritilgan, Chunki uning maksimal tahlili, ishlab chiqarish sohasi bilan 
bog`liq bo`lib, bu holatga marjinalistik inqilobning faqatgina ikkinchi bosqichida 
e`tibor qaratishgan edi. Nemis pomeshchigi Iogann Genrix Tyunen (1783-1850) 
bir vaqtning o`zida ajoyib amaliyotchi va nazariyotchi edi. 10 yillar davomida 
amalga oshirilgan kuzatuvlar va o`z pomest`esidagi xarajatlarni tadqiq etish 
asosida u maksimal tahlil qonuniyatlarini aniqladi. Uning kitobi mashhur bo`lgan 
bo`lsada, faqatgina qishloq – xo`jaligini yuritish bo`yicha qo`llanma sifatida 
qo`llanilgan. Gossendan farqli o`laroq, Tyunen mazkur muammoni chuqur 

---

95 
falsafiylik bilan qabul qilib, tadqiqotlarini davom ettirdi va 1850 yilda, o`z 
kitobining ikkinchi qismini ham nashr etdi. To`la holatda esa kitob uning o`limidan 
so`ng qolgan qo`lyozmalar asosida to`liq nashr etildi. Shu bilan birgalikda, Tyunen 
ishlab - chiqarish optimal joylashtirilishi nazariyasi asoschisi ham bo`lib, bu 
nazariya XX asrning boshiga kelibgina tadqiq etila boshlandi.