116
XIV-BOB. INSTITUTSIONALISM YO`NALISHI MOHIYATI VA
AHAMIYATI
14.1. Institutsionalistik yo`nalish umumiy tavsifi
XIX asrning ikkinchi yarmida marjinalizm bilan birgalikda yonma-yon,
ba`zida esa undan ilg`orlashgan holda, iqtisodiyot fanining yana bir yo`nalishi
institutsionalizm shakllanib bordi. Bu yo`nalish mumtoz siyosiy iqtisod o`rniga
vujudga keldi. Bu yo`nalish to`la - to`kis, XX asrning boshida shakllandi.
Predmet va uslub
.
yuqorida iqtisodiyot faniga nisbatan ikki nazariy
yondashuvni yuqorida ko`rib chiqgan edik, ya`ni mumtoz siyosiy iqtisod va
marjinalizm, mazkur mavzu doirasida institutsionalizm oqimining metodologik
xususiyatlarini, ular bilan taqqoslagan holda ko`rib chiqamiz.
yuqorida aytib o`tilganidek, marjinalizm yo`nalishining tadqiqot predmeti
sifatida sof iqtisodiyot qabul qilinib, uning ijtimoiy shakllari inkor etiladi.
Institutsionalizm esa, aksincha, ijtimoiy
iqtisodiyot, madaniyat va siyosat bilan bir
qatorda ijtimoiy xajmli tizimining asosiy qismlari sifatida qabul qilishgan. Bundan,
mazkur yo`nalishning nomi ham kelib chiqadi.
Boshqa tomondan, mumtoz siyosiy iqtisod ijtimoiy
iqtisodiy hodisalarni
ko`rib chiqadi, bu holat uning nomida ham aks etgan, ya`ni siyosiy atamasi
Yunoncha «polis» (jamiyat, davlat), nomidan kelib chiqadi.
Demak, siyosiy iqtisod ham, jamoatchilik (ijtimoiy) iqtisodiyotdir. Masalan,
mumtoz siyosiy iqtisod asosiy e`tiborni sinfiy munosabatlarga qaratgan. Ammo,
uning institutsionalizmda farqi Shundaki, mumtoz siyosiy iqtisod ijtimoiy
munosabatlarning sabab, natijaviy talqinini qo`llaydi, va Shu sababli iqtisodiyot -
siyosat va madaniyatga nisbatan sabab yoki asos sifatida talqin etiladi.
Ayniqsa, bu yondashuv, Marksning bazis va ustqurma haqidagi ta`limi
asosida yotadi. Institutsionalizm esa, jamoatchilik munosabatlarini funktsional deb
hisoblaydi, va Shu sababli, iqtisodiyot, siyosat va madaniyat mazkur nazariya
doirasida o`zaro bog`liq va bir - biriga ta`sir etuvchi omillar sifatida qabul qilinadi.
Mumtoz siyosiy iqtisod (sinfiy munosabatlar bilan bir qatorda) va
marjinalizm bir vaqtning o`zida xo`jalik sub`ekti, iqtisodiy insonni birgalikda
ko`rib chiqib, ular o`z harakatlarida faqatgina bir maqsadda, ya`ni daromad olish
maqsadi haqidagi g`oyaga asoslanishadi (Shu jumladan foydalilik va daromad).
Shu sababli, uning harakatlarini modellashtirilishi, hamda prognozlashtirilishi
mumkin. Institutsionalistlar fikricha, insonga qator omillar ta`sir etadi, va bu
omillar doirasida ham iqtisodiy, ham noiqtisodiy omillar kirishi mumkin. Demak,
bir insonning harakatlari, boshqa inson harakatlariga o`xshamaydi, va
shu sababli
ularni prognozlashtirish juda mushkul. Xuddi shunday xulosa, milliy
iqtisodiyotlarga ham tegishli bo`lib, ular institutsionalistlar fikricha, qator o`ziga
117
xosliklarga ega bo`lib, ularning funktsiyalarini oldindan faqatgina nisbiy ravishda
belgilash mumkin.
Mumtoz siyosiy iqtisod (tarixiy yondashuvga ega bo`lgan Marksdan
tashqari), iqtisodiyotning mo„ayyan turini tabiiy ravishda qabul qilib, uni boshqa,
notabiiy turlar bilan taqqoslangan. Marjinalizm o`zining miqdoriy yondashuvi
bilan, faqatgina statika yoki dinamika holatidagi bozor iqtisodiyotini ko`rib
chiqadi. Institutsionalizm esa, iqtisodiyotni tarixiy
jihatdan sifat darajada
o`zgaruvchan va rivojlanuvchi soha sifatida tadqiq etadi. Ammo, bunda dinamika
va rivojlanish orasida adashmaslik lozim, zero birinchi holatda, bu miqdoriy
o`zgarish (o`sish, qulash), ikkinchi holatda esa sifat, ya`ni ijtimoiy munosabatlar
o`zgarishi kuzatiladi. Masalan, qayta qurish davrida, mamlakatimizda,
iqtisodiy
qulash kuzatilgan bo`lsada, ijtimoiy - iqtisodiy rivojlanish mavjud bo`lgan.
Va nihoyat, mumtoz siyosiy iqtisod (burjua vakillari tomonidan) va
marjinalizm (boshlang`ich bosqichida) iqtisodiyotni faqatgina iqtisodiy insonlar
summasi sifatida ko`rib chiqib, bundan shaxs manfaatlari jamiyat manfaatlaridan
ustun kelishini ta`kidlab, iqtisodiy liberalizm kontseptsiyasi yonini olgan holda,
insonlar xo`jalik faoliyatiga hukumat aralashuvini cheklagan. Institutsionalizm esa,
aksincha, alohida shaxslar manfaatini emas, jamiyat manfaatlarini institutlar
(jamoatchilik hodisalari) manfaatlarini ustun qo`ygan, va Shu sababli hukumat
jamiyat nomidan faoliyat yuritayotganda, alohida shaxslar
ijtimoiy - iqtisodiy
faoliyatiga aralash huquqiga ega deb, hisoblashgan.
Shunday qilib, institutsionalistik yo`nalish nazariyachilari, iqtisodiyotni barcha
ijtimoiy munosabatlar o`zaro iqtisodiy kontekstida ko`rib chiqishgan. Bundan
kelib chiqadiki, alohida insonlarning iqtisodiyotdagi faoliyati murakkab va
o`xshashsiz bo`lib, bu holat marjinalistlarning sof iqtisodiyotida kuzatilmaydi, va
iqtisodiyotga tarixan yondashish lozim deb hisoblashadi. Bunday iqtisodiyotni
doimiy ijtimoiy - iqtisodiy o`zgarishlar jarayoni sifatida
qabul qilish lozimligini
aytib o`tishadi. Bundan tashqari, institutsionalistlar, iqtisodiyotni individualistik
nuqtai - nazardan emas, jamoatchilik (ijtimoiy) nuqtai nazardan ko`rib chiqishgan
va Shu sababli, hukumat jamiyat nomidan faoliyat yuritar ekan alohida xo`jalik
sub`ektlari faoliyatiga aralashish huquqiga ega deb hisoblashgan.
Dostları ilə paylaş: