Samarqand davlat universiteti turaev b. X., Nizamov a. N
I-BOB. IQTISODIY TA`LIMOTLAR TARIXI FANIGA KIRISH
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
| I-BOB. IQTISODIY TA`LIMOTLAR TARIXI FANIGA KIRISH
1.1. Iqtisodiy ta‟limotlar atamasi shakllanishining tarixiy bosqichlari Iqtisodiy ta`limotlarni turli davrlarga bo`lgan holda o`rganish maqsadga muvofiq, zero har-bir davrning rivojlanishi o`ziga xos xususiyatlarga ega bo`lib, ularni davrlarga ajratishni talab etadi. Iqtisodiy fikrlar tarixi rivojlanishining uchta asosiy bosqichga bo`lib o`rganish maqsadga muvofiq. Birinchi bosqich sifatida, iqtisodiy nazariya shakllanguniga qaar paydo bo`lgan iqtisodiy fikrlardir. Mazkur bosqich miloddan avvalgi III-ming yillik va milodiy XVII asrning ikkinchi yarmiga qadar bo`lgan davrni o`z ichiga oladi. Bu davrda yuzaga kelgan iqtisodiy fikrlar insoniyat xo`jalik faoliyati bilan birgalikda yuzaga kelib, iqtisodiy nazariyalar esa birmuncha kechroq shakllangan. Ma`lumki, iqtisodiy nazariya ikki asosiy jihati bilan tavsiflanadi: tahlil va tahlil natijalarini tizimlashtirish. Tahlil, inson o`ziga-o`zi savol bera boshlagani bilan yuzaga keladi. Bu nima? Nima uchun yuz beradi? Nima bilan bog`liq? Mazkur savollarga javoblar, mantiqiy jihatdan tizimlashtirilgach, nazariyaga aylanadi. Iqtisodiy ta`limotda, tahlil va tizimlashtirish elementlari mavjud bo`lishi mumkin, ammo mazkur ikki jihat doimiy ravishda iqtisodiy ta`limotlarda XVII asrning ikkinchi yarmidan boshlab mujassamlanib borishi kuzatila boshlagan. Birinchi bosqichning boshlanishiga miloddan avvalgi III ming yillikni kiritish maqsadga muvofiq. Aynan Shu davrda birinchi tamaddunlar yuzaga kelib, ular bilan birgalikda yozma manbalar paydo bo`lgan. YOzma manbalardan esa, o`sha davrdagi iqtisodiy fikrlar haqida ma`lumot olish mumkin. Demak, iqtisodiy ta`limotlar rivojlanishining birinchi bosqichi miloddan avvalgi III ming yillikdan boshlanib, milodimizning XVII asri II yarmiga qadar bo`lgan davrni o`z ichiga oladi. Mazkur davrning so`ngigacha, iqtisodiy ta`limotlar boshqa fanlar tarkibiy qimida mujassamlashgan, xususan bunday fanlar sifatida biz yurisprudentsiya, teologiya, tarix, falsafa va boshqaruv haqidagi fanlarni tilga olishimiz mumkin. Umuman olganda, “iqtisodiyot” atamasi antik davrdagi insonlar, qullar, ularning oila a`zolari bilan o`zaro munosabatlari, qishloq xo`jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish, qayta ishlash va saqlash kabi iqtisodiy masalalarni, balki uy xo`jaligini boshqarish bilan bog`liq masalalarni o`z ichiga olgan. Mazkur atama, qadimgi Yunon yozuvchisi Ksenofont (miloddan avvalgi 430- 355 yillar) qalamiga mansub “Oykonomikos” asari nomidan kelib chiqgan. “Oyeonomikos” tushunchasi ikki qismdan, ya`ni “Oykos” (uy) va “Nomos” (qonun) tushunchalaridan iborat, bundan kelib chiqadiki, “Oykonomikos” – “uy 6 qonuni” ma`nosini anglatadi. Demak Ksenofontning “Oykonomikos” asari nomlanishini, “Uy qonuni” deb tushunishimiz mumkin. Shu bilan birgalikda, birinchi bosqich davrida iqtisodiy ta`limotlar metodologiyasi ko`proq pozitiv yondashuvga emas, ijtimoiy – iqtisodiy jarayonlarning me`eriy yondashuvi yotgan. Me`yoriy va pozitiv yondashuvlar o`rtasidagi farq Shundaki, pozitiv yondashuvni qo`llovchilar iqtisodiy munosabatlarni butunligicha yaxlit ko`rib chiqsa, me`yoriy yondashuvchilar iqtisodiyot, jarayon, hodisa va voqealarni o`z ongida mavjud bo`lgan me`yor bilan qiyoslab o`rganadi. Shu sababli, mazkur fikrlarda, tadqiqotlarda katta o`rinni real mavjud iqtisodiyotni me`yoriy darajasiga qanday chiqarish mumkinligi haqidagi tavsiflar oladi. Ma`lumki me`yoriy yondashuvning asosida «tabiiy tartib» kontseptsiyasi turadi, va unga muvofiq mo„ayyan jamoatchilik tartibi (jamoatchilik munosabatlari) tabiiy, ya`ni inson tabiatida azaldan o`rin olgan hisoblanadi. Bundan amin bo`lish mumkinki, keyingi mavzularimiz ham, qo`llanmamizda tabiiy sifatida tavsiflangan. Me`yoriy yondashuvning yana bir misoli sifatida, iqtisodiy hodisalarning turli ma`naviy, etik nuqtai - nazarlardan yondashish holatlarini ham kiritish mumkin. Shuni ham ta`kidlab o`tish joizki, me`yoriy yondashuv, qisman bo`lsada, iqtisodiyot faning ikkinchi va uchinchi rivojlanish bosqichlarida ham qo`llanilgan. Ikkinchi bosqich Mumtoz siyosiy iqtisodiyotning (XVII asrning ikkinchi yarmi - XIX asr oxiri) paydo bo`lishi, rivojlanishi va bo`linish davrini o`z ichiga oladi. Dastlab iqtisodiy nazariya «siyosiy iqtisodiyot» deb atalgan. Mazkur atama ya`ni politekonomiya ikki Yunon so`zidan olingan bo`lib «polis» (davlat yoki jamiyat) va «ekonomik» (iqtisodiyot) so`zlaridan olingan, bo`lib, «jamiyat iqtisodiyoti» (xalq xo`jaligi) tushunchalaridan kelib chiqgan. Mazkur atama frantsuz iqtisodchisi Antuan Monkret`en tomonidan ilk marotaba 1615 yfilda nashr etilgan “Politekonomiya” asari nomlanishida qo`llanilgan. Keyinchalik, mazkur tushunchaga “Mumtoz”, ya`ni “mumtoz” iborasi ham qo`shila boshlagan. Mumtoz siyosiy iqtisodiyot fanlari sirasiga kiritilishi mumkin bo`lgan ilk asarlar XVII asrning ikkinchi yarmida paydo bo`la boshlagani bo`lsada, mazkur tushunchaning ilmiy doiralarda tamomila o`rnashib olishiga, 1776 yilda nashr etilgan ingliz iqtisodchisi Adam Smitning “Boylikning xalqaro tabiati va sabablari to`g`risida tadqiqot” asari turtki bo`lib, keyinchalik mumtoz siyosiy iqtisodiyot tushunchasining XVII-XIX asrlar davomida qaror topib rivojlanishiga sabab bo`ldi. 7 Alohida fan sifatida iqtisodiyot o`z tasdig`ini XIX asrning boshidan topa boshladi, hamda siyosiy iqtisodiyot ta`limoti sifatida universitetlarda o`qitila boshlandi. XIX asrning birinchi yarmidan boshlab esa «Mumtoz siyosiy iqtisodiyot», Yangi nazariyalarni ilgari surgan holda rivojlanib, XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib, ingliz iqtisodchisi Dj. S. Mill` aytganidek, “oldiga qo`yilgan masalalarni mustaqil ravishda hal eta boshladi”. Aytib o`tish joizki, “Mumtoz siyosiy iqtisodiyot”ning bosh vazifasi, asosiy iqtisodiy tushunchalarni (narx, mablag`, daromad, kapital va boshqalar) aniqlash, va ularni tizimlashtirish bo`ldi. Shu bilan birgalikda, ular orasidagi sabablar va mohiyatlar belgilanib olindi. Iqtisodiyo fanlar tadqiqot mavzularining asosi sifatida esa, “narx”, “tannarx” kabi tushunchalar olindi. XIX asrning ikkinchi yarmida mumtoz siyosiy iqtisodiyot mustaqil ravishda rivojlanib bordi, ya`ni asosiy fan sifatida “siyosiy iqtisodiyot kursi” sifatida universitetlarda o`qitilib, uning doirasida o`quv qo`llanmalari va ilmiy asarlar yaratila boshlandi, lekin Yangi iqtisodiy tushunchalar va atamalarni hali kiritmagan edi. Shu bilan birga, mazkur davrda iqtisodiyot fanining Yangi yo`nalishlari ham yuzaga kelib, ular XIX asr so`ngi va XX asrning boshlarida mumtoz siyosiy iqtisodiyotni siqib chiqarishdi. Uchinchi bosqich zamonaviy iqtisodiyot fani shakllanishi va rivojlanishi davrini o`z ichiga oladi. Mazkur bosqich XIX asrning oxiri XX asrning boshlarida vujudga kelib, uning rivojlanishi hozirgi kunga qadar davom etib kelmoqda. Bu bosqichda, iqtisodiyot fanini bir vaqtning o`zida mavjud bo`lgan ikki yo`nalishga, ya`ni marjinalizm va institutsionalizmga ajratish mumkin. Marjinalistik yo`nalish qaror topishi XIX asrning oxirgi yillariga to`g`ri keladi va u “marjinalistik inqilob” nomini olgan. Marjinalistik inqilobdagi oxirgi nuqta siyosiy iqtisodiyotning Yangi iqtisodiyot (ekonomiks) kursi 1902 yilda Kembridj universitetida o`qitilishidan boshlash mumkin. Keyinchalik “Ekonomiks” boshqa universitetlarda ham o`qitila boshladi. Institutsionalistik yo`nalishi esa XIX asrning o`rtalarida yuzaga kelib, XX asrning dastlabki 30 yili davomida shakllandi. Mumtoz siyosiy iqtisoddan ushbu har ikkala (nazariy) yo`nalishning farqi Shundaki, mumtoz iqtisodni asosan alohida iqtisodiy jarayon va hodisalar mohiyati, ular o`rtasidagi bog`liqlik diqqat e`tiborida bo`lsa, bu ikkala iqtisodiy yo`nalishlarning asosiy predmeti, iqtisodiy hodisalarning o`zaro aloqalari qiziqtirdi. Xususan marjinalizm yo`nalishi sof iqtisodiyotni tadqiq etib, undan ijtimoiy shakllarni ajratgan bo`lsa Institutsionalizm yo`nalishi ijtimoiy - iqtisodiyotni tadqiq etish bilan Shug`ullanadi. 8 Shunday qilib, marjinalizm va institutsionalizm yo`nalishi namoyandalarini iqtisodiyotdagi amaliyot jarayonlarigina qiziqtiradi. Mumtoz siyosiy iqtisodiyot, marjinalizm va institutsionalizmning o`ziga xos metodologik xususiyatlari va farqlarini keyingi mavzularda ko`rib chiqamiz. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|