Samarqand davlat universiteti turaev b. X., Nizamov a. N

 
4.3. Fransiyada klassik (mumtoz) siyosiy adabiyoti shakklanishi 
 
XVII-XVIII asrlarda Frantsiya Angliyaga nisbatan iqtisodiy va siyosiy 
munosabat 
jihatdan 
qoloqlikka 
yuz 
tutgan 
edi. 
Iqtisodiyotda 
asosan 
munosabatlarning feodal shakllari amal qilgan. Xususan qishloq xo`jaligida, 
dehqonlar garchi krepostnoy bo`lmasalarda, o`z erlariga ega bo`lmay uni 
pomeshchiklardan ijaraga olishgan, bundan tashqari, ular hanuz feodal 
majburiyatlar va reglamentatsiyalarga ega bo`lib asosiy soliq to`lovchilar 
xisoblanishgan. Shu bilan birgalikda, iqtisodiyot siyosati merkantilistlar 
g`oyalariga asoslangan. Bu holat ayniqsa moliya vaziri J.B. Kal`bere davrida 
kuzatildi (1619-1683). Buning natijasida hattoki, qattiq va ketma-ketlikdagi 
protektsionizmni anglatuvchi «kal`bertizm» atamasi ham yuzaga keldi. Kal`bere 
eksportga yo`naltirilgan manufakturalarni yaratishga harakat qilib, ularga ko`plab 

---

41 
imtiyozlar, Shu jumladan qishloq xo`jaligi mahsulotlariga nisbatan pastroq narxlar 
kabi imtiyozlarni belgiladi.
Ammo nima bo`lganida ham, Frantsiya tashqi savdoda muvaffaqiyatlarga erisha 
olmadi, Chunki jahon bozorida asosan gollandlar va inglizlar hukmronlik qilib, 
qishloq xo`jaligi esa bu davr mobaynida inqirozga yuz tutdi. XVIII asrning boshida 
Frantsiya o`ziga xos merkantilizmning oxirgi dardiga mubtalo bo`lib, bunda regent 
Filip Orleanskiy, Shotlandiyalik Djon Loga iqtisodiyotni tiriltirish mumkinligi 
haqidagi cho`pchaklariga ishonib, metall mablag` o`rniga qog`oz pullarni 
muomilaga kiritdi. Uning fikricha oltin va kumush pullarni tashqi savdo evaziga 
yig`ish shart emas, bank qog`oz pullarni muomilaga chiqarishining o`zi etarli deb 
hisoblar edi. 1716 yilda Lo Parijda umumiy bank ochib, birinchi uch yil davomida 
uning cho`pchaklari amalga osha boshlagandek bo`ldi. Lo fikricha ichki savdo 
insonlar bandligi va tovar almashinuvidir, ichki savdo faqatgina pulga bog`liq, 
ularning katta miqdordagi insonlarni ish joyi bilan ta`minlaydi. 1717 yilda u 
umumiy bank tomonidan moliyalashtiriluvchi missisipi kompaniyasiga ham asos 
solib, insonniyat tarixidagi ilk moliya piramidasi bo`lgan ommaviy ravishda 
aktsiyalar chiqarishni boshladi. 1719 yilda, umumiy bank davlat bankiga aylanib 
1720 yilning yanvarida Lo Frantsiya moliya vaziri bo`ldi, ammo Shu yilning 
kuzidayoq, mazkur davr davomida chiqarilgan aktsiyalar va banknotalarning yirik 
massasi qadrsizlana boshladi. 1720 yilning dekabr` oyida Lo Frantsiyadan qochib 
ketdi. 
Shunisi qiziqki, qochqinlik davrida, Lo 1721 yilda ruslar xizmatiga o`tish 
haqidagi Pyotr I taklifini oldi, ammo bundan bosh tortdi. Buning oqibatida Lo 
tajribasi Rossiyada amalga oshmaydigan bo`ldi. Lo tizimi inqirozi, hukumatning 
iqtisodiyotdagi faol roli va mablag`larning cheksiz kuchiga ishonch ko`rinishidagi 
Frantsiyada merkantilizm g`oyalari inqirozini tezlashtirdi. Keyinchalik esa, 
iqtisodiyotda tabiiy tartib g`oyasi rivojlana boshladi va tadbirkorlikning 
faoliyatining hukumatdan erkinligi haqidagi shior yuzaga keldi. Mazkur shior 
keyinchalik atamaga aylanib, bu holatning asosida, erkin raqobatchilik iqtisodiyoti 
ilgari surgan V. Gurne turadi. Frantsiya mumtoz siyosiy iqtisodning birinchi 
namoyandasi P`er Buagil`ber (1646-1714), o`z asarlarida D.Lo avantyurasidan 
oldinroq o`zini qishloq xo`jaligi “advokati” deb e`lon qilgan edi. O`zining 
Frantsiya holatining aniq tavsifi, uning “boylik darajasi tushishi sabablari, va 
tiklanishining sodda usullari” deb nomlangan ilk asarida (1696) u merkantilizm, 
hukumatning iqtisodiy siyosatini tanqid ostiga olib, e`tiborni asosan qishloq 
xo`jaligiga qaratish lozimligini aytib o`tgan. XVIII asrning boshilaridagi 
«Frantsiyaga tuhmat», «Bug`doyni o`stirish tabiati haqida traktat», «Boylik, 
mablag` va soliqlar tabiati haqida fikrlar», «Mablag` kamligi haqidagi tadqiqot» 

---

42 
nomli asarlari asosida u moliya vazirligiga xat bilan chiqib, o`z takliflarini kiritgan, 
ammo bu g`oyalar qog`ozda qolib ketavergan.