Samarqand davlat universiteti turaev b. X., Nizamov a. N

 
14.2. Institutsionalizm shakllanishi umumilmiy asoslari 
XIX asr boshida jamoatchilik fikri inqilobi yuz berib, bu fikr frantsuz 
ma`rifatchilari ratsionalistik falsafasidan Yangi romantizm oqimiga nisbatan 
o`zgarib, bunda nemis faylasuf idealistlari g`oyalari ilgari surila boshlandi. Mazkur 
oqimga institutsionalizm g`oyasini shakllanishi katta ta`sir ko`rsatdi, aytib o`tish 
lozimki, romantizm, frantsuz ma`rifatchilari nazariyalari XVII asr oxiri frantsuz 

---

118 
inqilobining qonli amaliyoti bilan o`xshatishlardan so`ng yuzaga keldi. 
Romantiklar shaxs erkinligini jamiyat tuzilishida emas, ichki dunyoda 
mavjudligini ta`kidlasha boshlashdi. 
Ratsionalistik falsafa ilmli bilimi Gegel` aytib o`tganidek, - poetik va 
payg`ambarona fikrlar o`rniga vujudga kelgan. Shumpeter aytib o`tganidek, 
romantizm ratsionalistik sharoitlarga qarshi chiqish bo`ldi: hissiyotlar sovuq fikrga 
qarshi chiqdi; kutilmagan impul`s untilitar mantiqqa qarshi, intuitsiya tahlilga 
qarshi, ruh aqlga qarshi chiqib, milliy tarix romantikasi ma`rifat asri intellektual 
sun`iy konstruktsiyalariga qarshi chiqishi bilan kuzatildi. Romantiklar, 
jamoatchilik tuzilishi xilma-xilligiga nisbatan utilitar yondashuvga qarshi chiqib, 
Gedonistik manfaatlarni yuksak darajada ratsionallashtirishga nisbatan rangsiz 
umumlashtirishga kirishib ketgan. Bunda, romantiklar bilan bir qatorda, XIX asr 
boshida ingliz faylasufi utilitarizm antagonisti I. Bentonning ham g`oyalari qarshi 
chiqib, uning tomonidan insonlar orasidagi munosabatlarni ma`ishat va 
qiyinchiliklar orasida balans g`oyasi ilgari surildi. 
Keyingi davrlarda pozitivizm falsafasi ham yuzaga kelib, bu jarayonga ta`sir 
o`tkaza boshladi va bu yo`nalishning namoyondasi lideri sifatida frantsuz olimi 
O.Kont mashhurlikka sazovor bo`ldi. Uning 6 tomdan iborat, “pozitivizm 
falsafasi” kursi asari 1830-1842 yillar davomida davomida nashr etildi. 
Pozitivizmning boshqa asoschilari qatorida ingliz olimlari G. Spenser va Dj. 
S.Mill`ni tilga olish lozim.
yuqorida sabab – natijaviy aloqalardan funktsional aloqalariga pozitivistik 
o`tish, marjinalistik iqtisodiy nazariya tomonidan qabul qilingan. Institutsionalizm 
ham, Kont va Spenserning ijtimoiy evolyutsiya haqidagi qarashlarini qabul qilgan.
Nihoyat, shuni ham aytib o`tish kerakki, Char`lz Darvinning «Tabiiy saralash 
orqali turlar shakllanishi» (1859) asarining tirik organizmlar evolyutsiyasi va 
tabiiy saralash haqidagi g`oyalari nafaqat biologiyada, balki ijtimoiy fanlarda ham 
katta qiziqish uyg`otgan. Shunisi qiziqki, Darvinning o`zi, uning g`oyalari ijtimoiy 
fanlarga asoslanishi, bu borada katta ta`sir Spenser evolyutsiya nazariyasi va 
Mal`tusning «Aholi nufuz nazariyasi» ta`sir etganligini aytib o`tgan edi.