Samarqand davlat universiteti

O’z-o’zini tekshirish savollari: 
1. Turmush darajasini turli xil sabablarga bog’liq deganda nimalarni o’ylaysiz? 
2. Millat farovonligini oshirishda qaysi omullarning ta`siri muhim? 
3. Milliy boyliqning tarkibi nimalar? 
4. Moddiy ta`minlanganlik minimumi nima? 
5. Iste`mol byudjetining iqtisodiy ko’rsatqichlari nimalardan iborat? 
4 – MAVZU 
MEHNAT RESURSLARINING SHAKLLANISHI 
 
REJA: 
1. Mehnat resurslarining “shakllanish” atamasi. 
2. Ishlaydigan o’smirlarning demografik omillari. 
3. Ishlaydigan pensionerlarning demografik omillari. 
4. Kishilarning ehtiyojlari va u bilan bog’langan sotsial omillar. 
Tayanch iboralar: Resurslar, shakllanish, shakllantirish, kishilar, soni 
dinamikasi, ruhiy buzilishlar, demografik omil, farovonlik, o’smirlar, sotsial omillar, 
talab, taklif, mehnat bozori, murakkab ishlar, oddiy ishlar, yuqori va pastroq 
tayyorgarlik darajasi. 
1. Mehnat resurslarining “shakllanish atamisi”. 
«Mehnat resurslarining shakllanish» tushunchasi ancha vaqtlardan buyon 
iqtisodiy adabiyotlarda va statistik amaliyotda qaror topgan bo’lib, o’ziga xos tor 
kasbiy atama sifatida ishlatilib kelinadi. Bu tushunchaning nimadan iborat ekanligi 
xaqida umumiy tarzda qabul qilingan, munozara qilmaydigan tasavvur yo’q. Biz esa 
«mehnat resurslarini shakllantirish» deganda resurslarining doimiy ravishda 
yangilanib turishi tushuniladi, deb hisoblaymiz. 
Aftidan, «takror ishlab chiqarish» «shakllanish» so’ziga qaraganda to’g’riroq 
bo’lardi. Lekin odatiy bo’lib qolgan, hamda barqaror bo’lib borayotgan atamalardan 
voz kechish ham to’g’ri bo’lmasa kerak. Buning ustiga «shakllanish» atamasi 
aholining takror ishlab chiqarilishi bilan mehnat resurslarining takror ishlab 
chiqarilishi o’rtasida muhim farqlar mavjudligi xaqida ilmiy fikrlar borligini ham 
e`tirof etishimiz zarur. 

---

19 
Mehnat resurslari qanday shakllanishini aniqlash uchun biz birinchidan, 
mehnat resurslarini uchta yirik yosh guruhlari bo’yicha – mehnatga layoqatli kishilar, 
mehnatga layoqatli kishilardan yoshroq va mehnatga layoqatli yoshdan kattaroq 
kishilarni, ikkinchidan, har xil bir guruh aholi soniga, uning o’zgarishiga ta`sir 
qiluvchi omillarni, uchinchidan, mehnat resurslari va aholining o’zgarishdagi tabiiy 
va mexanik o’zgarishdagi umumiy va o’ziga xos tomonlarni ko’rib chiqishimiz 
lozim. 
Mehnat resurslarining aksariyat ko’pchilik qismini mehnatga layoqatli 
yoshdagi mehnatga qobiliyatli aholi tashkil etadi. Mehnat qilishga layoqatli yoshdan 
katta kishilar, ishlovchi pensionerlar va amalda «nol» vazifasini bajaruvchi shaxslar, 
mehnatga layoqatli yoshdan kichik kishilar, ishlovchi o’smirlar mehnat resurslarining 
salmog’ida u darajada sezilarli rol o’ynamaydi. 
Mehnatga layoqatli yoshdagi mehnatga qobiliyatli aholi. Mehnat resurslari 
tarkibiga I va II guruhdagi ishlamaydigan nogironlar kirmasligini esda tutgan xolda, 
dastlab biz mehnat qilishga layoqatli yoshdagi aholini, sungra uning mehnat qilishga 
qobiliyatli qismini qarab chiqamiz. 
Mehnatga layoqatli yoshdagi fuqorolar butun aholining bir qismi bo’lib, 
ularning soni demografik omil ta`sirida o’zgarib turadi. Ularning qancha bo’lishi 
tegishli yoshlardagi o’lim darajasiga bog’liq bo’ladi. Bu shuningdek, mehnat qilish 
yoshiga etgan yoshlar bilan pensiya yoshiga etgan fuqorolar soni o’rtasidagi nisbatga 
ham bog’liq bo’ladi. Ulim qanchalik kam bo’lsa va mehnat qilish yoshiga etgan 
fuqorolar bu yoshdan chiqqan kishilarning o’rtasidagi farq qanchalik yuqori bo’lsa, 
mehnat qilish qobiliyatiga etgan kishilar soni shunchalik ko’p bo’ladi yoki aksincha.