Samarqand iqtisodiyot va servis instituti

10.3. Rekreasiya resurslaridan foydalanishning iqtisodiy xususiyatlari.
Demak, tabiat qo’ynilarida dam olish va sog’lomlashtirish muassasalarini 
qurishning ahamiyati yuqori ekan, lekin masalaning boshqa tomoni ham bor. Ya’ni 
dam olishning ham o’ziga yarasha mezonlari mavjudki, ularni tuliq hisobga olish 
rekreatsiya resurslaridan samarali foydalanishga olib keladi. Bu mezonlarga mavjud 
resurslardan rekreatsiya faoliyatida foydalanishning ekologik xususiyatlari kiradi.
Rekreatsiya faoliyati (dam olish, sog’lomlashtirish) ma’lum hududda amalga 
oshiriladi. Mazkur hudud hordiq chiqarishga kelganlarni ekologik nuqtai nazardan 
sig’dira oladimi yoki yo’q, bu ekologik sig’im mezoni bilan aniqlanadi. Ekologik 
sig’im bu, dam oluvchilar mitqdori mazkur ekologik maydonga to’g’ri kelishini 
ko’rsatuvchi o’rtacha me’yor hisoblanadi. Bu borada ma’lum andoza va me’yoriy 
ko’rsatgichlar ishlab chiqilgan. Bunga quyidagi jadvalni misol keltirish mumkin.
Jadval 8.
Suv havzalarida cho’milishni tashkil etishda me’yoriy ko’rsatgichlar
Suv havzasi turi
Cho’miluvchilar 
soni
Me’yoriy 
ko’rsatgich, m
2
73

---

Dengiz plyaji
1
5
ichki suv havzasi 
jumladan, bolalarga
1
1
8
4
daryolar
1
5-10
oqmas suv havzalari
1
10-15
Manba: A.A.Rafiqov va boshqalar. Ekologiya. T:.2004
Jadvaldan ko’rish mumkinki, agarda suv havzasi maydoniga nisbatan 
cho’miluvchilar soni oshib ketsa, u holda suvning ifloslanishi ortib, insonlarda turli 
kasalliklarni keltirib chiqarishi mumkin. Bahor oylarida tog’ yonbag’rlari, qirlar, 
adirlarda dam oluvchilar soni keskin ortadi. Bunda dam olish hududiga nisbatan dam 
oluvchilar soni ancha ortiq bo’ladi. Bu jarayonda turli giyohli, manzarali 
o’simliklarga ziyon yetkiziladi, atrof – muhit turli chiqindilar bilan ifloslanadi, 
natijada ekologik muvozanat buziladi.
Rekreatsiya faoliyatining ana shunday samaradorligi tabiiy omillarning foydali 
ta’siri va bunday faoliyatni ushbu omillar mavjud hududlarda tashkil etish bilan 
bog’liqdir.
Rekreatsiya sohasini rivojlantirish va joylashtirish, uning samaradorligini 
oshirish muammolarini hal etishda quyidagi vazifalarni hal etishga alohida ahamiyat 
beriladi:
-
tumanlar va hududlarda rekreatsiyada tabiatdan foydalanish imkoniyatlarining 
optimal strukturasini shakllantirish;
-
tumanlar va hududlarda rekreatsiyada tabiatdan foydalanish va boshqa sohalarda 
tabiatdan foydalanishni taqqoslab baholash;
-
tabiiy rekreatsiya resurslarini muhofaza qilish, ulardan rasional foydalanish, 
ularni takror ishlab chiqarish bo’yicha xo’jalik tadbirlarini baholash;
-
tabiiy rekreatsiya resurslaridan foydalanishning samaradorligini baholash.
Rekreatsiya samaradorligini aniqlashda quyidagilar hisobga olinadi va 
ta’riflanadi:
1.
Tadbirlar maqsadi, ya’ni rekreatsiya faoliyatining kutilayotgan va erishish 
mumkin bo’lgan natijalari.
2.
Rekreatsiya faoliyatining konkret mintaqaviy va ijtimoiy- demografik 
xususiyatlarini eng pastki darajadagi sharoitlarini ta’riflovchi tegishli ijtimoiy 
standartlar.
3.
Tadbirlar natijasi, ya’ni tadbirlarning har biriga asoslanib tashkil etish mumkin 
bo’lgan variantlari yoki quyilgan maqsadga erishishning muqobil yo’llari.
4.
Tadbirlar variantining har birini amalga oshirish bilan bog’liq bo’lgan resurslar 
xarajati (tabiiy rekreasiya resurslarini qo’shib).
5.
Hisob-kitob sharoitlarida qo’yilgan maqsadlarga erishishga yo’naltirilishi 
mumkin bo’lgan (resurslar bo’yicha cheklovlar ) resurslar va ayniqsa ko’rib 
chiqilayotgan hududlarning tabiiy rekreatsiya resurslari. 
Ko’rsatilgan besh guruh ta’riflar samaradorlikni baholash maqsadida iqtisodiy-
matematik modellarni shakllantirish uchun yetarlidir. Bundan tashqari ular tadbirlar 
natijalarini qo’yilgan maqsadlar, real ajratilishi mumkin bo’lgan resurslar bilan talab 
qilinadigan resurslar xarajatiga taqqoslashga imkon beradi. Bular yo’l qo’yish 
74

---

mumkin bo’lgan qarorlarni shakllantirishga va variantlarni yo’l qo’yish mumkinligi 
nuqtai nazaridan dastlabki baholashga yordam beradi.
Barcha beshta guruh ta’riflar yoki natijalarning (1-3 – guruhlar) yoki 
xarajatlarning (4 va 5 - guruhlar) tarifini beradi. Rekreatsiyada tabiatdan foydalanish 
faoliyatining ijtimoiy va ijtimoiy-iqtisodiy natijalarini xo’jalik tadbirlari natijalarining 
ayrim tomonlarini ifodalaydigan natural-moddiy, sifat va qiymat tavsiflarining 
o’zaro bog’liq ko’rsatkichlari tizimida aks ettiriladi.
Natural ko’rsatkichlarda qo’yidagilar ifodalanadi:
-
rekreatsiyada tabiatdan foydalanish sohasida amalga oshirish mo’ljallanayotgan 
tadbirlarning aholini qamrab olishi (hisoblangan kontingent odamlar)- xizmat 
ko’rsatiladigan odam-kun miqdori yoki bir yilda xizmat ko’rsatiladigan aholi 
soni, xizmat ko’rsatish va sifati (kategoriyasi)bo’yicha alohida hisoblar;
-
marshrut, dam olish dasturi, hududlar yoki barpo etiladigan obyektlarning 
quvvati (qancha kishi qabul qilish imkoniyati);
-
ijtimoiy natijalarga imkon beradigan rekreasiya faoliyatiga aholi sarflaydigan 
vaqt;
-
aholining rekreasiya faoliyatiga kiradigan vaqt sarfining qisqarishi bilan bog’liq 
bo’lgan vaqtini tejash (rekreasiya xizmatini kutish).
Nisbiy ko’rsatkichlarda xizmat ko’rsatish sifatining ekspert bahosi, hududlar va 
obyektlarning xossalari (funksionalligi qulayligi bilan birga, shinamligi, nafosati, 
tashqi ko’rinishining o’ziga jalb etishi, atrof-muhit bilan uyg’unligini ham qo’shib) 
ifodalanadi (odatda ballarda hisoblanadi). 
Qiymat ko’rsatkichlarida quyidagilar aks ettiriladi:
-
belgilangan baholarda mahsulotlar va xizmatlarni realizasiya qilishning yillik 
hajmi va ularni realizasiya qilishdan olingan foyda;
-
sog’liqni saqlash muassasalarida kasallanishning kamayishi bilan bog’liq 
bo’lgan xarajatlarning shartli – hisoblangan kamayishi;
-
mehnat unumdorligining oshishi xodimlar kvalifikasiyaning oshishi bilan 
bog’liq bo’lgan ijtimoiy infratuzilmani barpo etish va uning xizmatiga 
xarajatlarning kamayishi;
-
aholi vaqtni tejashining qiymat bahosi.
Rekreatsiya resurslaridan foydalanishning iqtisodiy xususiyatlari, mavjud 
resurslar asosida dam olish, sog’lomlashtirish uchun qulay shart – sharoit yaratish 
bilan bog’liq. Bu birinchi jihatdan, tegishli infratuzilmani tashkil etishni talab etadi. 
Rekreasiya infratuzilmasi – dam olish obyektlari (sanatoriya, kurort, pansionat va b.) 
transport kommunikasiyalari, elektr energiya, tabiiy gaz va boshqa xizmat ko’rsatish 
tarmoqlari (sport maydoni, suv havzasi, ovqatlantirish tarmoqlari, klub, telefon 
tarmog’i va b.) bilan ta’minlangan majmuadir. Rekreasiya infratuzilmasi qanchalik 
takomillashgan bo’lsa, dam oluvchi va sog’ligini tiklovchilar uchun qulay sharoitga 
ega ekanligini bildiradi, hamda bu yerga keluvchilar sonini oshishiga olib keladi. Bu 
esa o’z navbatida iqtisodiy samaradorlikka olib keladi. 
Ikkinchi jihatdan, dam olish maskanlarining malakali mutaxasislar bilan 
ta’minlanishi katta samara beradi. Mamlakatimiz rekreasiya resurslariga boy 
bo’lsada, ulardan talab darajasida foydalana olmayapmiz. Bu esa, qanchadan – 
75

---

qancha iqtisodiy daromatdan qolayotganimizni bildiradi. Shuning uchun ayni vaqtda 
quyidagi ishlarni amalga oshirish lozim deb hisoblaymiz: 
-
Hududiy rekreasion tizimning qabul qilish potensiali aniqlash;
-
mintaqalar bo’yicha dam olish va davolanish muassalarni tabiiy – iqlimiy 
sharoit, mineral suv va boshqa rekreasiya resurslaridan kelib chiqib joylashtirish;
-
ovqatlantirish, kommunal va madaniy xizmat ko’rsatish tarmoqlarini, hamda 
suvenir mahsulotlari ta’minotini yaxshilash;
-
zamonaviy transport, yo’l tarmoqlari va aloqa vositalarini rivojlantirish;
-
mehnat resurslaridan samarali foydalanish;
-
rekreasiya maqsadida foydalanishda tabiat muhofazasiga e’tibor qaratish.