Sarsilmaz coş Makdauell Kristobal Kruzenin

Ja, sehr gut! — doktor Zauer sözləri düzgün deməsəm də mənim alman dilində danışmaq cəhdimi sevinclə qarşıladı.

Yeri gəlmişkən, onu nə üçün belə adlandırırlar?

Əsrlər boyu bizim şairlər və filosoflar, məsələn, İohan Volfqanq Hete kimi, istirahət və müşahidə aparmaq xatirinə bu yolda gəzişməyi sevirmişlər. Deyilənlərə görə, şairlər dövrün hansısa böyük problemi, yaxud da belə deyək, həyatın mənası haqqında dərindən düşünmək üçün buraya üz tuturmuşlar. Bəlkə də kim bilir, arvadı ilə dalaşandan-dalaşana gəlirmişlər.

Mən güldüm:

• 
  Hete — səhv etmirəmsə, bu, «Fausta»nı yazandır?
  
• 
  Özüdür ki, var, — deyə doktor Zauer başını tərpətdi. — Oxumusunuzmu?
  

Mən yox deyə başımı yırğaladım.

• 
  Əgər məsləhət görürsünüzsə, mütləq oxuyaram.
  

Məsləhət nə demək! Təxirə salmadan oxuyun, — doktor Zauer dedi və alman dilində «Es irrt der Mensch solang er strebt» — deyə əlavə etdi.

Mənim başa düşmədiyimi görüb o dəqiqə üzr istədi:

• 
  Siz allah bağışlayın... sizin doğma dilinizdə bu, yəqin ki, belə səslənərdi: «Səhv etmək insana xas xüsusiyyətdir... və bu o vaxta kimi davam edir ki, o, irəliyə doğru gedir» — deyə doktor Zauer izah elədi, — bu sözləri Rəbb nəğmələr nəğməsində deyir.
  

Monastırın xarabazarlığında sükut hökm sürürdü. Yalnız dağların zirvəsindən əsən küləyin vıyıltısı eşidilirdi. Doktor Zauerlə məndən başqa bir neçə turist də böyük maraqla xarabalığa tamaşa edirdi.

Mən baxışlarımı dağılmış divarlarda gəzdirərək təsəvvürümdə bu yerin hələ o vaxtlar — həqiqi rahiblərin olduğu vaxtda necə görünməsini canlandırırdım. Heç nəyə baxmayaraq, rahiblər sadə həyat yaşayırdılar və qəsdən bu sadəliyi qoruyub saxlayırdılar. Səhər, günorta və axşam duaları, müntəzəm olaraq tutulan oruclar, uzun müddət davam edən tənhalıqda keçən sadəlik və özünü inkar. Mən əgər onlardan biri olsaydım, mənim həyatım necə olardı deyə təsəvvürümdə canlandırmağa çalışdım. Məgər onda da indiki tərəddüdlərim mənə qalib gələrdi? Yəqin ki, baş keşiş məndə Allah qorxusunu yaratmaq üçün məni Müqəddəs Kitabın qədim yunan dilindən latın dilinə üzünü köçürməyə məcbur edərdi. Bəlkə də mən heç cürə nail ola bilmədiyim o qəlb rahatlığını, nəhayət ki, əldə edərdim. Ulduzlu səmanın altında həmin açıqlamanı. Yeri gəlmişkən, məhz burada Müqəddəslərin dağının başında — bu dağın ağlına belə gəlməzdi ki, öz yolçularına gələcəkdə belə fikirlər təlqin edəcəkdi.

Dörd gündən sonra mən artıq Londonda idim və qarşıma çıxan ilk avtomat –telefondan mister Kobba zəng elədim. Mən səbirsizliklə onunla görüşmək, gördüklərim və onun iki dostundan öyrəndiklərim barədə bölüşmək istəyirdim. Lakin mənim bəxtim gətirmədi — mister Kobb şəhərdə yox idi və onu növbəti həftənin əvvəlindən tez gözləmirdilər.

Dəstəyi asan kimi məni ümidsizlik bürüdü. Londonda qalmaq üçün cəmi iki gün vaxtım var idi, sonra isə evə qayıtmalı idim. Mən isə öz səfərimin təəssüratlarını mister Kobbla bölüşməyə hazırlaşmışdım, hətta onun bütün nəticələri ilə razılaşmaq bahasına olsa belə. Amma görünür ki, bunu təxirə salmaq lazım gəlirdi.

Mən geriyə — tələbə yataqxanasına qayıtdım. Tələsmədən Temza çayının yaxınlığında gəzişirdim. Gözəl bir gün idi və mən istəyirdim ki, fikirlərimə bir az fasilə verim. Skamyada oturub məşhur çayda üzən balaca gəmiləri və barjları seyr edirdim. Mənimlə üzbəüz digər sahildə parlamentin binası və Biq-Ben qülləsi ucalırdı. Günorta çatanda isə çalınan zənglərin səsi sulara qərq oldu. Gözlərimi yumub üzümü günəş şüaları ilə istilətdim. Faustun sitatı mənim fikrimdə dolanırdı: «Səhv etmək insana xas xüsusiyyətdir». Əgər sən irəliyə doğru getməyi dayandırsan, onda nə baş verəcək? Bu, intellektual intihar olmazmı?

Mən Kelloq kollecindəki məsihçiləri xatırladım. Mən onlarla tanış olduğum vaxtlarda onların «kor-koranə» imanları məni özümdən çıxardırdı. Mən bütün bu yolu ona görə qət etmişdim ki, onların yalanını üzə çıxardım. Lakin böyük ehtimalla mən buraya ona görə gəlmişdim ki, qəti şəkildə özümü əmin edim: həyatın heç bir mənası yoxdur və ola da bilməz. İnsanlar isə dinləri tarix boyunca öz iztirablarının xəfiflətmək məqsədilə yaradıblar. Bəlkə də mənim burda olmağımın səbəbi təkcə dünya miqyaslı faciələrin, məsələn, müharibələrin və aclığın səbəbini tapmaq üçün deyildi, həm də öz şəxsi faciəmin — əyyaş atam tərəfindən olan təzyiq və alçaltma, dağılmış ailəmin səbəbini tapmaq üçün idi. Mən əllərimə baxdıqda təəccübləndim: onları nə vaxt belə yumruq kimi sıxmışdım?

Yanımda skamyanın qırağında yaşlı bir kişi oturmuşdu və göyərçinləri yemləyirdi. O, əlindəki çörək qırıntıları ilə dolu çantasını yavaş-yavaş boşaldırdı, lakin onun görünüşü xoşbəxtlikdən tamamilə uzaq idi. Bəlkə də o öz məşğuliyyətinə tamamilə elə alışıb ki, hər bir göyərçinə az da olsa çörək çatsın. Bəlkə də o, dostlarının əhatəsində keçirdiyi o gözəl anlara görə həyata minnətdar idi.

Qəfildən yadıma düşdü ki, mister Kobbun mənə tövsiyə etdiyi London kitabxanasına hələ baş çəkməmişəm. Oraya ikilikdə getməyi planlaşdırmışdıq, amma buna vaxtımız çatmamışdı. Budur, mənim portmanatımda gizlətdiyim kağız parçasında yazılan ünvan. «Beyker-strit metrosunun yaxınlığında «Yevanqelist kitabxanası».

Heç iyirmi dəqiqə keçmədi ki, mən artıq orada idim. Kitabxanaçı mənə mister Kobbun sözlərinə görə artıq kitab mağazalarının piştaxtalarında tapılmayan həmin köhnə kitabları tapmaqda kömək etdi. Borcumu yerinə yetirmək üçün oxumağa başladım. Saatın əqrəbləri yavaş-yavaş irəliləyirdi.

Kitabdan ayrılıb kürəyimi stula söykəyəndə artıq axşam yeddinin yarısı idi. Tavana baxıb gözlərimi ovuşdurdum, qeyri-iradi olaraq dedim:

• 
  Bu, həqiqətdir.
  

Sonra təkrar yenə söylədim:

• 
  Bu həqiqətdir.
  

Nəhayət, sonuncu üçüncü dəfə daha gur səslə dedim:

• 
  Həqiqətdir.
  

Bu dəfə kitabxanaçının səbri daşdı və tərs nəzərlərlə məni süzdü. Mən kənara çəkdiyim kitablardan birini yenidən götürüb oxumaq istədim, lakin sözlər, sanki gözlərimin önündən axıb gedirdi. Bu an gözlərim qarşısında dayanmadan öncə son tüstüsünü buraxan qatar canlandı. Artıq heç bir sözüm qalmamışdı. Mən harada olduğumu unutmuşdum. Mən yalnız onu bilirdim ki, sonuncu stansiyaya gəlib çatmışdım.

Bir neçə dəqiqədən sonra mən kitabxananın pilləkənləri ilə aşağı düşürdüm. London küçələrini artıq qaranlıq bürümüşdü. Öz-özümə inanmayaraq başımı yelləyirdim: mister Kobb, K. S. Lyuis, doktor Qrinlif və digərləri, bəli, həqiqət onların tərəfində idi. Müqəddəs Kitab özlüyündə əbədi həqiqətləri qoruyub saxlayırdı. Mən o məqsədlə yola çıxmışdım ki, Məsihin Dirilməsini təkzib edərək məsihçiliyi ifşa edim. Lakin faktlardan qaçmaq mümkün deyildi. Bernard Rasselə nə qədər ehtiram etsəm də o, «insanlar məsihçiliyi emosional şəkildə qəbul edir» fikirlərini söyləməklə böyük səhvə yol vermişdir. Mənə gəldikdə isə hər şey əksinə idi. Mən məsihçiliyi məhz emosionallıq səbəbindən inkar edirdim.

Gözlərimin açıldığı həmin yer, həmin an bu günə kimi mənim üçün bir sirr olaraq qalmaqdadır. Xeyir, mən diz çökərək bir anın içindəcə məsihçi olmadım. Bəli, gözlərim həqiqətə açılsa da imansız Tomadan fərqli olaraq mən hələ də qarşı çıxaraq iman etməyə tələsmirdim. Baxmayaraq ki, indi həqiqətin təkzib olunmadığını bilirdim. Yəqin bu ona görə idi ki, öz niyyətimin boşa çıxdığını başa düşürdüm.

Mən bu və digər fikirlər barədə Miçiqana geri dönəndə bütün yol boyu düşünürdüm.