Savaşin sonu ve “GEÇİŞ DÖnemi”

29^ Dönemde mevzunun mebuslar arasında tartışıldığı ikincil kaynaklarda yer almaktadır. Örnek olarak bkz. Hamza Eroğlu, a.g.e.

30^ Encümen olarak ifade edilen kurumların bugünkü komisyonlar olduğu akılda tutulmalıdır.

31^ TBMM ZC, D:2, C:3, İ:43.

32^ Aynı yer.

33^ Yapılan Anayasa değişikliği ile hükümet şeklini Cumhuriyet olarak değiştiren düzenleme, 364 sayılı “Teşkilatı Esasiye Kanununun Bazı Mevaddının Tadiline Dair Kanun”dur.

34^ Birinci maddenin onaylanmasından sonra alkışlarla beraber “yaşasın Cumhuriyet” sesleri duyulduğu cerideden anlaşılmaktadır.

35^ Emin Bey, bir bakıma, bugün, seçim dönemiyle Cumhurbaşkanlığı döneminin aynı olmaması yönündeki uygulamaya benzer bir usul önermekte ve bu nedenle, sadece çoğunluk partisinin Cumhurbaşkanı seçmemesi için bu yolda bir düzenleme yapmak gerektiğini vurgulamaktadır.

36^ Atatürk’ün Bütün Eserleri, C: 14 (1922-1923), Kaynak Yayınları, 2004, s. 275 vd.

37^ Öneri 10.10.1923 tarihinde yapılmış ve Layiha Encümenine gönderilmiştir. TBMM ZC, C: 2, D: 2, İ: 34,

38^ “Ankara merkez”, Hakimiyeti Milliye, 08.08.1923, s. 1.

39^ "Ankara Türkiye devletinin makarrı idaresidir", Hakimiyeti Milliye, 10.10.1923, s. 1.

40^ TBMM ZC, D:2, C:2, İ:35.

41^ Oylama sonrasında oybirliğiyle kabul edildiği yönünde itirazlar olsa da Reis bunu kabul etmemiştir.

42^ Düstur, Tertip:3, C: 5 s. 381. (Karar no: 27)

43^“Baskın Oran vd., Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, C: 1 (1919-1980), İletişim, İstanbul, 2002” künyeli eserde antlaşma böyle nitelenmektedir (s. 220).

44^ Baskın Oran, a.g.e., s. 220 vd.

45^Çalışmada Meclisteki tartışmaları doğrudan aktarmak yerine genel izlenimler işlenmiştir. Antlaşmanın onaylanması ile ilgili oturum ayrıca işlenecektir.

46^ Dönemin siyasi tartışmaları ve gündemi için bkz. Mahmut Goloğlu, Türkiye Cumhuriyeti:1923 (Milli Mücadele Tarihi, 5. Kitap), Başnur Matbaası, 1971, Ankara, s. 82 vd. Goloğlu görüşmelerin kesildiği tarihi 4 Şubat olarak belirtmekle beraber 29 Ocak günlü Hakimiyeti Milliye’de görüşmelerin kesildiği bildirilmektedir. Büyük olasılıkla gazete görüşmelerin askıya alınacağını haber vermektedir.

47^ TBMM GCZ, D:1, C:27, İ:196.

48^ TBMM ZC, D:1, C:28, İ:24. Lozan’a gidecek Heyete, Hariciye Vekili İsmet Paşa (Edirne), Sıhhiye Vekili Dr. Rıza Nur Bey (Sinop), Hasan Bey (Trabzon) ve Zekai Bey (Adana) de temsilci olarak katılacaklardır.

49^ Mahmut Goloğlu, a.g.e., s. 199 vd.

50^Aslında Anayasa’ya koyulan ek maddeyle seçimlerin, barış antlaşması imzalandıktan sonra yapılması öngörülmüş olsa da, bu konu Meclis’te kısaca tartışılmış ama nihayetinde seçim yapılmasında karar kılınmıştır.

51^ Baskın Oran, a.g.e., s. 220.

52^ A.k., s. 222.

53^ Meclis’teki Lozan tartışmaları için bkz. TBMM ZC, D:2, C:1, İ:7-9.

54^ TBMM ZC, D:2, C:2, İ: 9.

55^ İsmet Paşa, sermaye borçlarının taksim edilmesini savunan Heyeti Murahhasa içinde bunun tersini savunanlar olduğunu belirtince Meclisten tepkiler yükselecektir. Konuşmasının sonunda o isimlerin belirtilmesini talep eden takrirler verilse de İsmet Paşa bundan kaçınacaktır.

56^ Bu dört antlaşma Düstur’da 340-344 kanun numaralarıyla yayımlanacaktır.(Düstur, Tertip:3, C:5)

57^ TBMM ZC, D:1, C:27, İ:173.

58^ Hakimiyeti Milliye, 15.03.1923, s. 4; 20.03.1923, s. 3.

59^ A.k., 01.04.1923, s. 3.

60^ TBMM ZC, D:1, C:28, İ:22.

61^ “Türklerle Kürtler”, s.2

62^ TBMM ZC, D:1, C:27, İ:180.

63^ TBMM ZC, D:1, C:27, İ:187.

64^ İktisat Vekili Mahmud Esad Bey’in “bazı hususatta iktisadiyatımız devletleştirme usulünü takip edecek, bazı hususatta iktisadi teşebbüslerini şahsi teşebbüslere terk edecektir.” ifadesi dikkat çekicidir.

65^ Hakimiyeti Milliye, 03.01.1923, s. 3.

66^ TBMM ZC, D:1, C:27, İ:187.

67^ İktisat amilleri sözüyle üretici güçlerin kastedildiği anlaşılmaktadır. Mustafa Kemal tarafından da söz konusu üretici güçler, sanayici, tüccar, çiftçi/ziraatçı ve amele olmak üzere sadece iktisadiyatı değil toplumsal açıdan da halkı temsil eden gruplar olarak anılacaktır.

68^ Konu imtiyazları düzenleyen başlıkta kısaca ele alınmıştır.

69^ Nutuk metni için bkz. A. Gündüz Ökçün, “Türkiye İktisat Kongresi 1923-İzmir: Haberler-Belgeler-Yorumlar,” 4. Baskı, SPK, Yayın No: 59, Ankara, 1997, s. 204-214.; Hakimiyeti Milliye, 19.02.1923, s. 1-2.

70^ Metin A. Gündüz Ökçün, a.g.e., s. 214-222’de, İktisat Esaslarımız (1339) adlı eserden aktarımla yer almaktadır. Konuşmanın başlangıcında özellikle işçiler ve kadınlara yaptığı hitap ve özel vurgu dikkat çekmektedir.

71^ 1923 yılının başlarında meşrutiyetten söz edilmekte olması dikkat çekicidir.

72^ Metnin tamamı için bkz. A. Gündüz Ökçün, a.g.e., s. 363-4.

73^ "Latin Harflerini Kabul Edemeyiz", Hakimiyeti Milliye, 05.03.1923, s. 2.

74^ İki isim de American-Ottoman Development Company’nin Ankara hükümetiyle görüşmelerini gerçekleştiren şirket temsilcileridir. Tartışmalarda iki Chester’den bahsedilmektedir. Osmanlı’dan beri konuyla ilgilenen ve kulis çalışmalarını yapan Amiral Colby M. Chester’dir. 1923 yılında müzakerelere katılan Arthur Chester ise Amiral Chester’in oğludur. Türkiye hükümetiyle görüşmeleri Arthur Chester ve K.E. Clayton Kennedy yapmaktadır (bkz. Selim İlkin, a.g.e., s. 747 vd.). Sonrasında ortaklar arasında anlaşmazlık ortaya çıkacaktır.

75^ İlgili konunun içeriği iktisadi açıdan önemli olmakla beraber tüm boyutlarıyla bu yazı çerçevesinde incelenmesi mümkün değildir. Bu nedenle Meclis içindeki tartışmalara ağırlık verilecektir. Konu ile ilgili yön gösterecek birkaç eser için bkz. Bige Sükan Yavuz, “Fransız Arşiv Belgeleri Işığında Chester Demiryolu Projesi”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S: 24, Kasım 1999-2003, s. 528-554; Selim İlkin, “1922-1923 Yıllarında Bir Yabancı Sermaye Girişimi: Chester Demiryolu Projesi”, Uluslararası Atatürk Sempozyumu (17-22 Mayıs 1981) Bildiriler ve Tartışmalar, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Genel Yayın No.254, Ankara, 1983, s. 739-781; Bilmez Bülent Can, Demiryollarından Petrole Chester Projesi:1908-1923, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, Mayıs 2000.

76^ Bige Sükan Yavuz, a.g.e., s. 531.

77^ Yahya Sezai Tezel, “Birinci Büyük Millet Meclisi Anti-Emperyalist Miydi: Chester Ayrıcalığı”, SBF Dergisi, C:24 S: 5 1970, s. 287 vd. Anlaşmanın hükümlerinin iktisatçı gözüyle analizi için aynı kaynağa (özellikle s. 295 vd.) bakılabilir.

78^ Bige Sükan Yavuz, a.g.e., s. 532.

79^ Türkiye-Amerika Sulhu, Hakimiyeti Milliye, 11.3.1339, s.3

80^ TBMM ZC, Devre: 1, C: 28, İ: 20.

81^ TBMM ZC, Devre: 1, C: 27, İ: 187.

82^ 1923 yılı içerisinde TBMM’ce verilen toplam tahsisatın yaklaşık 133.889.690 lira olduğu söylendiğinde rakamın büyüklüğü dikkat çekicidir.

83^ “Çester Projesi”, Hakimiyeti Milliye, s. 4.

84^ Hakimiyeti Milliye, 19.04.1923, s. 1.

85^"Çester imtiyazı", Hakimiyeti Milliye, 17.06.1923, s. 3.

86^ Bilmez Bülent Can, a.g.e., s. 306.

87^ Hakimiyeti Milliye, 03.09.1923, s. 3.

88^ Hakimiyeti Milliye, 14.10.1923, s. 3.

89^ Aslında Samsun hattında çalışmaların başladığı bildirilse de (Hakimiyeti Milliye, 29.11.1923, s. 3) ciddi herhangi bir çalışma olmayacaktır.

90^ Hakimiyeti Milliye, 06.11.1923, s. 2.

91^"Kenediye mukabil", Hakimiyeti Milliye, 06.08.1923, s. 3.

92^ Hakimiyeti Milliye, 14.12.1923, s. 3.

93^ Selim İlkin, a.g.e., s. 779.

94^ Reji İdaresi’nin tarihiyle ilgili bilgilerde Muhsin Altun, Osmanlı Tütün Tekeli: Memalik-i Osmaniye Duhanları Müşterek’ül-menfaa Reji İdaresi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Ankara, 1995 künyeli eserden yararlanılmıştır.

95^ A.k., s. 13 vd.

96^ A.k., s. 16.

97^ A.k., s. 72 vd.

98^ TBMM ZC, D:1, C:27, İ:173, 175.

99^ Hakimiyeti Milliye, 11.03.1923, s. 3.

100^ A.k., 17.06.1923, s.4; Düstur, Tertip:3, C:4, s. 102;

101^ Hakimiyeti Milliye, 18.07.1923, s. 1.

102^ Hakimiyeti Milliye, 28.11.1923, s. 1.

103^ 29.11.1923, s. 1.

104^ Özlem Özavcı, Cumhuriyetten Günümüze Türkiye Tütün Ekonomisi ve Politikaları: AB Ülkeleri ile Bir Karşılaştırma, Osmangazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Eskişehir, 2007, s. 46.

105^ TBMM ZC, D:1, C:27, İ:201

106^ TBMM ZC, D:1, C:28, İ:23 ve 25.

107^ TBMM ZC, ZC, D:2, C:2, İ:29.

108^http://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/KANUNLAR_KARARLAR/kanuntbmmc002/kanuntbmmc002/kanuntbmmc00200348.pdf (20.10.2011). Tablo, ilgili kaynaktan doğrudan alınmıştır.

109^ Tam rakam 133.889.690 liradır.

110^ Düzenleme Ziraat Bankası’nın bütçe kanunu olduğundan iki cetvel barındırmakta ve (A) cetveli Mart 1339-Şubat 1340 döneminde “cibayet olunacak varidat… 1.935.698 lira tahmin olunmuştur.” biçiminde düzenlenmiştir. (B) cetvelinde ise 1339 mali yılı “maaşat ve masarifi için” 936.742 lira tayin edildiği gösterilmektedir.

111^ Sandığın bütçe kanununda (A) cetvelinde 231.000 lira varidat tahmin edilmekte olup (B) cetvelinde 1339 mali yılının “maaşat ve masarifi” için 45.224 lira tahsis edildiği gösterilmektedir.

112^ İcra Vekilleri Heyeti programı Maarif başlığı altında 12 maddelik bir program açıklanmıştır. TBMM ZC, D:2, C:2, İ:14.

113^ Maarif Vekili İsmail Sefa Bey’in bir sual takririne yanıtında da benzer bir vurgu dikkat çekmektedir. TBMM ZC, D:2, C:2, İ:20.

114^ TBMM ZC, D:2, C:2, İ:28.

115^ "Meclisi umumiler cehaletin yardımcısı mıdır?", Hakimiyeti Milliye, 17.01.1923, s. 3.

116^ Hakimiyeti Milliye, 02.02.1923, s. 3. Farklı kurumların temsilcilerinden oluşacak bu yapı, sonrasında Milli Eğitim Şûraları’na dönüşecektir denebilir.

117^ Hakimiyeti Milliye, 15.07.1923, s. 4.

118^ Hakimiyeti Milliye, s. 3.

119^ Hakimiyeti Milliye, 07.03.1923, s. 2.

120^ Söz konusu bölgelendirme 1926’da çıkacak 789 sayılı Maarif Teşkilatı Kanunu’nda (RC: 3.4.1926, 338) öngörülen maarif eminliklerini hatırlatmaktaysa da, bu yapıda sadece hizmetin coğrafyaya göre örgütlenmesi söz konusu gibi görünmektedir. Maarif eminliği sisteminde bir idari yapı kurulmaktadır ve başında bulunan emin, yöredeki personeli denetlemek gibi yetkilere sahiptir. Maarif Eminliği sistemi için bkz. Birgül Ayman Güler, Türkiye’nin Yönetimi: Yapı, İmge, Ankara, 2010.

121^ Hakimiyeti Milliye, 18.12.1923, s. 4.

122^ Hakimiyeti Milliye, 05.10.1923, s. 3.

123^ Ayrıntılı bilgi için bkz. Cemil Öztürk, “Milli Mücadele Ankara’sında Bir Yaygın Yüksek Öğretim Kurumu: Serbest Âli Dersler Müessese-i İlmiyesi”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, C: 4, S: 13, 1994, s. 55-63.

124^ "Darülfunun alameti mahsusası", Hakimiyeti Milliye, 12.07.1923, s. 4.

125^ Hakimiyeti Milliye, 02.08.1923, s. 3.

126^ Ergün Aybars, İstiklal Mahkemeleri, C: I-II, 1920-1927, Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Yayınları No: 1, İzmir, 1988, s. 38 vd.

127^ A.k., s. 42 vd.

128^ TBMM ZC, D:1, C:27, İ:177.

129^ TBMMGCZ, D:1, C:26, İ:177

130^ TBMM ZC, D:1, C:27, İ:178

131^ Ergün Aybars, a.g.e., s. 141.

132^ Bahsedilen Ankara hükümeti veya Mustafa Kemal karşıtlarından oluşan gruptur. İstanbul basınının tamamının muhalif olduğu doğal olarak söylenemez. Çalışmada İstanbul basınından ya da muhalefetinden kastedilen İstanbul İstiklal Mahkemesi’nin kurulmasına kadar gidecek olan muhalefeti yürüten yazarlar ve destekçileridir. İkinci devrede Meclis içinde ciddi bir muhalif grup olmadığından, kastettiğimiz anlamda “İstanbul basını” ülke içindeki en ciddi muhaliftir denebilir.

133^ Ergün Aybars, a.g.e., s. 224 vd.

134^ TBMMGZC, D: 2 C:4 İ:64.

135^ Ergün Aybars, a.g.e., s. 228.

136^ Aynı yer; Hakimiyeti Milliye, 10.12.1923, s. 1.

137^ TBMM ZC ve TBMMGZC, D: 2 C:4 İ:67

138^ Düstur, Tertip:3, C: 5 s. 501.

139^ B fıkrası dışındaki fıkralar, firar, askeri ve siyasi casusluk, iç ve dış güvenliği ihlal, mülki ve askeri memurların aldığı rüşvet, görevi kötüye kullanma gibi suçları düzenlemektedir.

140^ Buna koşut olarak İstiklal madalyasıyla “taltifler” de bu tarihle sınırlandırılmıştır.

141^ Hakimiyeti Milliye, 15.01.1923, s. 3.

142^ TBMM ZC, D:2, C:2, İ: 36.

143^ TBMM ZC, D:2, C:2, İ: 35.

144^ Hakimiyeti Milliye, 04.10.1923, s. 1.

145^ TBMM ZC, D:1, C:28, İ:23.

146^ TBMM ZC, D:1, C:28, İ:24.

147^ Takrir, Düstur’da 384 no.lu Heyeti Vekile Reisinin Vazife ve Mes’uliyeti Hakkında Heyeti Umumiye Kararı olarak yayımlanmıştır. (Tertip: 3, C: 4, s. 75.)

148^ "Heyeti Vekile günleri", Hakimiyeti Milliye, 09.11.1923, s. 1. Haberde Heyeti Vekile’nin artık Cuma, Pazar ve Çarşamba günleri toplanacağı belirtilmektedir.

149^ Hakimiyeti Milliye’nin haberine göre TBMM Riyaseti kalemi mahsusluğu tarafından yürütülen hizmete herhangi bir İcra Vekilleri Kalemi Mahsusası atanmamıştır ve ilk defa olarak, Diyarbakır Vilayeti Tahrirat Müdürü Cavit Bey atanacaktır. (04.09.1923, s. 3) Söz konusu kalemin bir çeşit sekreterlik gibi çalışmış olabileceği, akla Bakanlar Kurulu Sekreterliği tartışmalarını getirmektedir. Söz konusu tartışma için bkz. Koray Karasu, “Bakanlar Kurulunun Örgütlenmesi: Bakanlar Kurulu Sekreterliği”, Prof Dr. Kurthan Fişek İçin Yönetim Üzerine, Ankara Üniversitesi SBF KAYAUM, Ankara, 2010, s. 227-259.

150^ TBMM ZC, D:2, C:2, İ:35

151^ İcra Vekilleri Heyeti Reisi imzalı teklif, 12.09.1923 tarihlidir. A.k.

152^ 1922 yılında verilen toplam tahsisat yaklaşık 120,5 milyon liradır. Bir önceki senenin 20’de biri kadar bir ödenek, mali yılın bitmesine çok fazla zaman kalmamış olmasına rağmen verilmektedir.

153^ TBMM ZC, D:2, C:2, İ:39

154^ Ayrıca Bursa mebusu Necati Bey ile Kastamonu mebusu Ahmet Mahir Efendi de birer oy alacak beş oy da çekimser kullanılacaktır.

155^ TBMM ZC, D:2, C:2, İ:10

156^ TBMM ZC, D:2, C:2, İ:12. Konu, hükümet biçimleri ve yeni bir devletin inşası açısından ilginç olmasına rağmen ilgili metne ulaşmak mümkün olmadığından teklif incelenememiştir.

Tunalı Hilmi Bey’in 26.08.1923 günü verdiği 5 adet kanun teklifi de ilginçtir. Aynı gün Türkçe, İmar Vekâleti, Köy idaresi ve Artar Vergi kanun tekliflerini de vermiştir. Daha sonra bu tekliflerin bir kısmını geri çekmiştir. Tunalı Hilmi Bey’in, Mecliste ilginç bulunan ya da çok önemli görülmeyen önerilerinin çoğu daha sonra bir şekilde tekrar gündeme gelmiştir. Bu konuda yazılmış bir tez için bkz. Emine Aslı Öztürk, Tunalı Hilmi Bey'in I. TBMM'deki Yasal Faaliyetleri, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Eskişehir, Haziran 2006.

157^ TBMM ZC, D:2, C:3, İ:52.

158^ TBMM ZC, D:2, C:3, İ:53.

159^ Dikkat çeken bir mevzu Bozok mebusu Süleyman Sırrı Bey’in “bu işleri [nikah işlerini] de müftülere tevdi etseniz o vakit kadıyı kaldırırsınız” önerisidir. Öneriye, Vekil, birçok yerlerde hukuk ve ceza işlerini de kadılara verdiklerini, Vekaletin bir tamimle mahkeme bölgelerinden bilgi topladığını belirterek “Her tarafa tamim ettim. Nerelerde iş az ise anlıyacağım. Zira ona göre teşkilât yapmak istiyorum” diyecektir.

160^ Muhsin Altun, “Osmanlı Sayıştayı’ndan Cumhuriyet Sayıştayı’na Geçiş Sürecine İlişkin Bazı Belgeler”, Sayıştay Dergisi, 41/1, 2001, s. 1-35. (http://dergi.sayistay.gov.tr/icerik/der41m1.pdf; 11.06.2011)

161^ Ahmed Akgündüz, Arşiv Belgeleri Işığında Sayıştay Tarihi, Sayıştay Yayın İşleri Müdürlüğü, Ankara, 1997, s. 141 vd.; Muhsin Altun, a.g.e., s. 15.

162^ BCA, 30..18.1.1/7.17..4.

163^ Ahmed Akgündüz, a.g.e., s. 142. 165. dipnotta gösterilen kaynağın Akgündüz’ün belirttiği kararla aynı düzenleme olması muhtemeldir.

164^ TBMM ZC, D:2, C:3, İ:57.

165^ Düzenleme 374 sayılı Divanı Muhasebatın Sureti İntihabına Dair Kanun adıyla yayımlanacaktır.

166^ TBMM ZC, D:2, C:4, İ:61.

167^ TBMM ZC, D:2, C:4, İ:69.

168^ TBMM ZC, D:2, C:4, İ:65; Sonraki içtimada yapılan oylamada (*) işaretli adaylar seçilecektir.

169^ TBMM ZC, D:2, C:4, İ:66.

170^ TBMM ZC, D:2, C:4, İ:69.

171^ TBMM ZC, D:1, C:27, İ:174

172^ Tunalı Hilmi Bey’in Meclisteki çıkışları ya da önerileri çoğu zaman dikkate alınmamış olmakla beraber, üzerinden zaman geçtikçe önemli oldukları anlaşılmaktadır. Bu kanun uzun süre çıkamamış olacak ve köylerle ilgili düzenlemeler için yıl sonunda çalışmalar başlayacaktır. Köy Kanunu çalışmaları başladığında Dahiliye Vekili’nin açıklamaları, Tunalı Hilmi Bey’in sözünü ettiği “kaide”ye (küçükten büyüğe düzenleme) kısaca değinmek durumunda kalacaktır. Bkz. "Köy, kasaba ve şehirlerimizin idaresi", Hakimiyeti Milliye, s. 1.

173^ TBMM ZC, D:1, C:28, İ:9.

174^ TBMM ZC, D:2, C:2, İ:32.

175^ TBMM ZC, D:2, C:2, İ:39.

176^ TBMM ZC, D:2, C:3, İ:56.

177^ BCA, 30..18.1.1/ 6.46..19.

178^ Hakimiyeti Milliye, 16.04.1923, s. 3; BCA, 30..18.1.1/7.15..7.

179^ TBMM ZC, D:2, C:2, İ:36

180^ TBMM ZC, D:2, C:2, İ:39

181^ TBMM ZC, D:2, C:4, İ:64.

182^ Mersin mebusu Besim Bey’in soru önergesinde Dahiliye Vekaleti tarafından yayımlanan bir tamimle tüm mülhak ve müstakil livaların “vilayet” unvanıyla aynı statüye kavuşturuldukları ifade edilmektedir. Buna rağmen bu konuda herhangi bir tamime ulaşmak mümkün olmamıştır.

183^ Söz konusu mülhak livalar Mersin, Ergani, Cebelibereket, Kozan, Gelibolu, Tekirdağ, Kırkilise, Hakkari, Üsküdar ve Beyoğlu’dur.

184^ Nuray Ertürk Keskin, Türkiye’de Devletin Toprak Üzerinde Örgütlenmesi, Tan, Ankara, Eylül 2009, s. 289 vd.

185^ Konuyla ilgili bkz. Cemil Koçak, Umûmî Müfettişlikler (1927-1952), İletişim, İstanbul, 2003.

186^ “İstanbul’a Müfettişi Umumi”, Hakimiyeti Milliye,17.10.1923, s. 3. İcra Vekilleri Heyeti tarafından hazırlanmakta olduğu söylenen böyle bir layihaya Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri katalog sorgulamasıyla ulaşılamamıştır.

187^ TBMM ZC, D:1, C:28, İ:8. İlgili sual takriri 28.02.1339 (1923) tarihlidir.

188^ ZC, D:2, C:4, İ:75; Düstur, Tertip3 C: 5 s. 511 (Tefsir No. 26-27)

189^ Metnin transkripsiyonu yukarıda da anılan Tarık Zafer Tunaya’nın eserinden aynen alınmıştır. Tunaya’nın eserindeki metin, 8 Nisan 339 [1923] tarihiyle ve “Beyanname” başlığıyla verilmiştir. Hakimiyeti Milliye’den alıntılanan aşağıdaki ilanda ise Beyanname başlığı bulunmamaktadır. Gazetede ilan, “Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretlerinin İntihab Hakkındaki Beyannameleri” başlığıyla verilmektedir.

190^ Tablo, TBMMZC (TBMMZC, D:1, C:29, İ:24; D:2, C:1, İ:4; D:2, C:3, İ:44) ve Başbakanlık internet sayfası (http://www.basbakanlik.gov.tr/Forms/pCabinetRoot.aspx; 30.11.2011) esas alınarak hazırlanmıştır. 1923 yılı içerisindeki hükümetleri göstermektedir.

191^ İcra Vekilleri Heyeti Reisliği, Başvekillik olarak değişmiştir.

192^ Vekalet’in adı Şer’iye ve Evkaf Vekaleti olarak gösterilmektedir. Musa Kazım Efendi sağlık sorunları nedeniyle 29.08.1923’te istifa etmiştir. Aynı gün, Mustafa Fevzi Efendi Şer’iye ve Evkaf Vekili seçilecektir.

193^ Mahmut Esad Bey, 24.09.1923’te sağlık ve istirahat sorunlarını neden göstererek istifa etmiş ve aynı gün, Hasan Bey (Saka) İktisat Vekili olmuştur.

194^ Vekalet, Sıhhiye ve Muavenet-i İçtimaiye Vekaleti olarak gösterilmektedir.