Savaşin sonu ve “GEÇİŞ DÖnemi”

Cumhuriyetin İlanı Meclise Nasıl Yansıdı?

Cumhuriyet’in ilanı yılın belki de en bilinen ve önemli olayıdır. Mecliste de büyük bir heyecanla görüşülmüş olan konunun, Meclis gündeminde kalışı hayli kısadır. Cumhuriyet’in ilanı meselesi Meclis gündemine sadece Anayasa değişikliği sebebiyle gelmiştir. Bundan önce gazetelerde gündeme gelmiş, hatta yılın başında başkent meselesiyle ilgili Mustafa Kemal’in nutuklarına da yansımış olan ilan biraz ani ya da gizli olmuştur.²⁶

Hakimiyeti Milliye’de, Cumhuriyet meselesi 29 Ekim’den yaklaşık bir ay önce, 27 Eylül’de yayımlanan bir röportajla gündeme gelmiştir.²⁷ 22 Eylül günü Avusturya basınından bir gazeteyle [Wiener Neue Freie Presse] yapılan röportajda²⁸, Mustafa Kemal’e bir Anayasa değişikliği tasarılarının olduğu, bunun içeriği sorulmuştur. Mustafa Kemal tarafından verilen demeçte, gazeteciye Teşkilatı Esasiye Kanunu değişikliğinin ilk iki maddesi okunarak değişikliğin tek kelimeyle Cumhuriyet olacağı özetlenmiştir.

Konunun Meclise gelmesi ise ilan günü olan 29 Ekim’de gerçekleşmiştir.²⁹ Kanuni Esasi Encümeni³⁰ tarafından Anayasada değişiklik öngören bir layiha hazırlandığı belirtilmiş ve öncelikle gündeme (ruznameye) alınmasına karar verilmiş ve sonrasında konunun hemen (derakap) müzakeresi önerilmiş ve kabul edilmiştir.³¹ Bu öneri kabul edildikten sonra değişiklik öngören düzenleme okunmuştur. Kanuni Esasi Encümeni mazbatasında konunun önemi şu sözlerle ifade edilmektedir:³²

“Milletimizi refahiyet ve saadete îsal [eriştirmek] ve istiklâli tamameye mazhar eden Mücahedei Hüdapesendanede [Allah’ın beğeneceği şekilde çarpışma; cihad] hâkimiyeti milliye esası sureti katiyede kabul edilmiş ve daima buna riayet edilegelmişti. Bu usulün Türk Milleti necibesine ne azîm muvaffakiyet temin ettiği aşikârdır. Hâkimiyetin bilâkaydüşart millete aidiyeti ve idare usulünün mukadderatı milleti bizzat ve bilfiil idare etmek esasına müstenit bulunması [dayanması] zaten (Cumhuriyet) demek olduğundan saltanatı terdiyeyi [üstü kapalı] katiyen dâfi [def eden] olan bu kelimenin istimali ve Türkiye Devletinin şekli Hükümeti Cumhuriyet olması hakkında Teşkilâtı Esasiye Kanununun maddei mahsusasının bir fıkra ile tavzih edilmesi [açıklamak] hukukan ve maslahaten münasip görülmüştür.

Bir Cumhuriyet tesis kılındıktan sonra bu Cumhuriyetin mümessili olan bir riyaset makamının da ihdası tabiîdir.

Bundan başka Hükümeti teşkil edecek olan Başvekilin Reisicumhur tarafından tâyini, mesuliyetin tesbiti noktai nazarından umuru zaruriyedendir.”

Mazbatanın okunmasından sonra Kanuni Esasi Encümeni Reisi Yunus Nadi Bey, kanun hakkında açıklamalarda bulunmuştur. Açıklamalar düzenlemelerin hangi mantıkla yapıldığını içermektedir. Konunun daha net anlaşılması için değişiklikleri bir tabloyla göstermek işlevseldir. 1921 Anayasası başlıklı sütunda değiştirilen maddeler, diğer sütunda ise nasıl düzenlendikleri gösterilmektedir:

Tablo . Cumhuriyet’in İlanıyla Değişen Anayasa Maddeleri

1921 Anayasası	1923 Değişikliği^33
Md. 1- Hakimiyet bilâ kaydü şart milletindir. İdare usulü halkın mukadderatını bizzat ve bilfiil idare etmesi esasına müstenittir.	Md. 1- Hakimiyet bilâ kaydü şart milletindir. İdare usulü halkın mukadderatını bizzat ve bilfiil idare etmesi esasına müstenittir. Türkiye Devletinin şekli Hükümeti Cumhuriyettir.
Md. 2- İcra kudreti ve teşri salahiyeti milletin yegâne ve hakiki mümessili olan Büyük Millet Meclisinde tecelli ve temerküz eder.	Md. 2- Türkiye Devletinin dini Dîni İslâmdır; resmî lisanı Türkçedir.
Md. 3- Türkiye Devleti Büyük Millet Meclisi tarafından idare olunur ve hükûmeti “Büyük Millet Meclisi Hükûmeti” ünvanını taşır. [İkinci maddenin eklenmesiyle bu madde 4. Madde olacaktır.]	Md. 4- Türkiye Devleti Büyük Millet Meclisi tarafından idare olunur. Meclis, Hükümetin inkisar ettiği şuabatı idareyi İcra Vekilleri vasıtasiyle idare eder.
Md. 8- Büyük Millet Meclisi, hükûmetinin inkısam eylediği devairi kanunu mahsus mucibince intihap kerdesi olan vekiller vasıtası ile idare eder. Meclis icrai hususat için vekillere veçhe tayin ve ledelhace bunları tebdil eyler.	Md. 10- Türkiye Reisicumhuru, Türkiye Büyük Millet Meclisi Heyeti Umumiyesi tarafından ve kendi âzası meyanından bir intihap devresi için intibab olunur. Vazifei Riyaset yeni Reisicumhurun intihabına kadar devam eder. Tekrar intihabolunmak caizdir.
Md. 9- Büyük Millet Meclisi Heyeti Umumiyesi tarafından intihap olunan reis bir intihap devresi zarfında Büyük Millet Meclisi Reisidir. Bu sıfatla Meclis namına imza vazına ve Heyeti Vekile mukarreatını tasdika salahiyettardır. İcra Vekilleri heyeti içlerinden birini kendilerine reis intihap ederler. Ancak Büyük Millet Meclisi Reisi vekiller heyetinin de reisi tabiisidir.	Md. 11- Türkiye Reisicumhuru Devletin Reisidir. Bu sıfatla lüzum gördükçe Meclise ve Heyeti Vekil(e)ye riyaset eder.
	Md. 12- Başvekil Reisicumhur tarafından ve Meclis âzası meyanından intihabolunur. Diğer vekiller Başvekil tarafından yine Meclis âzası arasından intihabolunduktan sonra heyeti umumiyesi Reisicumhur tarafından Meclisin tasvibine arz olunur. Meclis hali içtimada değilse keyfiyeti tasvip Meclisin içtimaına talik olunur.

Yunus Nadi Bey, konuşmasında Birinci Meclisin Teşkilatı Esasi ile hükümeti kurma şerefine erdiğini, bu Meclisin ise kurulan esası “takviye ve ila edeceğini [yücelteceğini]” söylemektedir. Yapılacak işlerden birinin uluslararası sahada kullanılacak olan hükümetin [devletin] unvanını belirlemek olduğunu bildiren Yunus Nadi Bey, “...bu kanunun birinci maddesiyle, hâkimiyeti bilâkaydüşart millete veren ve mukadderatını bizzat milletin idare etmesi için bir şekli Hükümet kabul etmiş ve onun için yaşamakta bulunmuştur. Biliyorsunuz ki, bu şekil Hükümetin adı; usulü Cumhuriyyettir.” diyerek “dünyada, beynelmilel hayatımızda, unvanı sahihamızı almak lüzumunu hissederek bu maddenin zımnında zaten mevcudolan usulü Cumhuriyeti, Teşkilâtı Esasiye Kanununun birinci maddesine bir fıkra ile ilâve ediyoruz.” açıklamasında bulunmaktadır.

Yunus Nadi’nin açıklamalarından sonra söz alan Saruhan mebusu Vasıf Bey, Yunus Nadi Bey’i onaylayan konuşmasında, Türk milletinin ezelden beri şahısların hakimiyeti altında olduğunu vurgulayarak “Türk Milleti bundan sonra hiçbir ferdin esiri olamaz. Bundan böyle doğrudan doğruya kendisi hâkim, kendisi efendidir.” demiştir. Vasıf Bey’in açıklamaları salonda alkışlarla karşılanmıştır. Vasıf Bey’i takiben söz alan birkaç mebustan sonra kanunun bir an önce oylanması önerilmiş ve peşinden Cumhurbaşkanı seçilmesi ve top atışlarıyla kutlanması önerilmiştir. Bunu takiben hemen oylamaya geçilmiştir.³⁴ Oylamada tek tartışma Reisicumhur’un görev süresine ilişkin olmuştur. Düzenlemede daha önce seçilen Reisicumhurun tekrar seçilmesi mümkün kılınmıştır. Bunu düzenleyen 10. maddeye göre “Türkiye Reisicumhuru, Türkiye Büyük Millet Meclisi Heyeti Umumiyesi tarafından ve kendi âzası meyanından bir intihap devresi [seçim dönemi] için intibab olunur. Vazifei Riyaset yeni Reisicumhurun intihabına kadar devam eder. Tekrar intihabolunmak caizdir.” Anayasadaki düzenlemeye göre bir intihap devresi iki yıldır. Maddenin görüşülmesinde bu konu gündeme gelmiştir. Eskişehir mebusu Emin Bey, böyle önemli bir seçimin iki senede bir yapılmasını sakıncalı bulduğunu söyleyerek en azından Reisicumhuru, seçilen üçüncü Meclisin seçmesinin daha uygun olacağını ifade etmektedir. Dünyada bunun örneklerinin olduğunu söylemekte ve ayrıca “İki devrei intihabiye olmalıdır ve Reisicumhur bütün milletin malı olmalıdır. Ekseriyet fı(rk)asının olmamalıdır.”³⁵ Emin Bey’in itirazları kabul edilmemiş ve düzenleme mevcut haliyle onaylanmıştır. Aynı gün ilgili kanunun heyeti umumiyesi kabul edilmiş ve düzenleme yasalaşmıştır.

Düzenlemenin kabulünden sonra, hemen Reisicumhur seçimi yapılması ve hem Reisicumhuru hem de Cumhuriyeti kutlamak için top atışı yapılması önerilmiş ve kabul edilmiştir. Sonrasında gizli oyla seçim yapılmış ve Mustafa Kemal reisicumhur seçilmiştir.

Seçildikten sonra kısa bir konuşma yapan Mustafa Kemal, Meclise teşekkür etmiş ve bundan sonra “Milletimiz, haiz olduğu evsaf [vasıflarını] ve liyakatini Hükümetinin yeni ismiyle cihanı medeniyete daha çok suhuletle [kolaylıkla] izhara muvaffak olacaktır… Milletin teveccühünü da ima noktayı istinat telâkki ederek, hep beraber ileriye gideceğiz. Türkiye Cumhuriyeti mesut, muvaffak ve muzaffer olacaktır.” diyerek konuşmasını tamamlamıştır.

“Büyük Millet Meclisi Dün Gece Sekiz Buçukta Türkiye Devletinin Şeklini Müttefikan “Cumhuriyet” Olarak Tesbit Ve Dokuza Çeyrek Kala Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretlerini Müttefikan “Reisi Cumhur” İntihab Eyledi” (Hakimiyeti Milliye, 30.10.1923 s. 1)