Səlahəddin Xəlilov



Yüklə 2,91 Mb.
səhifə7/66
tarix10.01.2022
ölçüsü2,91 Mb.
#106673
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   66
Məntiqə giriş

  • Kateqoriyalar

  • Şərh haqqında

  • Birinci analitiklər

  • İkinci analitiklər

  • Mükamilə (cədəl)

  • Sofistik dəlillər

  • Ritorika

  • Poetika

  • Təbiət elmləri

    10. Fizika

    11. Səma və aləm

    12. Yaranma və dağılma

    13. Təsirlər və təsirlənmələr

    14. Mineralogiya və meteorologiya

    15. Nəfs haqqında

    16. Nəbatat (botanika)

    17. Zoologiya

    1. Riyaziyyat elmləri

    18. Həndəsə

    19. Hesab

    20. Musiqi

    21. Astronomiya

    1. Metafizika

    22. Metafizika
    Orta əsrlərdə İbn Sina kimi böyük zəka sa­hib­ləri hər bir fənn üzrə həmin dövrdə məlum biliklərin icmalını verməklə kifayətlən­mə­yərək, öz şəxsi təd­qiqat­larını və mövqeyini də bildirirdilər. Mü­a­sir dövr­də, əlbəttə, bir alimin bu qədər müxtəlif elm sa­hə­ləri üzrə əsər yazması qeyri-mümkündür. Ən azı ona görə ki, indi hər bir sa­hə üzrə informasiya həd­dən artıq çoxdur və hətta ensiklopediyalar da ayrı-ay­rı fənlər üzrə, hər sahənin öz mütəxəssisləri tə­rəfindən ha­zırlanır.

    İslam dünyasında elmlərlə yanaşı, əməli təd­qi­qat sahələrinin də təsnifatı verilirdi. Çünki artıq o dövr­də texnoloji sahələrin də in­ki­şa­fına ehtiyac ya­ranmışdı.1

    Qərbdə müasir elmin formalaşması XVII əsr­dən başladığı üçün elmlərin təsnifatı da məhz bu dövr­­dən başlayaraq aktuallaşmışdır. İlk hərtərəfli təs­­­ni­fat F.Bekona məxsusdur. Daha sonra Dalamber, Sen-Simon və Kontun təklif etdiyi təsnifatlar geniş yayılmış və müasir elmşünaslıqda da istifadə edil­məkdədir.

    Qərbdə əksər tədqiqatçılar “elm” (science) de­dikdə məhz tə­bi­ət elmlərini nəzərdə tutur və elmlərin təsnifatı da təbiətşünaslıq çər­çivəsində aparılır. Am­ma elmilik meyarlarını bir qədər yum­şal­dıb ictimai elmləri də buraya daxil etdikdə təsnifatın birinci ad­dımı ge­niş mənada elmin makrostrukturunu müəy­yən­ləşdirməkdən iba­rət olur. Burada aşağıdakı böl­gü­lərə rast gəlmək mümkündür: 1) Ri­yazi elmlər; 2) Təbiət elmləri; 3) Texniki elmlər; 4) Ruhi-mənəvi elm­lər; 5)İctimai elm­lər; 6) Humanitar elmlər .

    Başqa prinsiplər əsasında da bölgülər vardır. Mə­sələn, fun­da­mental və tətbiqi elmlər1, nəzəri və empirik elmlər2; yaxud təbiət elm­ləri, ictimai elmlər və texniki elmlər; yaxud təbiət haqqında və mə­də­niyyət haqqında elmlər3; yaxud dəqiq və qeyri-dəqiq elmlər və s. Elmlərin təşkilati struktura və ictimai sis­­temdə tutduqları yerə gö­rə də bölgüsü aparılır. Məsələn, universitet elmi, akademiya elmi və sahə elmləri1; dövlət elm sektoru, ictimai təşkilatlar və özəl elm sektoru.2

    Bu bölgülər ətrafında geniş müzakirələr apa­rı­lır. Hələ sovet dövründə bu müzakirələr elmşü­nas­lığın əsas problemləri sırasında idi.3 Əvvəla, nəzərə alınmalıdır ki, elmin fənlərə görə bölgüsü əs­lin­də fun­­damental elmlərin bölgüsüdür. Xüsusən, orta mək­təb pro­qra­mına daxil edilən fənlər: fizika, kim­ya, biologiya və s. ya öz da­xi­lində fundamental və tətbiqi sahələrə ayrılır, ya da məktəb pro­qra­mında ancaq fundamental elmə aid olan biliklərin əsasları öy­rə­di­lir. Ali məktəblərdə isə bu bölgü bir qayda ola­raq ya fakültələr üz­rə bölgüdə öz əksini tapır, ya da əlavə olaraq fakültədaxili böl­gü­lər aparılır. Sovet dövründə və müstəqilliyin ilk mərhələsində ali mək­təblər universitetlərə və institutlara ayrılırdı. Uni­ver­sitetlər san­ki elm üçün kadr hazırlayırdı və ona görə də, bölgü fənlər üzrə ge­dirdi: riyaziyyat f-si, kimya f-si və s. Yaxud humanitar sahələr üz­rə: tarix f-si, filologiya f-si və s. Düzdür, fakültələr üzrə təsnifat fən­lər üzrə təsnifatla heç də tamamilə üst-üstə düş­mür, amma təx­mini bir uyğunluq var. Bununla ya­naşı, universitetlərdə prak­tik fəaliyyət sahələri üzrə də fakültələr var idi: hüquq f-si, jur­na­lis­ti­ka f-si və s. Hətta bunlardan bəzisində fənlə fəaliyyət sahəsi üst-üs­tə düşür; məsələn, “hüquq” həm fənn kimi, həm də fəaliyyət sa­hə­si kimi götürülə bilər. Amma so­ru­şul­sa ki, bu fakültədə hüquq el­mi üzrəmi, yoxsa hüquqla bağlı əməli fəaliyyət sahələri üçünmü kadr hazırlanır, – buna cavab verməyə çətinlik çəkərdilər. Çünki bə­­zi istiqamətlərdə nəzəri və əməli fəaliyyət hələ kifayət dərəcədə di­ferensiallaşmamışdır. “İns­titut” adlandırılan digər ali mək­təb­lər­də mühən­dis­lər, müəllimlər, həkimlər və s. hazırlanırdı. Amma son­ra­lar ali məktəblərin əksəriyyəti universitet ad­lan­­dırılsa da, burada ancaq ad dəyişikliyi baş verdi, ənənəvi bölgü isə yenə saxlanmış oldu.

    Xarici ölkələrdə elm sahələri üzrə kadr ha­zır­lığı çox vaxt “fənn və ədəbiyyat” fakültəsində həyata keçirilir. Yəni əslində söh­bət müəllim hazırlığından ge­dir, məhz elm üçün kadr hazırlayan ayrıca fa­kül­tə­lər olmur. Bu proses ancaq magistratura pillə­sin­dən baş­la­yır. Xüsusi elmi yaradıcılıq qabiliyyəti hiss olu­nan tələbələrə uni­ver­sitetdə qalaraq növbəti mər­hələdə təhsilini davam etdirmək təklif olunur. “Elmi axtarış” xəstəliyinə yoluxduqdan sonra isə gənc kadr­­lar yollarını öz istəkləri əsasında seçirlər.

    İstər ali təhsil, istərsə də elmi-tədqiqat müəs­si­sə­­lərində bütün ölkələrdə hamı tərəfindən qəbul olun­­muş bir bölgü gös­tərmək çətindir. Amma hər halda müəyyən ümumi cəhətlər var­dır ki, bu da təh­sil sistemindəki təsnifatın elmin daxili təsnifatına əsas­landığını göstərir. Qeyri-elmi fəaliyyət sahələri üçün kadr ha­zır­lığı da həmin sahələrin nə dərəcədə elmi biliklər əsasında təşkil olun­masından asılı ola-raq elmlə bilavasitə əlaqədardır.

    Elmdə fənlər üzrə bölgüdən başqa, digər me­yarlar üzrə də təs­nifat aparılır.

    Elmi tədqiqatın xarakterinə, məqsəd və funk­siyalarına görə el­mi fənləri adətən iki fərqli isti­qa­mətdə qruplaşdırırlar: funda­men­taltətbiqi. Ən­ənə­vi yanaşmaya görə, fundamental tədqiqatlar tə­bi­­ətin obyektiv qanunauyğunluqlarının aşkarlanmasına yönəlmişdir və cari tələbatdan, istehsalın konkret si­farişlərindən asılı olmaya­raq, elmin daxili mən­tiqin­dən, özü­nün qoyduğu suallara cavab axtarışından çı­xış edir. Fundamental elm­lərin xarakteri elədir ki, bi­liklərin mənimsənilməsi metodoloji prinsiplər, elmi-fəlsəfi dünyagörüşü ilə sıx surətdə bağlıdır. Burada çox geniş miqyaslı elmi nəzəri baza tələb olunur. Fun­damental el­mi tədqiqatlar min illərdən bəri əldə edilmiş biliklər, çox müxtəlif kon­sepsiyalar və on­ların sistemləşdirilməsi, dünyanın ümumelmi mən­zərəsinin və elmi paradiqmaların dəyişilməsi ilə nə-zəri sis­tem­lər­də bir geriyə qayıdış, bütün əvvəlki nəzəriyyələrin və prinsip­lə­rin yenidən nəzərdən ke­çirilməsi, yenidən sistemləndirilməsi tələb olunur.

    Tətbiqi elmlər isə fundamental tədqiqatlar sa­yə­sində əldə edil­miş nəzəri biliklərin praktik ehti­yac­lara uyğun surətdə yönəl­dil­mə­sinə, nəzəriyyə ilə texnologiya arasında körpü atılmasına xidmət edir. La­kin bu məsələdə iki fərqli mövqe, fikir ayrılığı da vardır. Be­lə ki, əksər mənbələrdə bu anlayışlar bizim yuxarıda izah etdiyi­miz mənada işlədilsə də, bəzi müəlliflər “fundamental” sözünü “xü­susi əhəmiy­yətli”, “önəmli” mənasında, yaxud təməl elmi sə­viy­yə mənasında işlətməklə tətbiqi elmlərin daha fun­damental oldu­ğunu sübut etməyə çalışırlar.1


    Yüklə 2,91 Mb.

    Dostları ilə paylaş:
  • 1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   66




    Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©muhaz.org 2024
    rəhbərliyinə müraciət

    gir | qeydiyyatdan keç
        Ana səhifə


    yükləyin