Sembolik bir dille bunun eksik bir keşif olduğunu, fakat yine de ilâhî hakikate bir tercüman gibi kabul edilmesi gerektiğini b

İBN MESRÛK 5

İBN MES'ÛD 5

İBN METTEVEYH 5

Eserleri. 6

Bibliyogfrafya : 6

İBN MEYMÛN 6

B) Kelâm ve Felsefe. 8

C) Tıp. 9

Bibliyografya : 10

Düşüncesi. 10

Bibliyografya : 12

İBN MEYMÛN, EBÛ GÂLİB 12

İBN MİHRÂN en-NÎSÂBÛRÎ 12

Eserleri. 13

Bibliyografya : 13

İBN MİKSEM el-ATTÂR 13

Eserleri. 15

Bibliyografya: 15

İBN MÎSEM 15

Bibliyografya : 16

İBN MİSKEVEYH 16

Felsefesi. 19

A) Metafizik. 19

B) Psikoloji. 20

C) Ahlâk Felsefesi. 21

D) Nübüvvet. 22

Eserleri. 22

Bibliyografya : 24

İBN MUÂZ 25

Bibliyografya : 26

İBN MUHAYSIN 26

Bibliyografya : 28

İBN MUKBİL 28

İBN MUKLE 28

Bibliyografya : 30

İBN MÛSÂ el-MERRÂKÜŞÎ 31

İBN MU'TÎ 31

Eserleri. 31

Bibliyografya : 32

İBN MÜCÂHİD 32

Eserleri. 33

Bibliyografya : 33

İBN MÜFERRİC 33

Bibliyografya: 34

İBN MÜFERRİĞ 34

Bibliyografya : 35

İBN MÜFLİH, BURHÂNEDDİN 35

Eserleri. 36

Bibliyografya : 36

İBN MÜFLİH, ŞEMSEDDİN 37

Eserleri. 37

Bibliyografya : 38

İBN MÜHENNÂ 38

Bibliyografya : 39

İBN MUKERREM 40

İBN MÜLCEM 40

Bibliyografya : 41

İBN MÜNÂZİL 41

İBN MÜNCİB es-SAYRAFÎ 41

İBN MÜNKIZ 41

Eserleri. 42

Bibliyografya : 43

İBN MÜSDÎ 43

Eserleri. 44

Bibliyografya : 44

İBN MÜYESSER 44

Bibliyografya : 45

İBN MUZEYN 45

İBN NÂCÎ 45

Eserleri. 46

Bibliyografya : 46

İBN NACİYE 46

Bibliyografya : 46

İBN NÂFİ 47

İBN NÂKIYÂ 47

Eserleri. 47

Bibliyografya : 48

İBN NASIR es-SELÂMÎ 48

Eserleri. 48

Bibliyografya : 49

İBN NÂSIRÜDDİN 49

Eserleri. 49

A) Hadis. 49

B) Hadis Usulü. 51

C) Hadis Ricali. 51

D) Sîret. 52

E) Diğer Eserleri. 52

Bibliyografya : 53

İBN NASRULLAH 53

Bibliyografya : 54

İBN NÂZIRÜ'I-CEYŞ 54

Bibliyografya : 55

İBN NAZÎF 55

Eserleri. 55

Bibliyografya : 56

İBN NECCÂR CAMİİ 56

Bibliyografya ; 57

İBN NUKTA 57

Eserleri. 57

Bibliyografya : 58

İBN NÜBÂTE el-HATÎB 58

Bibliyografya : 59

İBN NÜBÂTE el-MISRÎ 59

Eserleri. 60

Bibliyografya : 61

İBN NÜCEYD 61

Bibliyografya : 62

İBN NÜCEYM, SİRACEDDİN 62

Eserleri. 62

Bibliyografya : 62

İBN NÜCEYM, ZEYNÜDDİN 63

Eserleri. 63

Bibliyografya : 64

İBN NÜMEYR 64

Bibliyografya : 65

İBN OSMAN el-MİKNÂSÎ 65

Bibliyografya : 66

İBN ÖMER 66

İBN RABBEN et-TABERÎ 66

İBN RÂFİ' 66

Eserleri. 67

Bibliyografya : 68

İBN RAHEVEYH 68

İBN RAHHÂL 68

Eserleri. 68

Bibliyografya : 69

İBN RÂHÛYE 69

Eserleri. 70

Bibliyografya : 70

İBN RÂİK 71

Bibliyografya : 72

İBN RASLÂN 72

İBN RÂŞİD 72

Eserleri. 72

Bibliyografya : 73

İBN RECEB 73

Eserleri. 74

A) Fıkıh. 74

B) Biyografi ve Tarih. 75

C) Hadis. 75

D) Akaid-Kelâm. 77

E) Tefsir. 77

F) Diğer Eserleri. 77

Bibliyografya : 78

İBN REŞÎK el-KAYREVÂNÎ 78

Eserleri. 79

Bibliyografya : 80

İBN REŞÎK el-KUŞEYRÎ 80

Bibliyografya : 81

İBN REVÂHA 81

İBN REZÎN el-BERBERÎ 81

İBN REZÎN el-İSFAHÂNÎ 81

Bibliyografya : 81

İBN RIDVAN, ALİ 81

Eserleri. 83

Bibliyografya : 85

İBN RIDVAN, EBÜ'L-KÂSIM 85

Bibliyografya : 86

İBN RÛH 86

İBN RÜŞTE 86

Bibliyografya : 87

ÎBN RÜŞD 87

Eserleri. 89

Bibliyografya : 91

İBN RÜŞD 91

Dîn Felsefesi, 100

b) Nübüvvet. 101

Etkileri. 104

A) Din İlimleri, 111

a) Telif. 111

B) Mantık, 112

C) Tabiat Bilimleri, 114

D) Metafizik, 116

a) Telif. 116

b) Şerh. 117

E) Astronomi, 118

a) Telif. 118

F) Tıp. 118

a) Telif. 118

b) Şerh. 119

G) Siyaset. 119

H) Ahlâk. 120

Etkileri, 126

Bibliyografya : 129

Fıkhî Görüşleri. 131

Bibliyografya : 135

İBN RÜŞEYD 136

Eserleri. 136

Bibliyografya : 137

İBN MESRÛK ¹

İBN MES'ÛD ²

İBN METTEVEYH

Ebû Muhammed el-Hasen b. Ahmed b. Metteveyh el-Bahrânî (Ö. V. XI.) yüzyılın ortaları) Mu'tezile kelâmcısı.

380 (990) veya 385 (995) yılında Nec-ran'da doğdu. Mu'tezile âlimi Kâdî Abdül-cebbâr'ın talebesi olması, onun görüşleri­ni benimseyip eserlerini toplaması dışın­da hayatı hakkında bilgi yoktur. Talebeliği sırasında çevresinde bulunan diğer Mu'­tezile âlimlerinden faydalandıktan baş­ka mezhebin elde mevcut kitaplarını da inceledi. Eserlerinden anlaşıldığına gö­re İbn Metteveyh, EbüT-Hüzeyl el-Allâf in el-Hutbetü'1-felekiyye, Ebü'l-Hüseyin el-Hayyât'm el-İsüdlöî bi'ş-şâhid 'ale'l-ğâ'ib, Nakzü'l-bedel ve'i-'askeriyyât, Ebû Hâşim el-Cübbâî'nin el-Câm?u'ş-şağir'i ile Kâdî Abdülcebbâr'ın bütün ki­taplarını okudu.³ İbnü'l-Murtazâ'nın Mu'tezile'nin on ikinci taba­kasına mensup âlimleri arasında göster­diği müellif ⁴ Ebû Reşîd en-Nîsâbûrî, Ebû Muhammed Abdullah b. Saîd el-Lebbâd. Şerif el-Mur-tazâ. Ebü'l-Fethel-İsfahânîve Ebü'l-Hü­seyin el-Basrî gibi âlimlerle birlikte yetiş­ti ve onlarla zaman zaman tartışmalarda bulundu. Siyasî çalkantıların ve mezhep çekişmelerinin yer yer ileri safhalara var­masına rağmen ilmî ve fikrî hayatın ve­rimli ve seviyeli olduğu bir dönemde ya­şayan İbn Metteveyh. ömrünü geçirdiği Yemen ve Rey bölgelerinde çeşitli ilmî fa­aliyetler gerçekleştirdi. Her ne kadar Ab-dülkerîm Osman ⁵ ve Ab-durrahman Bedevi ⁶ gibi araştırmacılar, herhangi bir kaynağa dayanmadan İbn Mette-veyh'in vefat tarihini 468 (1075) olarak gösteriyorlarsa da hocası Kâdî Abdülceb­bâr'ın 415(1025) yılında vefat ettiğini dikkate alarak müellifin daha erken bir tarihte, yaklaşık V. (XI.) yüzyılın ortaların­da vefat ettiğini söylemek daha isabetli görünmektedir.

İlmî şahsiyeti bakımından büyük ölçü­de hocası Kâdî Abdülcebbâr'ın yolunu ta­kip eden İbn Metteveyh, Bağdat Mu'te-zilesi'nin mutedil metodunu Basra eko­lünün katı yaklaşımına tercih etmiştir. Onun kendinden önceki Mu'tezile âlimle­rinden farklı olarak ileri sürdüğü fikirler mezhebin değişimine işaret etmesi bakı­mından önemli sayılmıştır. Mu'tezile'nin beş temel esasını tevhid ve adalet olmak üzere ikiye indiren İbn Metteveyh diğer üç esası adalet prensibi içinde ele almış­tır. Bilgi edinme yollarını ise beş duyu, akıl ve haber-i sâdıkın yanına ilhamı da ilâve ederek dört grupta incelemiş, bunlardan bilhassa duyuların yanıltıcılığına dikkat çekmiştir. Dolayısıyla onun bilginin konu­larını maddî âlem ve gaybî âlemle ilgili olmak üzere ikiye ayırdığı görülmektedir.⁷

Eserlerinde varlık anlayışını ilâhî kudre­ti ispatlama gayretiyle ele alan İbn Met­teveyh hareket ve kütle kanunlarından söz etmiş, hız ile zaman ve mesafe ara­sındaki ilişkilere değinmiş. Özgül ağırlık, suyun kaldırma gücü. yer çekimi ve mer­kezkaç kuvveti gibi hususlar üzerinde durmuş, devrine göre önemli sayılabile­cek yaklaşımlar sergilemiştir. Müellif âle­min hudûsunu, biri cisimleri spekülatif olarak cevher ve araz kısımlarına ayır­mak, diğeri hayatın doğrudan Allah ta­rafından başlatılıp yaratıldığından hare­ket etmek suretiyle iki şekilde ispatla­mıştır. Diğer taraftan cevher ve arazla­rın zatları ile kaim varlıklar olduğunu ileri süren Grek filozoflarından ayrılarak cev­herlerin arazsız olamayacağını belirten İslâm filozoflarının görüşlerini benimse­miş, ayrıca yer kaplamanın cevherin te­mel niteliği olduğunu belirtmiştir.⁸ Yokluk konusunu mutlak yok­luk (adem-i mahz) ve varlığın bulunmayışı ⁹ şeklinde ikiye ayırarak in­celemiştir. Eserlerinden tecrübî ilimlere özel bir ilgi duyduğu anlaşılan İbn Met­teveyh. mevcut bilgilerin yanı sıra bizzat gözlem ve basit deneyler yaparak varlık­ların özelliklerine dair çeşitli bilgiler ak­tarmıştır.

İbn Metteveyh, başta Allah'ın sıfatları olmak üzere kelâmın temel konularında Mu'tezilî geleneğe uymuştur. Meselâ rü'-yetullahı inkâr etmiş, Allah'ın kelâm sıfa­tının hadis olduğunu ileri sürmüş, kulun bütün fiillerinin yaratıcısı olduğunu ka­bul etmiştir. İnsan hürriyetine sık sık vur­gu yapan müellif, kulun her çeşit davra­nışını kendi hürriyeti içinde gerçekleştir­diğini ve hiçbir zorlamanın söz konusu olmadiğini belirtmiştir.¹⁰ Kulun fiillerine ait eser ve netice­lerin o fiili işleyenin icadıyla meydana gel­diğini kabul etme hususunda Mu'tezilî geleneğe bağlı kalmıştır. Bunun yanında İbn Metteveyh, bazı ilk dönem Mu'tezilî âlimlerinin Allah'ın şerri yaratmaya ka­dir olmadığı yolundaki görüşlerine karşı çıkarak O'nun kudretinin her şeyi içine aldığını, ancak şerri yaratmayışının kud­retinin sınırlılığından değil bunu murad etmeyişinden kaynaklandığını söylemiş­tir.

İbn Metteveyh'in Mu'tezile'den ayrıl­dığı temel nokta imamettir. Fikrî hayatı­nın ilk dönemlerinde Hz. Ebû Bekir ile Ali'­nin üstünlüğü konusunda tereddüde dü­şen İbn Metteveyh, daha sonra Ali'nin üstün olduğuna hükmetmiş ¹¹ardından daha da ileri giderek onun masumiyetini ileri sürmüş ve bunu âyet ve hadislerle ispatlamaya çalışmıştır. Ancak masumiyetin imam için gerekli bir şart olmadığını söyleyerek ¹² aksini iddia eden Şîa'ya karşı çıkmış­tır.

Eserleri.

1. et-Tezkire ü ahkâmi'1-ce-vâhirve'l-cfrâz. Muhtemelen hocası Kâ-dî Abdülcebbâr'ın vefatından sonra yazıl­mış olan eser iki kısımdan oluşmaktadır. et-Tezkire fi ahkâmı'1-cevâhir ve'l-aVâz olarak adlandırılan birinci kısım Sâ-mî Nasr Latîf ve Faysal Büdeyr Avn tara­fından neşredilmiştir (Kahire 1975). el-Keîâm ii'l-hayât adlı ikinci kısmı İse he­nüz neşredilmemiş olup bir nüshası Dâ-rü'1-kütübi'l-Mısriyye'de bulunmaktadır.¹³ 570 (1174) yılında adı bilin­meyen bir kişi tarafından esere bir şerh yazılmış olup bu şerhin bir nüshası Tahran Üniversitesi Kütüphanesi'ndedir.¹⁴

2. el-Mecmûc fi'l-Mu-hît bi't-teklîi. Kâdî Abdülcebbâr'ın eseri­nin şerh edilip ilâveler yapılmış bir derle­mesinden ibarettir. Bazı kaynaklarda İbn Metteveyh'e nisbet edilen eser ¹⁵ eksik olarak Ömer es-Seyyid Azmî (Kahire 1965) ve 1. cildi Jean Jozef Houben (Beyrut 1965) tarafından Kâdî Abdülcebbâr'a izafetle yayımlanmış-sa da II. cildi Daniel Gimaret ve Jean Jozef Houben tarafından İbn Metteveyh'in adıy­la tahkik edilmiş (Beyrut 1986), ayrıca ön­ceki neşirlerde Kâdî Abdülcebbâr'a nis­bet edilmesinin yanlışlığı mukaddimede belirtilmiştir.

3. el-Kifâye lî Hlmi'l-ke-löm. Kaynaklarda İbn Metteveyh'e izafe edilen kitap ¹⁶ bugün mevcut olmamakla birlikte İbn Ebü'l-Hadîd bu eserden İktibaslarda bulunmuştur.¹⁷

Bibliyogfrafya :

İbn Metteveyh, et-Tezkire fi ahkâmı 'l-ceuâhir ue7-acrâz(nşr. Sâmî Nasr Latîf- Faysal Büdeyr Avn), Kahire 1975; a.mlf.. et-Kelâm fı't-hayât, Dârü'l-kütübi'l-Mısriyye, nr. B-27984; a.mlf.. el-Mecmü* ft'l-Muhît bi't-teklîf{nşi. 1.1. Houben -D. Gimaret), III, Beyrut 1965-86; Hâkim el-Cü-şemî. Şerhu'l-'uyûn (nşr. Fuâd Seyyid, Fazlü'l-i'tizâl ve tabakâtü'l-Muctezile içinde), Tunus 1393/1974, s. 389; İbn Ebü'l-Hadîd, Şerhu Neh-ci'l-belâğa (nşr. Muhammed Ebü'l-Fazl), Beyrut 1385-87/1965-67, I, 8; VI, 376-377; V][, 10; XIII, 315-316; İbnü'l-Murtazâ, Tabakâtü'l-Mu*-tez'de, s. 119; Neşriyye-i Kitâbhâne-i Merkezî-i Dânişgâh-i Tahran, Tahran 1341/1962, II, 156 vd.; Sezgin, GAS, I, 267; a.e. (Ar.), II, 416; Ab-dülkerîm Osman, Kâdi'l-kudât 'Abdülcebbâr b. Ahmed et-Hemedânî, Beyrut 1386/1967, s. 51; Abdurrahman Bedevi. Mezâhibü'l-İstâmiy-yîn, Beyrut 1979,1, 394; Saîd Murâd, İbn Mette-oeyh ve ârâ'ühü't-kelâmiyye ve'l-felsefiyye. Kahire 1991, tür.yer.; VVilferd Madelung. "lbn Mattawayh", EP Suppi (İng.).s. 393; Samed Muvahhid, "İbn Metteveyh", DMBİ, IV, 580.