SəRBƏst iŞ Fənn: Dünya iqtisadiyyatı
Yüklə 93,41 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Yeni Zelandiya və Avstraliya Ittifaqı
| Cədvəl 2
Dünyanın sənaye istehsalında Yaponiyanın yeri (2000-ci ilə görə)
Yeni Zelandiya və Avstraliya Ittifaqı dünya bazarında yun, ət, yağ və taxıl, CAR uran, qızıl və almaz, İsrail toxuculuq, Sinqapur elektron məhsulları, KR gəmi və avtomobil tədarük edən ölkə kimi çıxış edirlər. Uzun müddət kapitalizm üçün xarakterik olan kortəbiilik bazar iqtisadiyyatının daima təkmilləşdirilməsi ilə əlaqədar tədricən aradan qaldırılmışdır. Kortəbiilik şəraitində sahibkar əhalinin tələbatının, daxili və xarici rəqiblərinin istehsal etdikləri məhsulun həcmini və keyfiyyətini bilmədən istehsala başlayırdı. Buna görə də gah həddindən artıq, gah həddindən az istehsalın bir-birini əvəz etməsi tez-tez müşahidə edilirdi. Müasir şəraitdə dünya bazarında müxtəlif məhsullara olan tələbatı çox dəqiqliklə və qısa müddətdə hesablaya bilən EHM, kompüterlərin və s. meydana gəlməsi kapitalizm üçün xarakterik olan belə nöqsanları aradan qaldırmışdır. Bu gün istehsalçı nəinki tələbatın miqdarı və keyfiyyəti barədə, həm də rəqiblərinin fəaliyyəti barədə məlumata malik olur. Bununla əlaqədar müasir dövrdə rəqabət bir çox hallarda "kapitalizmin azad rəqabəti" dövrünə nisbətən daha kəskin ola bilər. İEÖ-in ümumi oxşar əlamətləri. Təbii mühitin və əhalinin etnik tərkibinin müxtəlifliyinə, ərazisinin ölçüsünə və əhalinin sayına görə böyük fərqlərə baxmayaraq, İEÖ (həmçinin İOÖ) ümumi tipoloji əlamətlərə malikdir. Ümumi oxşar əlamətlərin öyrənilməsi dünya təsərrüfatında bəzi məsələlərin anlaşılmasını asanlaşdırır. Məsələn, İEÖ üçün səciyyəvi olan bütün tipoloji əlamətləri bu qrupa daxil olan hər hansı bir ölkəyə tətbiq etmək olar. Bunların arasında aşağıdakı əlamətlər daha aydın nəzərə çarpır: CAR və KR-dan başqa, bu qrup ölkələrin hamısında demoqrafik vəziyyət oxşardır, yəni əhalinin təkrar artımının müasir tipi xarakterikdir; Bu qrup ölkələrin hamısı üçün urbanizasiyanın yüksək səviyyəsi xarakterikdir. İndi İEÖ-də şəhər əhalisinin payı 75%-i ötmüşdür; Kanada, Avstraliya İttifaqı, CAR və qismən də ABŞ istisna olmaqla, bu qrup ölkələrin heç biri sənayenin tələbatını öz mineral resurslarının hesabına təmin etmir; İEÖ-in hamısı üçün təsərrüfatın sosial-iqtisadi amilləri oxşardır, yəni istehsal və maliyyənin TMK və TMB-da təmərküzləşməsi və dövlətin rolunun yüksəlməsi xarakterikdir.Xüsusilə ABŞ və Yaponiya TMB-rı güclüdür. Misal: ABŞ-ın TMB-ı tərəfindən yaradılan xarici müəssisələrdə 35mln fəhlə və qulluqçu çalışır. Bu da ABŞ-ın özünün emaledici sənayesində çalışanların sayına bərabərdir. Onun ikinci "iqtisadiyyatı" adlanan bu rnüəssisələrdə AFR, Fransa və İngiltərəyə nisbətən 2—3 dəfə çox məhsul istehsal edilir. İndi dövlət vəsaiti hesabına elm və texnikanın maliyyələşdirilməsi olduqca böyük əhəmiyyəti var. Sərmayə qoyuluşu, kadr hazırlığı, regional və vergi siyasəti, sahibkarlara dövlət sifarişləri və kredit vermək və s. yollarla dövlət ayrı-ayrı sahələrin inkişafını və onların yerləşdirilməsini nizama salmağa çalışır 5.Dövlət müəssisələrinin özəlləşdirilməsi prosesi güclənmişdir. Xüsusilə Avropa ölkələri bu cəhətdən başlıca rol oynayırlar. Çünki Avropa ökələrində İDM-nə hazırlıq və müharibədən sonra bərpa işləri, elm tutu sahələrin inkişafı, sosial proqramının təmin olunması, nəhayət, tənəzzül uğrayan istehsalın qorunub saxlanılması məqsədi ilə dövlət bölməsinin mövqeyi güclənmişdir. Lakin artıq ötən əsrin 70-ci illərinin ortalarından B.Britaniyada, 80-ci illərinin ortalarında isə digər İEÖ-də özünü doğrultmayan və rəqabətə davam gətirməyən dövlət müəssisələrinin özəlləşdirilməsi prosesi başlanmışdır. Dövlətə məxsus olan ənənəvi sahələr (energetika, nəqliyyat, rabitə, hərbi istehsalın ayrı-ayrı sahələri) xüsusiyyətçilərin əlinə keçmişdir. Sosial dairədə yalnız səhiyyə, təhsil, pensiya təminatı dövlətin əlində qalmışdır. İndi QA ölkələrində hər müəssisənin aksiyası (səhmi) başlıca olar: həmin müəssisədə çalışanlara satılır. Dövlət hər vasitə ilə çalışır ki, müəssisənin, yaxud şirkətin payçıları daha çox olsun və təkəlçilik məhdudlaşsın, dövlət içərisində "dövlət" yaranmasm. Təbii ki, həmin müəssisədə çalışan hər kəs daha həvəslə işləyəcəkdir. Həm də müasir dövrdə xırda müəssisə və şirkətlərin daha faydalı olduğu sübut edilmişdir. 6.Təsərrüfatın makro və mezostrukturu oxşardır. Onların ümumi daxili məhsulunda sənayenin payı 35%-ə yaxmdır. Qeyri-istehsal sahələri sürətlə artır, kənd təsərrüfatınm xüsusi çəkisi isə azalır, 2002-ci ildə bu göstərici 4%-ə enmişdir. Lakin kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının mütləq həcmi artmış və əsasən intensiv heyvandarlıq üstünlük təşkil edir Misal üçün,İnhisarlar fermerlərlə müqavilə bağlayırlar. Bu müqavilələr kənd təsərrüfatının ixtisaslaşdırılmasını və müəyyən keyfiyyətli məhsulların dəcqiq təyin olunmuş vaxtda təhvil verilməsini müəyyənləşdirir. İnhisarlar fermerləri toxum, gübrə və texnika ilə təchiz edirlər. Kənd təsərrüfatı dövriyyəsi başa çatdıqda inhisarlar fermerlərlə haqq-hesab çəkir və öz xərclərini çıxırlar. Yerinə yetirilməyən müqavilələr fermerlərin müflisləşməsi deməkdir. Əslində, müqavilə bağlayan fermerlər öz torpaqlarında işləyən fəhlələrə çevrilirlər. Bu qrup ölkələrin hamısında, hətta mineral xammal ixrac edən Kanada, Avstraliya İttifaqı və CAR-da da emaledici sənaye üstünlük təşkil edir; hasilat sənayesinin payı 4%-ə, Yaponiyada isə 0,3%-ə enmişdir. Belə azalma daha çox İOÖ-in yanacaq-xammal ehtiyatları hesabma mümkün olmuşdur. Emaledici sənayenin strukturunda ən yeni elmtutumlu sahələr, xüsusilə elektron sənayesi daha sürətlə inkişaf edir. 7.Təsərrüfatın ərazi strukturu üçün əsasən üç dərəcə: 1) yüksək inkişaf etmiş, 2) tənəzzülə uğramış və 3) zəif inkişaf etmiş bölgələrin formalaşması səciyyəvidir. İqtisadiyyatın nizama salmmasının mühüm tərkib hissəsi olan regional siyasətin əsas məqsədi istehsalın və əhalinin yüksək təmərküzləşməsinin qarşısını almaqdır. Bu əsasən dörd istiqamətdə həyata keçirilir: 1) geri qalmış bölgələrin inkişaf etdirilməsi (məsələn, Cənubi İtaliya, Mərkəzi İspaniya, Cənub-Qərbi və Şimal-Qərbi Fransa, Yaponiyada Xok- kaydo); 2) tənəzzülə uğramış köhnə sənaye bölgələrinə köməklik və burada müasir elmtutumlu istehsalın yerləşdirilməsi (ABŞ-da Appalaç, B.Britaniyada Cənubi Uels, Lankaşir, Fransada Lotaringiya, Şimal Bölgəsi, AFR-də Rur və Saar); 3) əvvəllər istifadə olunmayan ərazilərin təsərrüfat dövriyyəsinə cəlb edilməsi (Alyaska, Qrenlandiya, Skandinaviya ölkələrinin və Kanadanm şimalı, Avstraliyanın mərkəzi); 4) ekoloji problemlərin qarşısını almaq məqsədi ilə yüksək inkişaf etmiş bölgələrin iri şəhər və aqlomerasiyalarmda (ABŞ-da Çikaqo, Avropada London, Paris, Yaponiyada Tokio və Osaka şəhərlərində) istehsalın artımının məhdudlaşdırılması. Bəzi oxşar əlamətləri İEÖ-in təsərrüfatının ərazi strukturunda (TƏS) görmək olar. Bu ölkələrdə TƏS-in çoxmərkəzli tipi üstünlük təşkil edir. Bununla belə, bəzi ölkələrdə, xüsusilə Danimarka, Fransa və Avstriyada başlıca mərkəz kimi paytaxtların rolu açıq-aydın hiss olunur. Bütün bunlar onların "coğrafi şəklinin", "təsərrüfat modelinin" oxşar əlamətlərini əks etdirir. 8.İqtisadiyyatın hərbiləşdirilməsi maliyyə və maddi istehsal məhsullarının getdikcə böyük hissəsini udur. Son illər NATO-nun üzvü olan ölkələrin hərbi xərclərinin artım sürətinin aşağı düşməsinə baxmayaraq, mütləq ölçüdə bu xərclər artıq 400 mlrd. dollara çatmışdır. Onlarm hərbi xərcləri ÜDM-un 5,5%-ni təşkil edir. NATO ölkələrinin hərbi xərclərinin 75%-i ABŞ-m üzərinə düşür. 9.Ekoloji vəziyyət nisbətən yaxşılaşmışdır. İEÖ-də iqtisadiyyatın strukturunun yenidən qurulması, yəni postindustrial mərhələyə keçməsi, ətraf mühitin mühafizəsinə sərf olunan vəsaitin artırılması əsrimizin ilk illərində bir çox ənənəvi ekoloji problemlərin nəzərə çarpacaq dərəcədə həll olunmasına səbəb olmuşdur. Xüsusilə, texnologiya və təmizləmə qurğularının təkmilləşdirilməsi, karbon qazının atmosferə atılmasının və çirkli suların su hövzələrinə axıdılmasının azaldılması, torpaq və sahələrində bərpa işlərinin sürətlənməsi, şəhər mühitində ekoloji vəziyyyətin xeyli yaxşılaşdırılması (Tokio və s.), milli park və qoruq sahələrinin genişləndirilməsi ekoloji vəziyyətə diqqətin artırılmasının nəticəsidir. Bütün bunlarla yanaşı, bu qrup ölkələri ETT-nin inkişafı ilə əlaqədar ətraf mühit və insan üçün daha təhlükəli olan yeni təzahürlərin meydana çıxması, yəni daha ağır nəticələrə səbəb ola bilən ekoloji böhranın yeni "burulğanının" yaranması ehtimalı narahat edir. 10. Həyat səviyyəsi yüksəkdir. Müasir ETT-yə əsaslanan və beynəlxalq əmək bölgüsündə qiymətli məhsullarla çıxış edən İEÖ əhalinin əksəriyyətinin yüksək həyat səviyyəsini təşkil etmiş, maddi nemətlər bolluğu yaratmışdır. Dövlət və şirkətlər əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsinə və sosial ziddiyyətlərin aradan qaldırılmasına istiqamətləndirilən sıra tədbirlər (işsizlərə, azgəlirli əhaliyə, qocalara, xəstələrə yardım və s.) həyata keçirirlər. Gəncləri işlə təmin etmək məqsədilə ötən əsrin 90-cı illərindən başlayaraq, emiqrasiya məhdudlaşdırılır, xarici fəhlələrin ölkədən getməsinə şərait yaradılır, iş həftəsinin vaxtı qısaldılır, hətta bir iş yerinin iki yerə bölünməsi də nəzərə çarpır. Bu məqsədlə ABŞ, Qərbi Avropa ölkələrində və Yaponiyada işçiləri vaxtından əvvəl təqaüdə göndərirlər. İEÖ-də iqtisadi faydalığa zərər yetirmədən zəhmətkeşlərin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsinə istiqamətləndirilən qayğılar azad bazar rəqabətli cəmiyyətdən əsaslı surətdə fərqlənən sistem yaranmışdır. Məhz, "sosializm nəzəriyyəsindən" daha çox istifadə edən bu qrup ölkələrdə kapital yığımının hesabına maddi nemətlər bolluğu, insana layiq cəmiyyət yaranıb. Hazırda belə mütərəqqi cəmiyyət yaratmaq bir çox ölkələrin, istər mütləqiyyət, istərsə "islam sosializmi" tərəfdarlarının və sosial-demokratların mövqeyi güclü olan ölkələrin arzusudur. Bu gün Şərqi Avropa ölkələri və Asiyanın bir neçə ölkəsi, o cümlədən respublikamız iqtisadi təkamülün elə mərhələsindədirlər ki, onlar Qərb ölkələri üçün xarakterik olan bəzi ən yaxşı əlamətləri qəbul etməklə icqtisadiyyatı sürətlə inkişaf etdirə bilərlər. Qərb ölkələrinə xas olan üstün əlamətlərdən biri sosial bazar iqtisadiyyatıdır. Xüsusilə bazar iqtisadiyyatı ilə sosializm cəmiyyəti qurmaq yolunu qəbul etmiş Çin, Vyetnam bu sahədə xeyli irəli getmişlər. Ayrı-ayrı iqtisadi sahələrdə daha çox maddi nemətlər bolluğu yaradan, yaxud daha gəlirli olan istehsal münasibətlərindən (dövlət bölməsi, kooperativlər, icarədarlıq, xüsusiyyətçilik) və beynəlxalq əlaqələrdə özünü doğruldan iqtisadi formalardan müvəffəqiyyətlə istifadə etməklə, bu ölkələr qısa müddətdə sürətlə inkişaf etmiş və əhalinin həyat səviyyəsini xeyli yaxşılaşdırmışlar. Beləliklə, XX əsrin axırlarında həyatda sübut olunmuşdur ki, daha faydalı yol qarışıq iqtisadiyyatdır, əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsinə istiqamətləndirilən bazarın sosial planlaşdırma ilə uyğunlaşdırılmasıdır. Iqtisadi və sosial coğrafi fərqlər. İEÖ-in hər birinin təsərrüfat və əhalisinin yerləşməsinin "coğrafi mənzərəsinin öz səciyyəvi forması vardır. Bu da onların iqtisadi və sosial-coğrafi simasını təmsil edir. Uzun müddət bütün ölkələrdə sənayenin yerləşməsini müəyyən edən əsas amillər kömür və dəmir filizi yataqları, həm də əsas ticarət yollarının istiqaməti olmuşdur. Qərbi Avropada bu amillər sənayenin və şəhərlərin çox əvvəllərdən İngiltərənin mərkəzi hissələrində, Reyn vadisi boyunca və Po çayının yuxarı axarında toplanmasına səbəb olmuşdur. Bu sənaye-şəhər arealları B.Britaniyanm mərkəzini, Niderlandın, Belçikanın, Lüksemburqun ərazisini, Fransanın şimal hissəsini, AFR və İsveçrənin Reynsahili ərazisini, həm də Rona vadisinin bir hissəsini və Şimali İtaliyanı əhatə edir.Qərbi Avropanın sənaye müəssisələrinin böyük hissəsi bu sənaye-şəhər arealında, "inkişafın mərkəzi oxunda" cəmləşmişdir. "İnkişafın mərkəzi oxu" boyunca uzanan magistrallar hər 30—40 km-dən bir növbəti şəhərlə kəsişir, kənd sakinləri yığcam kəndlərdə yaşayırlar. "İnkişafın mərkəzi oxunun" kənarlarında sənaye əsasən paytaxt və iri portlarda (Paris, Soma, Madrid, Stokholm, Kopenhagen, Hamburq, Marsel, Barselona, Valensiya) və başqa şəhərlərin ətrafında təmərküzləşmişdir. Bu şəhərlərdə müasir ETT-nin əsasını təşkil edən ən yeni sahələr cəmləşmişdir. Avropadan kənarda yerləşən dövlətlərin ticarət əlaqələrinə başlıca olaraq dəniz yolları xidmət edir. Ən mühüm faydalı qazıntı yataqları isə adətən, ölkənin daxili bölgələrində yerləşmişdir. Buna görə də sənaye-şəhər arealları dəniz sahili boyunca uzanmışdır, həm də daxili bölgələrlə sahili birləşdirən dəmiryol boyunca sənaye sahələri inkişaf etmiş, şəhərlər salınmışdır. Kənd sakinlərinin əksəriyyəti ayrı-ayrı fermalar üzrə səpələnmişdir. Yüklə 93,41 Kb. Dostları ilə paylaş:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||