Serj Afanasiyan Tərcümə: Güntay Gəncalp (Cavanşir) Ermənistan Azərbaycan

Qafqaz, müttəfiqlər, kəmalistlər
Sovetlərin Türkiyə ilə bu qədər ehtiyatlı davranmasının səbəbi İslam Dünyasını öz tərəfinə çəkmək idi. Bu gizlin arzularla yaşayan bolşeviklər bir gün Anadolunu bolşevikləşdirəcəklərini xəyal edirdilər. Sovetlərin bu siyasəti Mustafa Kamalın daha da sərtləşməsinə səbəb oldu. 1921-ci ilin əvvəllərində kəmalistlər ordularını daha da gücləndirmək üçün bolşevik amilləri dışlayır və Osmanlı sultanından qalan “yaşıl ordu”nu öz içlərində bütünləşdirirlər. Dövlətin kontrolunda “Türkiyə Kommunist Partiyası”nı təşkil edirlər. Bakı konqrəsində Mustafa Sübhi kəmalist hərəkəti savunacaqlarını söyləmişdi. Mustafa Sübhi arxadaşları ilə bir yerdə yanvarın 29-da Bakıdan ayrılıb Mustafa Kamalla görüşmək üçün Türkiyəyə gedirlər. Mustafa Sübhi və arxadaşlarını Qarsda Kazım Qarabəkir qarşılayır. Ancaq Trabzonda onu dənizə batırıb öldürürlər. Türkiyənin müttəfiqlərlə birləşməsindən qorxan sovetlər bu hadisəni, yəni Mustafa Sübhinin öldürülməsini də ciddiyə almır. Bu dönəmdə müttəfiqlər Mustafa Kamala yaxınlaşıb sovetlərə qarşı ortaq cəbhə oluşdurmaq istəyirdilər. Fransanın Tiflisdəki nümayındələri Türkiyə-Rusiya ilişkilərinin gərginləşməsindən yazırdılar. Bundan yola çıxaraq Mustafa kamalın müttəfiqlərə yaxınlaşacağı təxminləri yürüdülürdü. Mustafa Kamal bu manevraları ilə həm Rusiyanı, həm də müttəfiqləri çıxmaz duruma soxmuşdu. “Vrangel məğlub edilmədən öncə kəmalistlər Bakıya saldırmaq istəyirlər. Bu xüsusda aşağıdakı qonulara diqqət etmək gərəkir:

1. 
   Kazım Qarabəkir 11-ci qızıl ordunun komutanına teleqram göndərərk Qarakilsədə, Dəlicanda müsəlmanlara qarşı yağmaçılıq əməliyyatında bulunan qızıl əsgərlərin cəzalandırılımalarını istəmiş.
   
2. 
   Dekabrın 17-də Ankara Çiçerinə bir məktub göndərmiş və orada Ermənistan hökümətinin keçici olduğunu vurğulam. Ankaraya görə İrəvan höküməti daşnakların qarşısında gərəkən iqtidara və səlahiyyətlərə sahib deyildir. Əslində Ankaranın daşnakları bayraq etməsi işğal üçün yaxşı bəhanədir. Ankaranın Çiçerinə göndərdiyi bir başqa məktubda Rusiyanın Ermənistan və Gürcüstan politikası və Türkiyənin düşməni olan İngiltərə ilə Rusiyanın müzakirə aparması sorğulanmış. Bu haqda Ankaradan izahat tələb edilmiş. Bu məktubun haşiyəsində deyilmişdir ki, “Türkiyə də İngiltərə ilə müzakirəyə girmə imkanına sahibdir və bunu İngiltərə də istəməkdədir.”¹²⁷
   

Güya Mustafa Kamalın Tiflisə göndərdiyi Kazim bəy söyləmiş ki, “Bolşeviklər ara-sıra bizə yardım etmişlərsə, biz də onlara yardım etmişik. Bizim yardımımız hesabına bolşeviklər, hətta bir güllə atmadan Azərbaycanı işğal edib, Türküstanı saxlaya bildirlər... Bu üzdən də demək olar ki, ödəşmişik. O zaman nədən müsəlmanların yaşadığı əraziləri Ermənistanın bir parçası yapmaları üçün ruslara buraxmalıyıq? Nədən əhalisinin çoxu müsəlman olan Batumiyə onların yerləşməsinə izn verməliyik?”¹²⁸

Fransa-Rusiya ticarət odasının rəisi Bayar yanvar ayının 8-də Fransa xarici işlər nazirliyinə yazır:

Qafqazdan alınan dəqiq və doğrulanan məlumata görə bolşeviklərin tədrici saldırılarının qarşısında bu cümhuriyyətlərin birləşmə zamanı gəlmişdir. Bunun üçün kəmalistlərin yardımı və Fransanın mənəvi dəstəyi gərəkməkdədir. Müsəlman ölkə olan Azərbaycanda kəmalistlərin nüfuzu bolşeviklərdən daha çoxdur. Bolşeviklər türklərin yardımı ilə Azərbaycanı işğal edə bilmişdilər. Müsəlmanların bolşeviklər tərəfindən Gəncədə qətl edilməsi və Leqranın, Ermənitsanı boşaltmaları üçün türklərə ultimatom verməsinin ardından Türkiyə-Rusiya arasındakı düşmənlik artmışdır. Bu günə qədər Türkiyə-Rusiya arasında savaş başlamamışsa, onun səbəbi budur ki, kəmalistlər Yunan və ingilis saldırıları qarşısında bolşeviklərin maddi-mənəvi yardımlarımna möhtacdırlar. Fransanın Türkiyə ilə bağlı münasibətlərində dəyişiklik olarsa, Mustafa Kamalın yardımçılarının birindən duyduğuma görə Türkiyə bu günə qədər vəhşət törətdiyi Ermənistana və Gürcüstana hərbi yardımın edilməsinə hazır ola bilər. Ancaq bu yardımla bolşeviklərin irəliləməsinin önünü kəsmək olar. Ermənistanı və Azərbaycanı yenidən ələ keçirmək mümkündür. İngilislərin artıq qoruya bilmədikləri İranı da qurtarmaq olar.¹²⁹

Bayarın işarə etdiyi dəqiq və doğrulanmış məlumat rəsmi qaynaqlardan alınmamışdı. Ancaq türklərin də qəbul etdiyi və müttəfiqlərin onayladığı bu məlumat Qafqaz millətlərinin federasiyasının təşkilinə gətirib çıxara bilərdi. Zaqafqaziyanın türklər və ruslar tərəfindən işğal edilməsi yeni durum oluşdurmuşdu. Müttəfiqlər türkləri öz sıralarına çəkərək bu durumdan yararlanmaq istəyirdilər. İzzət paşa Osmanlı başnaziri Fərid paşanın yerinə keçmişdi. Müttəfiqlərin təşviqi ilə İzzət paşa kəmalistləri bolşeviklərdən ayırmaq üçün onlarla barışmaq istəyir. Ancaq dekabr ayında bu iş üçün Ankaraya göndərilən Saleh paşa heyyəti başarısız olur. Onlar Türkiyənin tək təmsilçisi olmaq istəyən Mustafa Kamalı razı sala bilmirlər. Bu mövzu Fransa xarici işlər nazirliyinə göndərilən məxfi bir məlumatda müşahidə olur: “Mustafa Kamal müttəfiqlərin yardımına əmin olmazsa, bolşeviklərlə qarşı-qarşıya gəlməz.”¹³⁰

Bu zaman kəmalistlər antibolşevik söyləmlərini artırmağa başlamışlar. Şübhəsiz ki, bu da Sevr anlaşmasını yenidən gözdən keçirməyə hazırlaşan müttəfiqlərin nəzər diqqətini cəlb etmək üçün olmuşdur. Bu yöndə müttəfiqlər Londonda bir konferans düzənləyərək Türkiyəyə gərəkən dəstəyi verməyə hazırlaşırlar. Sevr anlaşmasından bir neçə ay sonra Fransa və İtaliya onun içəriyinin tam olaraq uyğulanmasına qarşı çıxmışdılar. Yalnız ingilislər Sevrin tam uyğulanmasından yanaydılar. İngilislər bu yolla yunan ordusunun Anadoluda qalarğı olacağını düşünmüşdülər. Bu zaman Yunanistanda iqtidar dəyişikliyi oldu. Venizlus höküməti düşdü və noyabr ayında Almaniya yanlısı olan Konstantin şah iş başına gəldi. Şah Sevrin ertələnməsini hökümətə önərdi.

Bəkir Sami bəy Londonda bir konferansa qatılmaq üçün Tiflisə dönmüşdü. Bir italiyali jurnalistlə müsahibəsində Moskvadakı müzakirələrdən məmnun qaldığını bildirir. Ancaq gəlişmələrin necə olacağını daha sonra izləyəcəklərini deyir və davam edir ki, aşağıdakı şərtləri müttəfiqlər qəbul etmədikcə hər şey ola bilər: “Yunanistanın işğalında bulunan İzmirdə uluslar arası bir rejim qurulmalıdır. Avropda 1914-cü il sınırlarının yenidən bərpası. Türkiyədə kapitalasionun ləğvi. Bu durumda biz Gürcüstanın, Azərbaycanın və Dağıstanın razılığı ilə bolşevikləri Şimali Qafqazdan sıxışdırıb uzaqlaşdıra bilərik. Bolşeviklərlə Türkiyə arasında daha güvənli sınırlar oluşdura bilərik.”¹³¹ Bəkir Sami dekabr ayında menşeviklərlə və Tiflisdə fərarı daşnaklar tərəfindən qurulan “Daşnak Qurtuluş Komitəsi” ilə təmassa keçir. O, daşnaklara anladır ki, Mustafa Kamal Türkiyəsinin erməni milləti ilə düşmənliyi yoxdur. Biz gənc türklərin xətalarını ortadan qaldırıb Qarsı və hətta Vanı da Ermənistana verməyə hazırıq. Ancaq biz ərazilərin Rusiyanın deyil, Ermənistanın olacağına əmin olmalıyıq. Bunun qarşılığında Ermənistan Rusiyadan asılı olmayaraq Qafqaz federasiyasında bulunacaq. Qafqazı Şimaldan təhdid edən təhlükəni, ancaq bu şəkildə durdurmaq olar.”¹³²

Vrangelin məğlubiyyətindən, Venizlus hökümətinin düşüşündən və müttəfiqlərin arasındakı dağınıqlıq və qərarsızlıqdan sonra durum kökündən dəyişməyə başlayır. Şərqi Aralıq dənizində Fransa donanmasının admiralı Löbenin yazdığı məlumat bu durumu açıqca və tərəfsiz olaraq izah etməkdədir. Löbenə görə Qafqazda hərcümərc hakimdir: “Bütün Qafqaz dolaylı, ya da dolaysız olaraq bolşeviklərin kontrolu altındadır. Gürcüstanda bağımsızlığın, yalnızca kölgəsi qalmışdır. İmperialist xəyallarını yenidən qurmaq istəyən rus bolşeviklər bu bölgədə kəmalistlərlə təmassa keçmişlər. Bolşeviklər və kəmalistlər arasındakı ixtilaflarla bağlı çoxlu söz-söhbət dolaşır. Məncə bu durumda biz bu mövzu üzərinə böyük hesablar etməməliyik... Bolşeviklər türklərin Ermənistanı tam olaraq işğal etmələrinə izn vermədilər. Çünkü ruslar türk millətçilərinin azərilərlə birləşdikdən sonra bütün Qafqazı və Türküstanı ələ keçirməsindən qorxurdular. Russiya Ermənistanı Türkiyə qarşısında bir bənd kimi saxlamağı başardı. Türklərə altun, silah və son olaraq da ən yaxşı hərbi ünsürlərini göndərərək bunu başardı.” Löben axırda təklif edir: “Biz artıq Türkiyənin gerçək sahibi olan Mustafa Kamalla ilişki qurmalıyıq. Silahlı savaşa girmək istəmiriksə, Türkiyəni bolşevizmin qarşısında bir qalaya dönüşdürməliyik. Türklər bolşevik ideologiyaya rəğbətsizdilər. Türklərlə anlaşarsaq, o zaman Türkiyənin onların dədələrinin tarixi düşməni olan Rusiyaya qarşı təhrik edə bilərik.”¹³³

Gerçəkdən Türkiyə ruslarla silahlı savaşa hazırmı idi? Bu fərziyyəni qəbul etmək üçün heç bir dəlil yoxdur. Əslində Mustafa Kamal ustaca manevraları ilə müttəfiqlər və bolşeviklər arasında olan ziddiyyətlərdən yararlanmaqda idi. Türkiyənin həyati çıxarları təhlükəyə girmədikcə heç bir tərəflə olan münasibəti kökündən qırmaq, körpüləri uçurmaq istəmirdi.

Rusların amacı müttəfiqlər və Türkiyə ilə qarşı-qarşıya gəlmədən bütün Qafqazı işğal etmək idi. Ermənistanda iki ay müddətində “savaş kommunizmi” böyük fəlakətlər törətdi. Bir çox əski zabitlər yaxlandılar. 600-dən artıq zabit Azərbaycana və Rusiyaya sürgün edildi. Bu durum komitənin ılımlı tərəfdarları olan Bəkzadiyan, Mraviyan və Kasyanı da əndişələndirir. Erməni ÇEKAsının başında duran Əttarbəgiyan “qorxunc” ləqəbini almışdı. Mraviyan və Kasiyan istefa edəcəklərini açıqlayaraq Əttarbəgiyanı təhdid edirlər. İnqilabi Komitənin Bakıdakı nümayəndəsi Atabəyovdan Mraviyan istəyir ki, Ətabəgiyanı Bakıya çağırıb vəzifəsini dəyişdirsinlər və daha təcrübəli adam göndərsinlər.¹³⁴ Ermənistandakı bu sıxışdırıcı tətbiqat dövlətin möhkəmlənməsinə heç bir yardım etmir. Tam tərsinə müxtəlif təbəqələri narazı etməyə başlayır. Olayların sonrakı axışı bu narazılıqları ortaya çıxaracaqdı.

Xatistan İrəvandakı tutuqlamalar başlamadan öncə dekabrin 20-də Tiflisə qaçmışdı. Tiflisdə batılı nümayəndələrlə görüşündə deyir: “Ermənistan millətinin iqtisadiyyatı əkinçiliyə dayanmaqdadır. Türklərin saldırısına uğradığında bolşevikləri qurtarıcı kimi görmüşdü. Bir neçə həftə ərzində gördülər ki, qurtarıcı bolşeviklər də cinayətkarmışlar. Şübhəsiz ki, Ermənistanda da Azərbaycanda olduğu kimi, qiyamlar olacaq.”¹³⁵ Buna bənzər əndişələr dekabr ayında Mraviyan və Lenin arasında gedən dialoqda da ortaya çıxmışdı. Bu üzdən də ictimai bir partlayış gözlənilirdi. İşdən uzaqlaşdırılıb təqib altına alınan daşnak partiyasının üzvlərinin əksəriyyəti Tiflisə qaçmışdılar. Tiflisdə Ermənistan Azadlıq Komitəsini təşkil edirlər. Bu xüsusda Londonda “Times” qəzeti 1921-ci il yanvar ayının 27-də yazır: “Cari ayın əvvəllərində daşnak partiyasının rəhbərləri Tiflisdə bir konferans keçirərək bolşeviklərlə savaşmaq üçün bütün yolları denəyəcəklərini bildirdilər.” Yalnız Vratsiyan, Xaçaznuni və Tiqraniyan Ermənistanda qalıb yarıgizlin yaşamaqdaydılar. İnqilabi komitənin zəifliyi və qızıl ordunun Gürcüstan cəbhəsinə sövq edilməsi Ermənistanda qiyam üçün şərait yaradır. Vratsiyan dağlara sığınmış daşnaklara qovuşur və qiyamın rəhbərliyini ələ alır. Ermənistanda bulunan Məlkuçanov komutanlığındakı qızıl ordunun sayı 6800 nəfərdir. Ordunun bir qismi şimalda türklərin qarşısında, bir qismi Zəngəzurda yuvalanmaqda olan daşnakları durdurmaq üçün Naxcıvanda yerləşmişdi. İrəvan məntəqəsi yalnız beş skadran süvari və zirehli qatarla qorunurdu. Bu dağınıqlıq sürətli mərkəzləşməni və qiyamçıları zərbə endirməyi ləngidir. Qiyamçılar fevralın 15-də Martirus və Xenkov rəhbərliyində hərəkətə başlayırlar. 1000 nəfər piyadə, 500 süvari və 12 pulemyotla hücuma keçirlər. İrəvanın 30 km yaxınlığında olan Baç-qarnini işğal edib mərkəzi qərargahlarını oraya yerləşdirirlər. Qərargahın baş komutanı Tərxaniyandır. Başqa erməni partizan qrupu fevralın 13-də Keşişkənddə qızıl ordunun piyadə batalyonunu mühasirə edib hamısını öldürürlər. Partizanların rəhbəri Sombat 600 partizanla fevralın 17-də Eçmiyadzin və Oştoruku ələ keçirir. Qiyamçı qüvvələr Qərbi Ermənistandan yardıma gələn Ziton və Sasonun süvari gücləri daha da güclənirlər. İrəvana yönəlib fevralın 18-də başkəndi ələ keçirirlər. Bir gün öncə inqilabi komitə daşnak qiyamına qarşılıq olaraq 50-dən artıq məhbusu edam edir. İnqilabi komitə İrəvanı tərk edərək başkəndin 30 km kənarında yerləşən Kəmərliyə (Ərtaşata) sığınır. Burada qızıl orduya mənsub olan iki zirehli qatar tərəfindən qorunma altına alınırlar. Vratsiyan “Vətənin Qurtuluşu” adında bir komitə təsis edir. Komitə 45 gün qiyama rəhbərlik edəcəkdi. Fevralın 22-də Parisdə olan Aharoniyana xəbər göndərilir: “Ermənistan milləti uzun illər davam edən müsibətlər qarşısında əzilsə də, ancaq siyasi cinayətkarların macəralarını artıq qəbul etməyəcəkdir. Sovet rejiminin Ermənistanda qurulması, ancaq yabancı gücün qullanımı və xalqın yarısından çoxunun öldürülməsi ilə mümkün olmuşdu. Bu üzdən də silah tutmağı başaran bütün ermənilər son nəfəsimizə, son gülləmizə qədər savaşacağıq.”¹³⁶

Vətənin Qurtuluş Komitəsi öz yalnızlığının və yenilmə ehtimalının fərqindədir. Bu üzdən də Xarici müttəfiq axtarmaq fikrindədir. Qızıl ordu ilə savaş halında olan gürcülərə bu göndəridə bulunurlar: “Qızıl ordu qarşısında dirənin. Biz bolşevikləri yurudumuzdan çıxardıq.” Fevralın 21-də gürcülər erməni qiyamçılardan istəyirlər ki, “Gürcüstana yürüməkdə olan bolşevikləri arxadan vurun. Arxadan vursanız Gürcüstanı mühasirə edə bilməzlər.” Dörd gün sonra qızıl ordu Tiflisə daxil olur. Bir gün sonra Moskva radiosu xəbər verir: “Mərkəzində Gürcüstanın bulunduğu Qafqaz əks-inqilabçıları, xain sosialist erməni qrupları ilə bir yerdə müttəfiq dövlətləlrdən yardım alaraq Qafqaz işçilərinin səsini boğmaq istəyirlər. Tiflis menşevikləri ilə İrəvanı ələ keçirən daşnakların amacı müttəfiqlərin yardımı ilə inqilaba zərbə vurmaq olmuşdur.”¹³⁷

Türklərdən yardım istəmək də boşuna idi. Qiyam başlarkən türklər ikili siyasət izlədilər. Kəmalistlərin daşnakların yanında hərbi nümayəndəsi olan leitnant Bahəddin sürəkli dostluqdan danışırdı. O, Eçmiyadzin´lə bir görüşdə dedi: “Naxcıvana məmurlar göndərmək üçün Iğdıra gedirəm. (İrəvanın 90 km yaxınlığında olan Iğdır türklərin əlində idi) Balşeviklərə saldırmaq üçün plan hazırlamalıyıq. Markaranı (Arazın üstündə bir körüpü) hazırlayın. Biz bütün gücümüzlə sizə yardım edəcəyik.”¹³⁸ Polkovnik Kurbel iddia edir ki, daşnaklar türklərin yardımı ilə yenidən İrəvanı ələ keçirə bildilər.¹³⁹ ancaq əslində türklər heç bir yardım etmirlər. Müvəffəqiyətləri dolayısıyla təşviq edilən Vratsiyan Mart ayının 13-də Türkiyə Böyük Millət Məclisinə bu məzmunda göndəridə bulunur: “Ermənistanın bolşeviklərə qarşı başlatdığı savaşın bütün Şərq xalqlarının azadlığına xidmət edəcəyi inancındayıq. Bu üzdən də Ermənistan bu savaşda öz qonşuları, özəlliklə Türkiyə üzərində çox hesab etməkdədir.”¹⁴⁰ Vratsiyan bunları türklərdən istəmişdi:

• 
  Türkiyədə əsirlikdə olan erməni əsirlərin sərbəst buraxılıb Ermənistana dönmələri.
  
• 
  Silah, özəlliklə tüfəng göndərilməsi.
  
• 
  Aleksandropol müqaviləsinin 5-ci maddəsinə əsasən hərbi yardımın edilməsi.
  

Gürcüstanın məğlubiyyəti erməni dirənişinin sonunu xəbər verir. Ayrıca, silah və ərzaq qıtlığı nədəni ilə qiyamçı daşnaklar sıxıntı içindədirlər. Küçük-Vadidə daşnakların saldırısından qorxan Məlkuçanov geri çəkilə bilməsi üçün mart ayının 8-də radio vasitəsi ilə qızıl ordudan istəyir ki, Sevan və Naxcıvanda caydırıcı əməliyyata başlasınlar. Eyni zamanda Şimalda Gürcüstan cəbhəsindən dönən qızıl ordu birimləri daşnaklara saldırır. Martın ortalarında qızıllar güclərini Dəlicanda mərkəzləşdirirlər. Ağır savaşdan sonra daşnakları Baş-Abarana tərəf püskürdürlər. Savaşın genişləməsindən qorxan Orconikide məşhur erməni şairi Həvans Tumaniyanı daşnakların yanına göndərib barış təklifində bulunur. Onun müdaxiləsi heç bir işə yaramır. Üç ay öncə türklərin qarşısında dirənə bilməyən eyni ermənilər indi ruslara qarşı böyük savaş başlatmışdılar. Martın 20-də Məlkuçanov istəyini ordu qərargahına yenidən bildirir. İrandan ərzaq almaq üçün ona altun göndərilməsini istəyir. Beş gün sonra 47 kg altun gətirən bir uçaq Araz çayının kənarında Ararat ovalığına enir. Bu altun qızıl ordu əsgərlərinin ərzaq sorununu çözür. Martın 18-də Vratsiyan durumun onların zərərinə dəyişdiyini görüb Nejədən Alaqaz dərəsindən caydırıcı saldırıya başlatmasını istəyir. Ancaq Zəngəzur dağlarında səngər açmış olan Nejə bunu təhlükəli hesab edir. Daşnaklar bütün güclərini səfərbər edərək Kəmərliyə saldırırlar. Burada Məlkuçanov və inqilabi bolşevik komitəsinin üzvlərini əsir almaq istəyirlər. Ancaq başarmırlar. Martın 25-də qızıllar Vəlixanov komutanlığında Şimaldan və Güneydən İrəvana saldırırlar. Şimal qrupu aprelin 2-də İrəvana daxil olur. İkinci dəfə olaraq İrəvan bolşeviklərin əlinə keçir. Vətənin Qurtuluşu Komitəsinin üzvləri Tərxaniyanın 1000 süvarisinin və partizanların himayəsində hərbçi olmayan 10000 əhali ilə bir yerdə Alaqaz dərəsinə geri çəkilirlər. Ordan da İranın qonşuluğunda olan və hələ də daşnakların əlində bulunan Zəngəzura sığınmalıydılar.

Yenidən İnqilabi Komitənin rəisi olan Əttabəgiyan Aprelin 3-də Leninə və Orconikideyə teleqram göndərir: “Bu gün erməni zəhmətkeş xalqı qızıl ordunun yardımı ilə daşnakların işini bitirdi.”¹⁴¹

Əcəba,bu, bir macəramı idi? Ermənistanın varlığına vurulmuş o qədər yaralardan və çətinliklərdən sonra bu, artıq dözəlməz bir durum idi. Ancaq belə bir sual ortaya çıxır: “Savaş kommunizmi”nin işkəncələrini sabahkı qeyri-müəyyən aydınlığa görə qəbul etməkmi gərəkirdi? Qiyamın məsuliyyətini kim daşıyırdı? Xalqın güvənliyini sağlaya bilməyəcək qədər zəif olan inqilabi komitəmi məsul idi, yoxsa bu zəiflikdən yararlanaraq yenidən istiqlalı geri gətirmək xülyası ilə qiyama başlayan daşnaklarmı məsul idilər? Daşnaklar belə bir xəyala qapılmışdılar ki, türklərlə yaxınlaşmağa başlayan müttəfiqlər Londonda ermənilərin haqqını savunacaqlar. Qiyamdan sonra ölkəni bürümüş olan müxtəlif xəstəliklər daha da yayqınlaşdı. Aclıq, yoxsulluq ölkəni çox pis duruma salmışdı.

* * *
Savaş bitməmişdi. Daşnakların mərkəzi qərargahı olan Zəngəzur hələ qiyamçıların əlində idi. Moskva İnqilabi Komitənin rəftarını sərtcə tənqid etdi. Aprelin 10-da Orconikidze Tiflisdən İrəvana gələrək Ermənistan Kommunist Partiyasının konferansına qatıldı. İnqilabi Komitənin aşırı davranışlarını tənqid etdi. Onların ən pislərini işdən uzaqlaşdırma qərarı aldı: Əttarbəgiyan, Alixaniyan, Dolətiyan, Avis, Kasiyan.

Aprelin 14-də Miyasnikiyan Qafqaza gəlmədən öncə Leninlə görüşdü. Ondan “Oyanmaqda olan Şərq xalqları Rusiya inqilabından da daha böyük inqilab edəcəklər” tezisinə ehtiyatla yanaşılmasını söylədi. Miyasnikiyan bu haqda Qafqaz bolşeviklərinə göstərməsi üçün Lenindən kətbi bir əmr istəyir. Bir gün sonra bir qasid Leninin Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan və Şimali Qafqaz kommunistlərinə yazdığı ünlü məktubunu gətirir. Bu məktubda deyilir: “Cümhuriyyətlərinin özəlliklərini və çox fərqli durumlarını Rusiya ilə qiyaslasınlar.” Lenin ümid edir ki, “Qafqaz cümhuriyyətlərinin birləşməsindən bir barış örnəyi doğacaq ki, burjua rejimlərdə onun örnəyi olmamış və olmayacaqdır.”¹⁴² Güya ki, Ermənistanın durumu ilə bağlı bilgisi olmayan Lenin görüşmənin sonunda Miyasnikiandan soruşur: “Viran edilmiş, xaraba qalmış Ermənistan baş qaldıra bilmişmi? Onun milli qızıl ordusu yetərincə güclüdürmü? Burjua aydınlar arasında ixtilaf varmı? Qızıl süngülər haqqında söhbət edirlərmi?”¹⁴³ Miyasnikian mayın 2-də Tiflisə gəlir. Irəvana getmədən öncə Qafqaz komitəsi nümayəndələri ilə görüşür. Mayın 9-da kommunist partiyası və bolşevik təşkilatların toplantısında Ermənistanın cari məsələləri haqqında danışır: “Sovet Rusiyası olmadan Ermənistanda azadlıq və istiqlal mövcud olmayacaq.”¹⁴⁴ Mayın 21-də inqilabi komitə səlahiyyətlərini Miyasnikian rəhbərliyindəki xalq komiserləri şurasına həvalə etdi.

Zəngəzur əski erməni şahzadənişin bölgəsi olmuşdu. Erməni Sivnik şahzadələri Zəngəzurda oturardı. Şərqi Ermənistanın ən gözəl diyarı olan Zəngəzura varmaq çətin idi. 1921-ci il mart ayında Zəngəzur daşnakların ən son dirəniş mərkəzinə dönüşmüşdü. Bu bölgənin qəlbində əski Tatfef tapınağında Qorgin Nejdə özünü “Azad Sivnik Hökmranı” elan edir.¹⁴⁵ Qorgin Nejdə 1913-cü il Türkiyə-Bulqaristan savaşında bulqar tərəfində türklərə qarşı savaşmış və qəhrəmanlıqlar göstərmişdi. Türklərin birinci polkunu Bakıdan uzaqlaşdırmışdı. Aprelin 26-da daşnaklar bir toplantı keçirərək Zəngəzuru “Müstəqil Dağlıq Cümhuriyyəti” elan edirlər. Tək ümidləri İranda bulunan ingilis ordusunun yardımı ilə Qafqazda durum aydınlığa qovuşana qədər özlərini qoruya bilməkdir. Bolşeviklər bu son dirəniş qalasını da qırmaq və Zəngəzuru ələ keçirmək istəyirlər. May ayının ortalarında barışcıl bir yol tapmaq üçün Kariniyan və Melnikov adında iki nəfəri müzakirə üçün Zəngəzura göndərirlər. Sonuncusu qızıl ordunun nümayəndəsidir. Bu iki nəfər onlara təslim olacaqları təqdirdə hamının bağışlanacağını söyləyirlər.¹⁴⁶ Daşnaklar inanmırlar. Əcəba onlar bu son səngərlərini, ya da bolşeviklərin “əks-inqilabçıların yuvası” adlandırdığı Zəngəzuru uzun zaman saxlaya biləcəklərinimi düşünürdülər? İyun ayının 3-də Zəngəzurun zorla ələ keçirilməsi qərarlaşdırılır. İyun ayının 19-da Miyasnikian zəhmətkeşlərə xitabən yaydığı bəyaniyədə deyir: “Bizim barışcıl girişimlərimizə baxmayaraq daşnaklar bizə saldırmaqda öncül oldular. Töküləcək olan qanların məsuliyyəti onların üzərinədir.” O, davam edir ki, Ermənistan qonşuları Gürcüstan və Azərbaycanla qardaşca münasibət qurmaqdadır. Ən son qərara görə Yuxarı Qarabağ Ermənistanın ayrılmaz hissəsi olacaq. Bütün Qafqazda işçilərin və əkinçilərin iradəsinə və iqtidarına qarşı çıxacaq heç bir güc qalmamışdır. Hətta Şərur və Naxcıvanda da sovet rejimi mövcuddur və qardaşcasına bu ərazilər Ermənistana verilmişdir.¹⁴⁷

İyun ayının 30-da İrəvanda toplaşan Türkiyə erməniləri elan edirlər: “Fevral ayı qiyamının basdırılışından sonra biz daşnak partiyasından ayrılmışıq və artıq bu partiyanın cinayətkaranə fəaliyyətlərində iştirak etmirik.”Bu etiraf onların antibolşevik fəaliyyətlərini keçən aylarda təsdiqləməkdədir. Toplantının rəisi Kariniyan söz verir ki, onlardan Rusiyaya sığınan 15 min nəfəri öz doğum yerlərinə geri gətirəcəkdir.¹⁴⁸

Daşnaklar və qızıl ordu arasında ilk qarşıdurma Alaqaz dərəsində gerçəkləşir. Daşnaklar bu savaşda qalib gəlir və Səlim gədiyini ələ keçirirlər. Qızıl ordu komutanı görür ki, qarşı-qarşıya savaşaraq onları yenə bilməyəcəklər. Ordunu üç qismə ayırıb üç tərəfdən saldırıya keçir: Qərbdən Sisyan tərəfindən, Güneydən Ordubad tərəfindən, Şimaldan Qarabağ tərəfindən. Iyunun 26-da ağır savaşlardan sonra Alaqaz dərəsi qızıl ordunun kontroluna keçir. İyulun 2-də Qorini işğal edirlər. İyulun 7-də mə´dən mərkəzi olan Qapan da işğal edilir. Daşnaklar İran sınırında yerləşən Araz çayına tərəf geri çəkilirlər. İyulun 13-nə qədər dirənirlər. Bu müddət ərzində 10 min partizanı və əski hökümətin üzvlərini sınırdan İrana keçirirlər. Daşnaklar geri çəkilərkən öldürülən tərəfdarlarının qarşılığı olaraq əllərində əsir olan 100 bolşeviki dağdan dərəyə atırlar. İyul ayının 16-da qızıl ordunun komutanı Vəlixanov elan edir: “Al bayraq Zəngəzurun zirvəsində artıq dalğalanmaqdadır. Daşnak macərası sona çatmışdır.”

Sentyabrın 3-də sovetlərin Tehrandakı nümayəndəsi Teodor Rutştayn İran hökümətini daşnakların Təbrizdəki fəaliyyətinə göz yumasından dolayı tənqid etdi. “Bu, sovet Ermənistananına qarşı təhdid sayılımaqdadır.”¹⁴⁹ Daşnakların İrana keçmələri onları bolşevik intiqamından qorudu. Onlar mübarizəni fərqli şəkildə davam etdirdilər. Onlardan çoxu Avropadakı erməni mühacirlərinə qatıldılar. Bir çoxu da İranın müxtəlif şəhərlərində məskunlaşdılar. Daha çox əskidən də ermənilər olan şəhərlərdə yuvalandılar.

London konferansları və Moskova

(1921-ci il fevralın 21-dən martın 16-na qədər)
Sovetlər Qafqazı tam olaraq işğal etdikdən sonra müttəfiqlərin Qafqazda kommunizmə qarşı divar oluşdurma ümidləri boşa çıxdı. Müttəfiqlər üçün kommunizmə qarşı bir tək alternativ qalmışdı, o da Türkiyə idi. Türkiyəni sovetlərin qarşısında gücləndirmək gərəkirdi. Bu amac doğrultusunda müttəfiqlərin Türkiyəyə qarşı tutumları dəyişməyə başladı.

Sovetlərin dəstəklədiyi kəmalistlərə qarşı İngiltərə Yunanistanı dəstəkləyirdi. Qafqazın sovetlər tərəfindən işğalı sona çatdıqdan sonra İngiltərə kəmalistlərlə təmassa keçməyə başladı. İngiltərə Yunanistanla Türkiyə arasındakı düşmənliyi azaltmaq istəyirdi. Çünkü İngiltərə üçün önəmli olan kommunizmin müsəlman ölkələrə yayılmasını əngəlləmək idi. Bu, Yunanistan qonusundan daha önəmli idi.

Fransa Kilikiyədəki sorunlarının ötəsindən bir də Türkiyədə iqtisadi çıxarlarının təhlükəyə girməsi ilə qarşı-qarşıya idi. Bu üzdən siyasətini dəyişdirərək Türkiyəyə yaxınlaşmaq politikası izləməyə başladı. 1921-ci il martın 11-də Aristid Beryan və Bəkir Sami arasında bir müqavilə imzalandı. Bu müqavilə həm dostluğa yol açır, həm də Türkiyə-Suriyə sınırlarını Türkiyənin yararı doğrultusunda ön görürdü.

İtaliya Qafqazda davrandığı kimi yeni Türkiyənin diqqətini cəlb etmək üçün Anadoluda da özünü oyunun kənarına çəkdi. 1921-ci il martın 12-də Türkiyə və İtaliya arasında müqavilə imzalandı. İqtisadi imtiyazlar qarşısında İtaliya əsgərlərini Anadoludan geri çəkməli idi. Əsgərlərin Anadoludan tam olaraq çəkilməsi avqust ayında sona ərdi.

London konferansı fevralın 21-də başladı. Mustafa Kamalın nümayəndəsi Bəkir Sami müttəfiqlərin yardımı ilə Qafqazın yenidən işğalı ilə ilgili aldadıcı bir təklifdə bulundu. Bu işğal Qafqaz federasiyasının qurulması və Bakı petrolunun ingilislərlə paylaşılması ilə sonuclanacaqdı.¹⁵⁰ Lord Curzon Ankaranın bolşeviklərə bağlılığı qonusunda sorduğunda Bəkir Sami bunu tam olaraq inkar etdi. Antibolşevik bir nitq söylədi. Əcələ ilə bu nitqini mətnləşdirib iştirakçı nümayəndlər arasında yaydı. Sovetlərin Londondakı nümayəndəsi Krasin bu mətndən bir nüsxə əldə edib Moskvaya göndərdi. Tam bu sıralarda başqa bir türk heyyəti Moskvada ruslarla görüş halında idi.¹⁵¹ Martın 11-də Çiçerinin etirazı üzərinə Bəkir Saminin bəyanatı inkar edildi.

Türklərə bir çox imtiyazlar tanındı. Özəlliklə Sevr müqaviləsinin Türkiyə yararına yumşaldılacağı üzərində anlaşıldı. Yunanistan və Türkiyə arasında tərki-savaş bir nəticə vermədi. Paris erməni nümayəndə heyyətinə Xatisyan da qatılmışdı. Erməni nümayəndə heyyəti Sevrdə Ermənistanla ilgili olan maddənin yerində qalmasına israr etdi. Ancaq Bəkir Sami Ermənistan sınırı ilə bağlı Aleksandropol müqaviləsi dışında heç bir şeyi qəbul etməyəcəyini vurğuladı. Türkiyənin basqısı altında bulunan konferans erməni sınırı qonusunda heç bir şey edə bilmədi və martın 4-dəki oturumunda səssiz-səmirsiz Qərbi Ermənistanın istiqlalını torpağa gömdü. Konferans öz qətnaməsində deyirdi: “Ermənistana aid olan maddə yenidən gözdən keçiriləcək. Osmanlı təbəələri olan ermənilər üçün Türkiyə öz ərazisində və Şərqi Ermənistan sınırlarında “milli mərkəz” statusu tanıyacaq. Millətlər Cəmiyyətinin hansı ərazilərin Milli Mərkəzə bəlli edəcəyini Türkiyə qəbul edəcəkdi”¹⁵² Artıq “Sevr” andlaşmasında keçən “Azad və müstəqil Ermənistan”dan söz edilmirdi. Sadəcə “Milli Mərkəz”dən söhbət gedirdi. Türklər müttəfiqlərin xoş niyyətinə güvənmişdilər. Bu üzdən də Moskva konferansında özlərini güclü göstərirdilər. Maraqlı olan budur ki, Moskva konferansı da fevralın 21-də keçirilirdi. Eyni gündə həm Moskvada, həm də Londonda Türkiyə konferanslara qatılmışdı. Bu günsə Qafqazın sovetləşmə sürəci bitmək üzərə idi. Türkiyə-sovetlər arasında müzakirə 1920-ci il avqust ayında durdurulmuşdu. Moskva da Türkiyənin müttəfiqlərin tərəfinə tam olaraq keçmədən öncə Ankara ilə müqavilə bağlamaq istəyirdi. 1921-ci il yanvarın 13-də Çiçerin Türkiyənin xarici işlər naziri Əhməd Muxtara bir məktub göndərir. Məktubda ixtilafların dostca həlli, özəlliklə Ermənistan sınırı qonusunun çözülməsi üçün müzakirələrin başlanması istənirdi. O yazmışdı: “Bizim türk-erməni sorununun çözümündə üzərimizə götürmək istədiyimiz arabulucuq təşəbbüsünün rədd edildiyini duyduq və üzüldük. Ayrıca, bu haqda sizin Moskvadakı nümayəndələriniz heç bir şey söyləməmişdilər.”¹⁵³ Aleksandropol anlaşmasına görə türklər Ermənistan ərazisinin bir qismini hələ də əllərində bulundurmaqdaydılar. Əllərində bulundurduqları əraziləri başqa ərazilərlə dəyişdirmək istəyirdilər. Yanvarın 30-da xarici işlər naziri Əhməd Muxtarın imzası ilə Moskvanın Ankaradakı səfirinə sunulan məktuba sovet səfiri Medivani cavab verir və sovetlərin Ermənistanın yararına ərazi iddiasının olmadığını vurğulayır. Səfirin cavabı bu sözlərlə bitir: “Bizim nümayəndə heyyətimizə Qarsı tərk edib dərhal Moskvaya dönmələri əmr edilmiş.”¹⁵⁴

Əlifuad paşa və Yusif Kamal paşanın rəhbərliyindəki heyyət yanvarın 20-də Qarsı tərk edib fevralın 15-də Moskvaya çatdılar. Moskvanın tələskənliyinə rəğmən türklər çox sakin idi və müzakirənin daha gec başlamasını istəyirdilər. Müzakirələr fevralın 21-də başladı. Əcəba, türk heyyəti nədən müzakirənin gec başlamasından yanaydı, bu ertələmə Londonda müttəfiqlərlə müzakirə aparan Bəkir Saminin göndərəcəyi xəbərləri almaq üçün deyilmi idi? Ruslar Aleksandropol müqaviləsinin 5-ci maddəsinin aydınlığa qovuşmasını istədilər. 5-ci maddədə deyilirdi ki, Ermənistan Türkiyənin himayəsi altındadır. Yusif Kamal dedi ki, bu maddə sovetlərə qarşı deyil, imperialistlərə qarşı nəzərdə tutulmuşdu.¹⁵⁵ Batumi, Axalkalaki və Axaltsix nahiyələrinin işğalı ilə bağlı uydurulan bəhanələr də buna bənzər idi: Menşeviklərlə mübarizidə amacımız gürcü zəhmətkeşlərinə yardım etmək olmuşdu.¹⁵⁶ Türklər tam olaraq sovetlərin söyləmlərini təkrar edidilər. Ancaq sovet nümayəndələri axmaq deyildilər. Onlar kəmalistlərin müttəfiqlərə yaxınlaşdıqlarını bilirdilər. Türkiyənin müttəfiqlərlə birləşməsi sovetlər üçün ağır başa gələ bilərdi. Bu üzdən də müttəfiqlərdən öncə türklərlə anlaşmalı idilər.

Müzakirələr gərgin ortamda başladı. Türklər Brest-Litovsk və Batumi müqavilələrini önə sürürdülər. Bu müqavilələrə görə Ermənistan və Gürcüstan əraziləri türklərə buraxılmışdı və türklər bunu buraxmaq istəmirdilər. Sovetlər də bunu qəbul etmirdi. Burada parantez açaraq yayımlanmamış dosyalar haqqında danışmaq yerinə düşər. Fevralın 26-da Lenin türk heyyəti ilə görüşəcəkdi. Stalin bir neçə gün öncə Leninə bir məktub göndərir. Bu məktub göstərir ki, Stalin Çiçerinin Ermənistanın yararına ərazi istəmə siyasətinə qarşı imiş. Stalin bu məktubda yazır: “Yoldaş Lenin, Dünən xəbər aldım ki, Çiçerin axmaqca və təhrikedici bir məktub yazaraq türklərdən Van, Muş və Bitlisi boşaltmalarını istəmiş. Bu şəhərlərdə türklərin sayı ermənilərlə müqayisədə daha çoxdur. Biz ermənilərin bu imperialistcə istəklərini öz boynumuza ala bilmərik. Çiçerinin bu məktubunu, əslində millətçi ermənilər diktə etmişlər və buna izn verməmək gərəkir.”¹⁵⁷ Bu məktubun tarixi fevralın 12-sini göstərir. Əslində Stalin də türklərin iddialarını doğrular şəkildə məktub yazmışdı. Bu məktub Moskvada bulunan Ter-Qabriliyan və Bəkzadiyanın müdaxiləsindən sonra yazılmamışmı? Bu iki erməni müzakirələrə qatılmaq istəyirlər, ancaq türklər qəbul etmirlər. Türklər Qafqaz cümhuriyyətlərinin nümayəndələri ilə ayrıca müzakirə etmək istəyirlər. Qafqazda əllərində ərazi bulunduran türklər ruslardan imtiyaz istəyirlər və ruslar bunu rədd edəcək durumda deyillər. Çünkü ruslar Mustafa Kamal və müttəfiqlərin birləşməsindən qorxurlar. Moskva Batumini saxlamaqda qərarlıdır. Çünkü Batumu Bakı petrolunun xaricə çıxacağı tək Qafqaz limanıdır. Bakı petrolunun satışından gələcək valyutaya rusların aşırı dərəcədə ehtiyacı var. Lenin türklərin israrından yorulmuş və Stalinə əmr verir ki, bu işi bitirin. Öz görüşlərini bu şəkildə açıqlayır: “Türklər Batumi ilə bağlı anlaşmaqda tərəddüd içindədirlər. Türk ordusunun da bu şəhərə doğru hərəkət etdiyi xəbərləri gəlir. Bunlar zaman qazanmaq istəyirlər. Bu qarşıdurmanın önünü kəsməliyik.”

Bu zaman Yunanistanın fevral və mart aylarında Yunanistan Sakarya boyunca irəliləməsi dursa da, türklərin durumu heç də yaxşı deyildi. Müzakirələrin kəsilməsi Rusiyanın söz verdiyi yardımların da kəsilməsinə səbəb ola bilərdi. Türkiyə Yunanistanla qarşılaşmaq üçün bu yardıma ehtiyacı var idi. Sonunda anlaşma elə hazırlanır ki, daha çox Azərbaycanın və qismən də Gürcüstanın yararına və London anlaşmasında olduğu kimi, yenə də ermənilərin zərərinə olur: Maddə 1- Ankara dövləti Qars, Ərdhan və Artvini saxlayır, ancaq Batumini gürcülərə buraxır. Maddə 2- Naxcıvan vilayəti Azərbaycan dövlətinə buraxılır və üçüncü bir dövlətə, yəni ermənilərə buraxıla bilməz. Maddə 4- Sovetlər Şərq millətləri üçün siyasi seçim özgürlüyünü rəsmiyyətə tanıyır. Maddə 5- Sovetlər Türkiyənin boğazlara tam egemenliyini qəbul edir. Bununla da sovetlərin Türkiyəni sovetləşdirmə xəyallarının önünü kəsirlər. Ayrıca, Ankara üç batalyonu üçün təchizat, silah almanın yanı sıra altun və petrol da əldə edir. Müqavilə martın 16-da imzalanır. Yəni Krasinin İngiltərə-sovetlər arasında ticarət müqaviləsini imzaladığı gün. Müqavilə martın 20-də Moskva və martın 22-də Ankara tərəfindən onaylanır. Martın 22-də yunanlar Ankaranın 50 km yaxınlığında idi. Bu müqaviləyə görə Moskva anlaşmanın mətnini üç Qafqaz ölkələrinin onayına sunmalı idi. Bu müqavilə ilə 25 min kvadrat km ərazi və 570 min nəfər əhali Türkiyəyə buraxıldı. 1921-ci il oktyabr ayının 13-də bu müqavilə Qars anlaşması ilə qətiləşdi.