Serj Afanasiyan Tərcümə: Güntay Gəncalp (Cavanşir) Ermənistan Azərbaycan
Yüklə 0,98 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Erməni qaynaqlar
- Fransızca qaynaqlar
Nəticə Çar Rusiyası yüzildən artıq bir zaman sürəcində müxtəlif millətlərin və mədəniyyətlərin məkanı olan Qafqazı öz əyalətlərindən birinə dönüşdürmüşdü. Qafqaz ermənilər, gürcülər, azərilər hər növ milli azadlıqdan Çar rejimi dönəmində məhrum buraxılmışdılar. Bu üç Qafqaz qövmü zahirən Çar rejimi dönəmində problemsiz yaşayır və aralarında bir sorun yox idi. Ancaq cəmiyyətin artışı, sosial dəyişikliklər və iqtisadi inkişaf bu qövmlərin arasında dərin uçurumlar oluşdurdu, ziddiyyətlər doğurdu. Bu durum, özəlliklə əskidən krallıq olan Gürcüstanda və xanlıqlar olan Azərbaycanda görülməkdə idi. Ermənilər öz ölkələrində iş tapa bilmədiklərindən iş axtarmaq üçün bu iki Qafqaz ölkəsində daha çox barınmışdılar. Çalışqan və sənət adamı olan ermənilərin bu ölkələrdə qısa sürədə maddi imkanlar qazanmaları və bu ölkədə yaşayanlara da qazandırmaları onlara qarşı düşmənlik duyğusunun oluşmasına yol açdı. Çar rejimi bunu sezdi və bundan yararlanaraq azadlıq və milli istəkləri yolunda mübarizə aparan bu üç Qafqaz xalqını bir-birinin canına düşürdü. Ancaq Qafqazda qurulan partiyalar bunun fərqində idilər. Çar rejiminin əlində alət olmamağa çalışırdılar. Bu partiyalar məhdud milli mənafelərini qoruyaraq bölgənin sosial mənafeyini də göz önündə bulundurmağa çalışırdılar. Zahirən sosialist rəngi olan bir növ ideologiyanı tərcih edirdilər. Birinci Dünya Savaşında Türkiyə-Rusiya savaş cəbhəsinin yaxın olmasına baxmayaraq bu təmayül daha da artmağa başladı. Ermənilərə görə, yalnız “xristian hamisi” olan Rusiya Ermənistanı Osmanlı qarşısında qoruya bilərdi. Azərbaycan müsəlman bir ölkə olaraq şimal tərəfi Rusiya tərəfindən işğal edilmiş və cənub tərəfi tərəfi İranda qalmışdı. Azərbaycan siyasi və və mədəni baxımdan türklərlə çox yaxın idi. Ərazi bütövlüyünü Rusiya imperatorluğu tərkibində qoruyan Gürcüstanın bir amacı var idi: Liberal bir Rusiya tərkibində daha çox milli istiqlal əldə etmək. Bu üç millətdən heç biri aqibətlərini Rusiyadan ayrı təsəvvür etmirdi. Ayrıca, bu durum Petroqradın keçici hökümətinin məsajı və Fövqəladə Zaqafqaziya Komitəsinin təsisi ilə gerçəkləşmiş oldu. Oktyabr inqilabının gerçəkləşməsi və rus ordusunun Qafqazdan geri çəkilməsi bölgə siyasi rəhbərlərini bəklənmədik bir duruma soxdu. Onlar belə bir vəziyyətə hazır deyildilər. Nə yazıq ki, onları təhdid edən təhlükələr qarşısında milli təəssüb üstün gəldi. Bu da Qafqazın türklər və almanlar tərəfindən işğal edilməsinə imkan yaratdı. Bu arada, yalnız kommunist partiyası beynəlxalq yardımlaşmadan danışırdı. Mübarizləri milliyyətlərindən asılı olmayaraq öz səflərində birləşdirirdilər. Kommunistlər milliyyətindən asılı olmayaraq bütün qafqazlıların haqlarını savunduqlarını iddia edirdilər. Bu düşüncənin ən parlaq simaları Stepan Şaomiyan idi. Onlara görə, yalnız Vahid Proletariya Cəbhəsi Qafqazda barış sağlaya və türk təcavüzünə qarşı ortaq savunma cəbhəsi oluşdura bilərdi. Ancaq milli duyğular bu ideologiya ilə qarşılaşdığında onu yendi. Bu yenilgənin səbəbini bolşevik hərəkətin başlanğıcda Qafqazda zəif olması ilə bağlamaq olar. Qafqazda Bakı istisna olmaqla proletariya demək olar ki, yox idi. Geri qalmış və gözlərdən uzaq yaşayan kənd proletariyası internasionalizmdən deyil, məhəlli burjua tərəfindən təbliğ edilən nasionalizmə meylli idi. Ayrıca sovet Rusiyasının mənafesi əbədi Rusiya mənafesi ilə üst-üstə düşməyə başlamışdı. Bu da Qafqaz və digər qövmlərin mənafeyi ilə ziddiyyət təşkil etməkdə idi. Bu durum hər gün bir az daha bolşevik görüşləri yerləşdirmək istəyən Kremlin rəhbərlərinə qarşı şübhə oluşdurmaqda idi. Kremlin rəhbərləri əski romalılar kimi düşünürdülər ki, Romaya uyğun olan bütün xalqlar üçün uyğundur. Bolşevik rejimin davam etməyəcəyinə inanan siyasi rəhbərlər düşünürdülər ki, bolşevik rejim müttəfiqlərin yardımı ilə məğlub ediləcək və bunun yerinə liberal bir rejim qurulacaqdır. Liberal rejimin qurulması ilə xalqlara da daha çox otonim haqlar veriləcəkdi. Bu, Qafqazda bolşevik əleyhdarı olan siyasi rəhbərlərin hesabları idi. Bu üzdən də onlar sonuna qədər antibolşevik siyasət izləyərək müttəfiqlərlə əməkdaşlıq etdilər. Hətta kommunizm təhlükəsindən qorunmaq üçün türklərlə əməkdaşlıq etməyi də gözə aldılar. Müttəfiqlərin Qafqaz politikası iki yönlü idi və Rusiyadakı olayların axışına görə dəyişirdi. Ağların ordusu kommunistlərlə savaşdıqları sürəcə müttəfiqlər Qafqazın Rusiyadan ayrılmasına ehtiyatla yanaşırdılar. Ancaq qızıl ordu Denikinin ordusunu məğlub edib Azərbaycana yaxınlaşdıqdan sonra müttəfiqlər “de fakto” olaraq Qafqaz cümhuriyyətlərini rəsmiyyətə tanıdılar. Bu cümhuriyyətlərə silah və ərzaq yardımında bulundular. Qafqazın ingilislər tərəfindən işğalı bu üç cümhuriyyətin möhkəmlənməsinə heç bir yardım etmədi. Bəlli oldu ki, Leninin müsəlman Şərq ölkələrində kommunist rejim qurma arzusu xəyaldan başqa bir şey deyilmiş. Bunun səbəbi Bakı qurultayında bəlli oldu. Qurultayda sürəkli nasionalist duyğular partlaq verir, bolşevik təbliğatların təsirsizliyi ortaya çıxırdı. Türkiyə-sovetlər işbirliyindən hər kəsdən daha çox Mustafa Kamal yararlansa da, Ermənistan ortalıqda qurbanlıq edildi. Rusiya imperatorluğunu sarsmış olan inqilab nəticəsində Ermənistan yenidən tarixdə öz adı ilə ortaya çıxma fürsəti əldə etmişdi. Ancaq ölkənin əsası çox zəif idi. Şübhəsiz ki, bolşevik Rusiya və Türkiyəyə qarşı düşmənlik edərək Ermənistan öz varlığını sürdürə bilməzdi. Müttəfiqlər həm Türkiyənin, həm də bolşevik Rusiyanın düşməni idi. Ermənistan bundan yararlanaraq ayaqda durmağa çalışırdı. Bu siyasətin də məğlubiyyətlə nəticələnəcəyi başından bəri bəlli idi. Müttəfiqlər tarixi Ermənistan sınırları içərisində erməni dövlətinin qurulmasından yana olsalar da, erməni istiqlalı üçün Türkiyə ilə savaşacaq niyyətdə deyildilər. O zaman bolşeviklərin qələbəsini düşünmək çox çətin idi. Bəzi “uzmanlar” belə, bolşeviklərin yeniləcəklərinə inanırdılar. Bolşeviklər isə, düşünürdülər ki, yalnız sovet Rusiyasının yardımı ilə Ermənistan öz müstəqilliyini saxlaya bilər. Ancaq bolşeviklərin də 1914-cü il sınırları içində erməni dövlətini qoruma çabaları nəticəsiz qaldı. Bolşeviklərin azınlıqların haqlarını qoruma iddialarının yanı sıra bir də cahanşümul inqilabın mənafeləri iddiaları var idi. Erməni mövzusunda cahanşümül inqilab mənafeyi iddiası azınlığın haqqını savunma iddiasına qalib gəldi. Azərbaycan məsələsi fərqli idi. Azərbaycanın müttəfiqi olan Türkiyə o ölkəni ruslara buraxsa da, Ancaq Azərbaycanın İslam Dünyasına mənsub olması onun üçün bir imtiyaz sayılırdı. Bolşevik rejimin İslam Dünyasına açılmaq niyyəti Azərbaycanın qalmasına yardımçı oldu və dolayısıyla Azərbaycan öz qonşusu olan ermənilərin zərərinə Türkiyənin ərazi baxımdan genişləməsinə yararlı oldu. Ayrıca, rusların təsdiqi ilə petrolla zəngin olan bölgədə Azərbaycan adında ölkənin möhkəmlənməsi mümkün oldu. 1918-ci ildə Zaqafqaziya Federasiyasının təşkili təşəbbüsündə bulunan Gürcüstan öz istiqlalını qorumaq üçün daha çox şansa sahib idi. Çünkü müttəfiqlərin kontrolunda olan Qaradənizə bağlı idi. Gürcü bolşevik partiyası bu zaman rusların Gürcüstana silahlı müdaxiləsindən yana deyildi. Stalin və Orconikidze kimi gürcü bolşeviklər Moskvanı etkiləyirdilər. Politbiro Gürcüstana saldırıya qarşı olsa da, Stalin və Orcinikidze əks-inqilabçıların yuvası olan Gürcüstanı işğal etmək üçün politbironun bu qərarını dəyişdirə bildilər. Üç il müstəqillik dövründə Qafqaz cümhuriyyətlərində milli duyğular gücləndi. Sovet rejimi qurulduqdan sonra onların zəif müxalifəti federasiyaya qarşı ortaya çıxdı. Moskvaya qarşı dirəndilər. Federasiyanın amacı vahid siyasi sistemdə inteqrasiyanı əngəlləyəcək olan hər növ vətənsevərliyi və milli duyğuları məhv etmək idi. Daha sonra bu yolla onları heç bir yetkisi olmayan Moskvaya bağlı itaətkar ölkələrə dönüşdürəcəkdilər. Sovet Sosialist Cümhuriyyətlər İttifaqının təşkilindən sonra Qafqaz cümhuriyyətlərinin həyatını rəsmiyyətə tanımanın da heç bir təsiri olmadı. Ancaq yeni sovet rejimi Qafqaza barış gətirə bildi. Özəlliklə əzilmiş erməni milləti üçün bu barış yararlı oldu. Ancaq “sovet barışı”nın nəyin bahasına başa gəldiyini unutmamaq lazımdır. 1937-138 və 1947-1948 illər arasındakı hesablaşmalarda 150 000 nəfərdən artıq adam öldürüldü. 1918-1920-ci illərdə olduğu kimi Zaqafqaziya işğal edilmədən bu qədər insan öldürüldü. İkinci Dünya Savaşında sadəcə 200´000 erməni öldü. Son 20 ildə Qafqazın nüfüsu artmağa başlamış və 4/5 milyon nəfərdən 17 milyon nəfərə çatmışdır. 7 milyon azəri, 3/3 milyon erməni, 5/4 milyon gürcü və 1 milyon rus mövcuddur. Qafqaz ölkələrində yazıb-oxuma səviyəsi çox yüksəlmiş və bu baxımdan sovet ittifaqında birinci yerdədirlər. 10 yaşın üstündə olan hər 1000 nəfərdən Ermənistanda 713 nəfər, Gürcüstanda 698 nəfər, Azərbaycanda 652 nəfər orta və ali təhsil almışlar. Belə bir sual ortaya çıxır: Bu qədər səviyəsi və nüfusu inkişaf etmiş Qafqaz xalqlarının gələcəyində güclü siyasi cərəyanlar ortaya çıxmayacaqmı? 1979-cu ildə yeni anayasa hazırlandığında hər cümhuriyyət öz milli dillərini tərcih etdilər. Yeni anayasada bu maddə öz yerini qorudu. Oktyabr inqilabı sovetlər birliyində milli məsələni çözə bildimi? Sovetlərdə 100-dən artıq milliyət var və heç bir ölkə ilə qiyaslanacaq durumda deyil. Sovetlər birliyinin qurulması ilə “Biçim olaraq milli və məzmun olaraq sosialist” formulu gəlişdirildi. Bu, sorunu çözmək yerinə vahid mərkəzli iqtidarın oluşumuna gətirib çıxardı. Bu da öz növbəsində mərkəzdən qaçış hərəkətlərini təhrik etdi. Millətlər bu formulun tərsinə olaraq “Məzmun olaraq milli və biçim olaraq sosialist” formulunu düşünməyə başladılar. Bu formul sovet sistemi içində yox olmağı əngəlləmək üçün ortaya çıxmışdı. Sovet rejiminin Qafqazda qurulmasının üstündən 70 il keçmişdir. Sovet əhalisinin 50 milyondan fazlası müsəəlmandır. Bu yüzilliyin sona çatması ilə rus olmayan millətlər mədəni baxımdan ruslardan geri qalmayan böyük bir əksəriyyəti oluşduracaqlar. Kremlin rəhbərləri bu böyük nüfus və intelekt dəyişiminə həmahəng olaraq daha ılımlı bir politika izləməzlərsə, böyük məzhəbi və milli savaşlar ortaya çıxa bilər. Yüzillər boyunca öz haqlarını istəmiş olan bu yeni gəlişməni Kremlin ya qanda boğacaq, ya da daha ılımlı siyasətlə onların haqlarını tanımış olacaq. Bu gün sovetlər adlanan milliyətlərin və hətta rus millətinin özünün gələcəyini bu iki siyasətdən hansının seçilməsi bəlli edəcək. Tərcümə bitdi: 25.05.2012. Qaynaqlar: Almancaq :
İngilizcə:
Erməni qaynaqlar:
Fransızca qaynaqlar: Archives du ministere français de Affaires etrangeres, Missions militaries etrangeres au Caucase (1917-1928):
concernnt laseparartion de la Transcauccasie d´avec la Russii), Tiflis, 1931.
1921) (L´Independance de la Georgie dans la politique internationale); Paris, 1924
I´histoire des relations sovieto-turques), Bakou, 1965.
gosoudarstva (Formation et consolidation de I` Rtat souverain sovietique armenien), Erevan 1962.
bolcheviks dans la lutte pour la viktoire de la revolution socialiste en Azerbaidjan, documents, Bakou, 1957.
Georgie), Tbilissi, 1958.
diplomatie internationale et la R. S. S. R.), 2 vol, Moscou, 1957.
1957.
1923) (La lutte de liberation nationale en Turquie), Moscou, 1966.
vol, Berlin 1921- 1925.
nationale), 3 vol, Moscou, 1930.
etrangere de la Transcaucsei et de la Georgie). Document, Tiflis, 1919.
Moscou, 1935, s. 411.
R. S. S.), Vol. I a VI, Moscou. 1957-1962.
I´INTERVENTION IMPERIALISTE EN Transcaucasie), Thibilisi, 1954.
sovietique en Armenie), Moscou, 1957.
istoriographii (La revolution socialiste jugee par I´historiographie boujeoise), Moscou, 1960.
pobedu sovetskoi vlasti (Les organizations communisttes d´Armenie dans la lutte pour le pouvoir sovietique), Erevan, 1957.
Bakou, 1963.
“Mussavat”...) Tiflis, 1927.
sotsialistcheskoi revolutsii (La lutte des travailleurs d´Azerbaidjan pour la victoire de la revolution socialiste), Baku, 1957.
Moscou, 1959. Moscou, 1959.
d´Armenie), Erevan, 1968.
d´Azerbaidjan), Bakou, 1963.
Tbilissi, 1957.
mouvement de liberation nationale en Iran), Moscou, 1961.
I´intervention errangere en Armenie), documents, Erevan, 1979
la guerre civile en Transcaucsie), Moscou, 1960. 129- KHARMANDARİAN S. V: Lenine i stanovlenie Zaravkazkoi fedratsii (1921-1923) (Lenine et I´instauration de la federation transcaucasienne). Erevan, 1969. 130- KHACHAPOURİDZE G.V: Bor´ba gruzinskogo naroda zaustanovlenie sovetskoi vlasti v Gruzii, Thibilisi, 1971. 131- Kirakossian John: Zapadnaya Armenia v gody pervoi mirovoi voiny (L´Armenie occidentale pendant la Premiere Guerre mondiale), Erevan, 1971. 132. KOUZNETSOVA S. I: Krakh imperialistitcheskikh zamyslov i voznohnovlenie interventsii v Zakavkaz´e (Eches des menees imperial istes et renouvellemment de I´intervention en Transcaucasie), Bakou, 1954. 133- KOUZNETSOVA S. I: Ustanovlenie sovetsko-turetskikh otnochniy (Etablissement des relations sovieto- turques). Moscou, 1961. 134- LALEBEKİAN B. KH: Lenin i ustanovlenie sovetskoi vlasti v Zakavkaz´e, Erevan, 1961. 135- LENİN V. I CEuvres completes. 55 vol… 5 edition. Moscou, 1958-1965. 136- MAKHARADZE Filip: Diktatura menchevitskoi partiy v Gruzii (La diktature du parti menchevik en Georgie). Tbilissi, 1921. 137- Memorres des communists de la Transcaucaste sur leurs repports aves Lenine (Articles de Miasnikian, Mravian, etc) Erevan, 1970. 138- MERKVILADZE V. N: Lenine I stroitel´stvo osnov sovetskoi natsional´noi gosudar´stvenosti (Lenine et I´edification des bases de I´Etat national sovietique), Tbilissi, 1959. 139- MİL´MAN. A: Bor´ba za sovetskoi vlasti v Azerbaidjane (Lalutte pour le pouvoir sovietique en Azerbaidjan), Bakou, 1963. 140- NOVITCHEV A. D: Turtsia (La Turquie). Moscou, 1965. 141- ORAKHELACHVILI Maria: Lenine i zakavkazkaya federatsia )Lenine et la Federation transcaucasienne), Rbilissi, 1928. 142- ORCONİKİDZE S: Stati i retchi (Articles etdiscours). Moscou, 1939. 143- Pobeda sovetskoi vlatsi v Zakavkaz´e (La victoire du pouvoir sovietique en Transcaucasie), Tblissi, 1971. 144- Revolutsia v natsional´nykh rayonnakh Rossii (1905.1907) La revolution dans les regions nationales de la Russie), L`Armenie: par Dş Eş Gabrielian: I´Azerbaidjan, par Z. I. Ibrahimov: la Georgie. Par G. V. Katchapouridze. Moscou. 1955. 145- SARGUİSSİAN E. Gh: Expansionistkaya politika Osmanskoi impreii v Zakavkaz´e v 1918g. (La politique expansionniste de I´Empire ottoman en Transcaucasie en 1918), Erevan, 1962. 146- SARGUİSSİAN E. Gh: Iz istorii touretskoi interventsii v Zakavkaz´e v 1917 g. (De I´histoire de I´intervention turque en Transcaucasie en 1918), Erevan, 1953. 147- SORKİNE G. Z: Pervi s´ezd Narodov Vostoka (Le premier Congeres des Peuples de I´orinet), Moscou, 1961. 148- STALİNE I. V: Ceuvres, 13 vol, Moscou, 1961. 149- TOKARJEWSKI E. A: Iz istorii innostranoi i grajdanskoi voiny v Azerbaidjane (Sur l´histoire de la guerre etrangere et civile en Azerbaidjan), Bakou, 1957, s. 332. 150- URATADZE G. I: Obrazovanie i consolidatsia Gruzinskoi Demokratitcheskoi Respubliki (Creation et consolidation de la Republique democratique georgienne), Munich, 1956. 151- Velkiy Oktiabr´i bor´ba za pobedu sovetskoi vlasti v Azerbaidjane (Le Grand Octobre et la lutte pour le pouvoir sovietique en Azerbaidjan), Bakou, 1958. 152- Velikaya Oktiabr´skaya sotsia listitcbeskaya Revolutsia i pobeda sovetskoi vlasti v Armenii (la grande Revolution Socialiste d´Octobre et la victoire du pouvoir sovietique en Armenie), Recueil de documents, Erevan, 1957. Cet ouvrage comprend de tres nombreux documents permettant de suivre chronologiquement les principaux evenements au Caucase de 1917—1921. 153- Za obrazovannie Sovetskogo Soyuza (Pour la formation de l´union Sovietique), documents, Tbilissi, 1972. Yüklə 0,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|