Serj Afanasiyan Tərcümə: Güntay Gəncalp (Cavanşir) Ermənistan Azərbaycan

1³ Eyni qaynaq, 629, s. 185.

1⁴ Bu kitabın yazarı olaraq mən, inqilabçı sosialistlərin rəhbəri Arşam Xundkariyanla məclisdə bir söhbət etdik. O, təkid edirdi ki, türklərlə savaşın başlamaması üçün onun partiyası iqtidarın bolşeviklərə verilməsindən yana olmuşdur. (S. A.)

1⁵ Fransa xarici işlər nazirliyi arxivi Rusiya-savaş, 630, s. 255.

1⁶ Eyni qaynaq, Rusiya-Qafqaz, 631, s. 92.

1⁷ Eyni qaynaq, s. 93.

1⁸ Eyni qaynaq, s. 138.

1⁹ Dockumentt vnechnei politiki S. S. S. R. (Documents de la politique etrangere de İ`U. R. S. S.), Vol. I a VI, Moscou. 1957-1962, 262-ci sənəd, s, 373-374.

2⁰ Fransa xarici işlər nazirliyi arxivi Türkiyə-Rusiya, 278, s. 53.

2¹ JÄCHKE Gottard: Lerole du communisme dans les relations russo-turques (1919-1922), in Chiers d´Orient, II/1963, s. 36.

2² Dockumentt vnechnei politiki S. S. S. R. (Documents de la politique etrangere de İ`U. R. S. S.), Vol. I a VI, Moscou. 1957-1962, 372-ci sənəd, s, 554-555.

2³ Eyni qaynaq, s. 555.

2⁴ DUMONT Paul: L`Axe Moscou.-Ankara, Les relations turco- sovietiques de 1919-1922, in Cahiers du Monde russe et sovietique, vol. XVIII (3), 1977, pp, 165-193, s. 174.

2⁵ Leqran 1884-cü ildə Fransız bir ailədə dünyaya gəldi. 1901-ci ildə Rusiya Sosial Demokrat İşçi Partiyasına üzv oldu. 1906-1907-ci illərdə Petroqrad bolşevik komitəsinin üzvü oldu. Bakıda, Tiflisdə, Qazanda və Moskvada inqilabi fəaliyyətlərdə bulundu (107-1913). Oktyabr inqilabından sonra Xarici işlər nazirliyinin müavinliyinə gətirildi. 1930-1936-cı illər arasında Leninqrad Ermitaj muzeyinin müdürü oldu. 1937-ci ildə Stalin tərəfindən öldürüldü.

2⁶ Dockumentt vnechnei politiki S. S. S. R. (Documents de la politique etrangere de İ`U. R. S. S.), Vol. I a VI, Moscou. 1957-1962, 262-ci sənəd, s, 374.

2⁷ Velikaya Oktiabr´skaya sotsia listitcbeskaya Revolutsia i pobeda sovetskoi vlasti v Armenii (la grande Revolution Socialiste d´Octobre et la victoire du pouvoir sovietique en Armenie), Recueil de documents, Erevan, 1957.

Cet ouvrage comprend de tres nombreux documents permettant de suivre chronologiquement les principaux evenements au Caucase de 1917—1921, sənəd 267, s. 382.

2⁸ Fransa xarici işlər nazirliyi arxiv sənədləri, Rusiya-Qafqaz, 631, s. 242.

2⁹ Velikaya Oktiabr´skaya sotsia listitcbeskaya Revolutsia i pobeda sovetskoi vlasti v Armenii (la grande Revolution Socialiste d´Octobre et la victoire du pouvoir sovietique en Armenie), Recueil de documents, Erevan, 1957.

Cet ouvrage comprend de tres nombreux documents permettant de suivre chronologiquement les principaux evenements au Caucase de 1917—1921, sənəd-270, s. 384-385.

3⁰ Fransa xarici işlər nazirliyi arxiv sənədləri, Rusiya-Qafqaz, 631, s. 188.

3¹ “Birinci İnternasional”, sayı 12, s. 2262.

3² Eyni qaynaq, s. 2261-2262.

3³ SORKİNE G. Z: Pervi s´ezd Narodov Vostoka (Le premier Congeres des Peuples de I´orinet), Moscou, 1961, s. 21-22.

3⁴ Şəqr Xalqları Konqrəsinin protokolu, s. 10.

3⁵ Eyni qaynaq, s. 18-20.

3⁶ Eyni qaynaq, s. 38-40.

3⁷ E. Q, s. 58.

3⁸ E. Q, s. 74.

3⁹ E. Q, s. 76.

4⁰ E. Q, s. 81-83.

4¹ E. Q, s. 84-86.

4² Fransa xarici işlər nazirliyi arxivi Rusiya-Qafqaz bölümü, 653, s. 189.

4³ 1920-ci ilin dekabr ayında Ankaranın Bakıdakı nümayəndəsi elan etdi ki, qızıl ordunun Gəncədə və Türküstanda törətdiyi qətllər İslam Dünyası ilə Rusiya inqilabı arasında uçurum yaratmışdır. (Fransa xarici işlər nazirliyi arxivi Rusiya-Qafqaz bölümü, 634, s. 111.)

4⁴ E. Q, Rusiya-Qafqaz, 635, s. 193.

4⁵ E. Q, Rusiya-Qafqaz, 635, s. 194.

4⁶ SORKİNE G. Z: Pervi s´ezd Narodov Vostoka (Le premier Congeres des Peuples de I´orinet), Moscou, 1961, s. 30-31.

4⁷ Şəqr Xalqları Konqrəsinin protokolu, s.112.

4⁸ SORKİNE G. Z: Pervi s´ezd Narodov Vostoka (Le premier Congeres des Peuples de I´orinet), Moscou, 1961, s. 28-29.

4⁹ Şəqr Xalqları Konqrəsinin protokolu, s. 40.

5⁰ E. Q, s. 181.

5¹ E. Q, s. 182.

5² E. Q, s. 154-156.

5³ E. Q, s. 154-156.

5⁴ E. Q, s. 180-190.

5⁵ E. Q, s. 190-197.

5⁶ E. Q, s. 180-190.

5⁷ Velikaya Oktiabr´skaya sotsia listitcbeskaya Revolutsia i pobeda sovetskoi vlasti v Armenii (la grande Revolution Socialiste d´Octobre et la victoire du pouvoir sovietique en Armenie), Recueil de documents, Erevan, 1957.

Cet ouvrage comprend de tres nombreux documents permettant de suivre chronologiquement les principaux evenements au Caucase de 1917—1921, s. 391-396 və 276-cı sənəd, s. 396-397.

5⁸ “Narodni vistoka”, 1920 oktyabr, s. 57-61.

5⁹ E. Q, s. 60-61.

6⁰ E. Q, s. 39-41.

6¹ E. Q, s. 40-41.

6² Şəqr Xalqları Konqrəsinin protokolu, s. 101.

6³ VRATSİAN S: Haiastani Hanrapettouttioun (La Republique d´Armenie, 2 edition, Beyrouth, 1958, s. 442.

6⁴ Fransa xarici işlər nazirliyi arxivi Rusiya-Qafqaz bölümü, 631, 235.

6⁵ Lenin “Bütün əsərləri, 41-ci cild, s. 339-340.

6⁶ Fransa xarici işlər nazirliyi arxivi Qafqaz cümhuriyyətləri (1919-1920), s. 96-97.

6⁷ E. Q, Rusiya-savaş, 653, s. 68-69.

6⁸ E. Q, dosya nömrəsi 1, s. 11-12.

6⁹ E. Q, s. 156.

7⁰ Velikaya Oktiabr´skaya sotsia listitcbeskaya Revolutsia i pobeda sovetskoi vlasti v Armenii (la grande Revolution Socialiste d´Octobre et la victoire du pouvoir sovietique en Armenie), Recueil de documents, Erevan, 1957.

Cet ouvrage comprend de tres nombreux documents permettant de suivre chronologiquement les principaux evenements au Caucase de 1917—1921, sənəd-282, s. 418.

7¹ Hai jogbovourdi patmoutioun (Histore du peiple armenien), vol. VII, Erevan, 1967, s. 104.

7² E. Q, s. 105.

7³ Fransa xarici işlər nazirliyi arxivi Rusiya-Qafqaz bölümü, 653, s. 241.

7⁴ Kapur Harish: The Soviet Russia and Asia (1917-1927), New York, 1967, s. 67.

7⁵ Fransa xarici işlər nazirliyi arxivi Rusiya-savaş, 653, dosya 1, s. 173.

7⁶ E. Q, s. 212.

7⁷ E. Q, Rusiya-Qafqaz, 653, s. 81.

7⁸ E. Q.

7⁹ E. Q, s. 235.

8⁰ E. Q, s. 237.

8¹ E.q, s. 256.

8² Ermənistan Sovet Cümhuriyyətinin arşiv sənədləri, s. 62-64.

8³ Fransa xarici işlər nazirliyi arxivi Rusiya-Qafqaz bölümü, 653, dosya 1, s. 113.

8⁴ Lenin “Bütün əsərləri”, 31-ci cild, s. 31.

8⁵ VRATSİAN S: Haiastane bolchevikian mourdji yev trkakan Sali midjev (L´Armenie entre le matteau bolchevik et l´enclume torque), Beyrouth, 1953, s. 123.

8⁶ Ermənistan sovet cümhuriyyətinin arxiv sənədləri, sənəd 48, s. 82.

8⁷ Fransa xarici işlər nazirliyi arxivi Rusiya-Qafqaz, 653, dosya 1, s. 87.

8⁸ KOUZNETSOVA S. I: Krakh imperialistitcheskikh zamyslov i voznohnovlenie interventsii v Zakavkaz´e (Eches des menees imperial istes et renouvellemment de I´intervention en Transcaucasie), Bakou, 1954, s. 146.

8⁹ Vratsiyan “Ermənistanin müstəqilliyi” adlı kitabında Stoks-Xatisyan arasında keçən müzakirələrin cüziyatına işarə etməmişdir. Sadəcə Stoksun cavabını yazmışdır: “Ermənilərin ən az zərəri qəbul etməkdən başqa çarələri yoxdur. O da Rusiya ilə anlaşmalarıdır.” (S. 436) Ancaq Xatisyan “Ermənistanın doğuşu və inkişafı” adlı kitabında Stoksun cavabını bu şəkildə yazır: “Ən az zərər görməniz üçün kəmalistlərlə anlaşmanız gərəkir.” (S.254).

9⁰ DUMONT Paul: L`Axe Moscou.-Ankara, Les relations turco- sovietiques de 1919-1922, in Cahiers du Monde russe et sovietique, vol. XVIII (3), 1977, pp, 165-193, s. 176.

9¹ Fransa xarici işlər nazirliyi arxivi Rusiya-Qafqaz, 653, 7-ci fəsil, s. 62.

9² KHARMANDARİAN S. V: Lenine i stanovlenie Zaravkazkoi fedratsii (1921-1923) (Lenine et I´instauration de la federation transcaucasienne). Erevan, 1969, s. 47-48.

9³ Lenin, “Bütün əsərləlri” 42-ci cild, s. 47.

9⁴ KHARMANDARİAN S. V: Lenine i stanovlenie Zaravkazkoi fedratsii (1921-1923) (Lenine et I´instauration de la federation transcaucasienne). Erevan, 1969, s. 29.

9⁵ Rəis- Kasiyan, üzvlər: Ter Qabriliyan, Mraviyan, Bəkzadiyan, Dolətiyan, Avis.

9⁶ Fransa xarici işlər nazirliyinin arxiv sənədləri, Rusiya-Qafqaz, 653, s. 57.

9⁷ Velikaya Oktiabr´skaya sotsia listitcbeskaya Revolutsia i pobeda sovetskoi vlasti v Armenii (la grande Revolution Socialiste d´Octobre et la victoire du pouvoir sovietique en Armenie), Recueil de documents, Erevan, 1957.

Cet ouvrage comprend de tres nombreux documents permettant de suivre chronologiquement les principaux evenements au Caucase de 1917—1921, sənəd 292, s. 431-432.

9⁸ AGHAYAN Ts. P: Hai jogbovourdi patmoutioum (Histoire du people armenien), Erevan, 1976, s. 798.

9⁹ Velikaya Oktiabr´skaya sotsia listitcbeskaya Revolutsia i pobeda sovetskoi vlasti v Armenii (la grande Revolution Socialiste d´Octobre et la victoire du pouvoir sovietique en Armenie), Recueil de documents, Erevan, 1957.

Cet ouvrage comprend de tres nombreux documents permettant de suivre chronologiquement les principaux evenements au Caucase de 1917—1921, s. 441-442.

1⁰⁰ Bu maddə Vratsiyanın yazdığı “Bolşevik və türk məngənəsi arasında Ermənistan” adlı kitabında görülməməkdədir. Bu da onu göstərir ki, ümum xalq referandumuna sunulma söz qonusu olubmuş. Ancaq hər halda Vratsiyan iddia edir ki, Aleksandropol müqaviləsi Qars müqaviləsindən ermənilər üçün daha yararlı olmuşdur.

1⁰¹ Velikaya Oktiabr´skaya sotsia listitcbeskaya Revolutsia i pobeda sovetskoi vlasti v Armenii (la grande Revolution Socialiste d´Octobre et la victoire du pouvoir sovietique en Armenie), Recueil de documents, Erevan, 1957.

Cet ouvrage comprend de tres nombreux documents permettant de suivre chronologiquement les principaux evenements au Caucase de 1917—1921, sənəd 295, s. 441-442.

1⁰² BORİAN B: Armenia, mejdunarodnaya diplomatia i S. S. S. R. (L´Armenie, la diplomatie internationale et la R. S. S. R.), 2 vol, Moscou, 1957, 2-ci cild, 95.

1⁰³ Fransa xarici işlər nazirliyinin arxiv sənədləri, Rusiya-Qafqaz, 653, s. 52.

1⁰⁴ E. Q, s. 52.

1⁰⁵ Velikaya Oktiabr´skaya sotsia listitcbeskaya Revolutsia i pobeda sovetskoi vlasti v Armenii (la grande Revolution Socialiste d´Octobre et la victoire du pouvoir sovietique en Armenie), Recueil de documents, Erevan, 1957.

Cet ouvrage comprend de tres nombreux documents permettant de suivre chronologiquement les principaux evenements au Caucase de 1917—1921, sənəd 289, s. 430.

1⁰⁶ E. Q, sənəd, 292, s. 430-436.

1⁰⁷ Zəngəzur bu dönəmdə hələ bolşevikləşməmişdi.

1⁰⁸ Velikaya Oktiabr´skaya sotsia listitcbeskaya Revolutsia i pobeda sovetskoi vlasti v Armenii (la grande Revolution Socialiste d´Octobre et la victoire du pouvoir sovietique en Armenie), Recueil de documents, Erevan, 1957.

Cet ouvrage comprend de tres nombreux documents permettant de suivre chronologiquement les principaux evenements au Caucase de 1917—1921, sənəd 293, s. 437.

1⁰⁹ E. Q, s. 447-448.

1¹⁰ E. Q, sənəd 302, s. 449.

1¹¹ Hai jogbovourdi patmoutioun (Histore du peiple armenien), vol. VII, Erevan, 1967, 7-ci cild, s. 121-129.

1¹² BORİAN B: Armenia, mejdunarodnaya diplomatia i S. S. S. R. (L´Armenie, la diplomatie internationale et la R. S. S. R.), 2 vol, Moscou, 1957, 2-ci cild, s. 125-126.

1¹³ Fransa xarici işlər nazirliyinin arxiv sənədləri, Rusiya- Qafqaz, 653, s. 110-111.

1¹⁵ ZARİAN Kostan: Vave leran vra (Le navire sur la montagne), Boston, 1945, s. 469.

1¹⁶ Lenin “Bütün əsərləri” 42-ci cild, s. 469.

1¹⁷ Velikaya Oktiabr´skaya sotsia listitcbeskaya Revolutsia i pobeda sovetskoi vlasti v Armenii (la grande Revolution Socialiste d´Octobre et la victoire du pouvoir sovietique en Armenie), Recueil de documents, Erevan, 1957.

Cet ouvrage comprend de tres nombreux documents permettant de suivre chronologiquement les principaux evenements au Caucase de 1917—1921, sənəd 356, s. 494.

1¹⁸ E. Q, sənəd 291, s. 431-434.

1¹⁹ ZOHRABİAN E. A: Sovetakan Roussastane yev hai-tourkakan haraberoutiounere (La Russie Sovietique et les relations armeno-turques), Erevan, 1979, s. 175.

1²⁰ Velikaya Oktiabr´skaya sotsia listitcbeskaya Revolutsia i pobeda sovetskoi vlasti v Armenii (la grande Revolution Socialiste d´Octobre et la victoire du pouvoir sovietique en Armenie), Recueil de documents, Erevan, 1957.

Cet ouvrage comprend de tres nombreux documents permettant de suivre chronologiquement les principaux evenements au Caucase de 1917—1921, sənəd 315, s. 457-458.

1²¹ İrəvan məntəqəsində törədilən təxribatdan dolayı müsəlmanlar cəzalandırılmadılar.

1²² Dockumentt vnechnei politiki S. S. S. R. (Documents de la politique etrangere de İ`U. R. S. S.), Vol. I a VI, Moscou. 1957-1962, 3-cü cild, sənəd 229, s. 392.

1²³ E. Q, sənəd 356, s. 494.

1²⁴ Fransa xarici işlər nazirliyinin arxiv sənədləri Rusiya-Qafqaz, 653, dosya 1/7, s. 133.

1²⁵ Bəlkə də Lenin “Yaşıl ordu” adı ilə ortaya çıxan Ədhəm bəyin başçılığındakı çərkəz qiyamını nəzərdə tutmuşdur. Onlar zindan fərarilərindən və düzənsiz birliklərdən ibarət idilər. Sayıları 2700 nəfər idi.

1²⁶ Fransa xarici işlər nazirliyinin arxiv sənədləri Rusiya-Qafqaz, 653, dosya 1/7, s. 179.

1²⁷ E. Q, s. 110-111.

1²⁸ E. Q, s. 112-113.

1²⁹ E. Q, s. 173-174.

1³⁰ E. Q, dosya 1, sə. 3 b.

1³¹ E. Q, s. 121.

1³² Gürcüstan Mərkəzi Arxivi, 612, dosya 105/4-

1³³ E. Q, Türkiyə, Xarici siyasət, 145, s. 90-95.

1³⁴ Velikaya Oktiabr´skaya sotsia listitcbeskaya Revolutsia i pobeda sovetskoi vlasti v Armenii (la grande Revolution Socialiste d´Octobre et la victoire du pouvoir sovietique en Armenie), Recueil de documents, Erevan, 1957.

Cet ouvrage comprend de tres nombreux documents permettant de suivre chronologiquement les principaux evenements au Caucase de 1917—1921, sənəd 362, s. 498-500.

1³⁵ Fransa xarici işlər nazirliyinin arxiv sənədləri, Rusiya-Qafqaz, 653, s. 95.

1³⁶ E. Q, Qafqaz, 653, dosya 7, s. 243.

1³⁷ E. Q, s. 250.

1³⁸ ZOHRABİAN E. A: Sovetakan Roussastane yev hai-tourkakan haraberoutiounere (La Russie Sovietique et les relations armeno-turques), Erevan, 1979, s. 168.

1³⁹ Fransa xarici işlər nazirliyinin arxiv sənədləri, Türkiyə-Qafqaz, 320, s. 112.

1⁴⁰ Velikaya Oktiabr´skaya sotsia listitcbeskaya Revolutsia i pobeda sovetskoi vlasti v Armenii (la grande Revolution Socialiste d´Octobre et la victoire du pouvoir sovietique en Armenie), Recueil de documents, Erevan, 1957.

Cet ouvrage comprend de tres nombreux documents permettant de suivre chronologiquement les principaux evenements au Caucase de 1917—1921, sənəd 394, s. 539-540.

1⁴¹ E. Q, sənəd 399, s. 534-544.

1⁴² Memorres des communists de la Transcaucaste sur leurs repports aves Lenine (Articles de Miasnikian, Mravian, etc) Erevan, 1970, s. 229.

1⁴³ KHARMANDARİAN S. V: Lenine i stanovlenie Zaravkazkoi fedratsii (1921-1923) (Lenine et I´instauration de la federation transcaucasienne). Erevan, 1969, s. 81.

1⁴⁴ E. Q, s. 229.

1⁴⁵ KADICHEV A. B: Interventsia i grajdanskaya voina v Zakavkaz´e (L´intervention et la guerre civile en Transcaucsie), Moscou, 1960, s. 336.

1⁴⁶ Velikaya Oktiabr´skaya sotsia listitcbeskaya Revolutsia i pobeda sovetskoi vlasti v Armenii (la grande Revolution Socialiste d´Octobre et la victoire du pouvoir sovietique en Armenie), Recueil de documents, Erevan, 1957.

Cet ouvrage comprend de tres nombreux documents permettant de suivre chronologiquement les principaux evenements au Caucase de 1917—1921, sənəd 410, s. 566 və sənəd 418, s. 566-568, sənəd 419, s. 568-570.

1⁴⁷ E. Q, sənəd 418, s. 566 və sənəd 419, s. 570.

1⁴⁸ E. Q, sənəd 424, s. 575.

1⁴⁹ Dockumentt vnechnei politiki S. S. S. R. (Documents de la politique etrangere de İ`U. R. S. S.), Vol. I a VI, Moscou. 1957-1962, 3-cü cild, sənəd 388, s. 603.

1⁵⁰ Kozontsova, Voprossi İstoriy cild 9/1951, s. 150-152.

1⁵¹ Fransa xarici işlər nazirliyinin arxiv sənədləri, Türkiyə-Rusiya, 320, dosya 1, s. 1.

1⁵² E. Q, Türkiyə, xarixi siyasət, 145, s. 278.

1⁵³ Dockumentt vnechnei politiki S. S. S. R. (Documents de la politique etrangere de İ`U. R. S. S.), Vol. I a VI, Moscou. 1957-1962, 3-cü cild, sənəd, 258, s. 463.

1⁵⁴ E. Q, s. 469 (Əkləm).

1⁵⁵ Istoria Diplomat i S. S. S. R. (Histoire de la diplomatie de I`U. R. S. S.), Moscou, 1959. Moscou, 1959, 3-cü cild, s. 99-100.

1⁵⁶ DUMONT Paul: La revolution impossible, les courants d´opposition en Anatolie (1918-1921), Chiers du Monde russe et sovietique, vol. XIX (1-2), 1978, pp. 143-174, s. 179.

1⁵⁷ Sovet Kommunist Partiyasının Mərkəzi Arxivi, dosya 3, məktublaşmalar bölümü, s. 51-52.

* Karl Kautski (1854-1938) Almaniyanın ünlü marksist ideoloqu olmuş və marksizmin açıqlanmasında Leninlə qarşı-qarşıya gəlmişdi. Almaniyada sosial-demokratiyanın şəkillənməsində təsirli olan şəxslərdən biri olmuşdu. İkinci İnternasionalın ən ünlü teorisinlərindən biri idi. Marks və İngelsin ölümündən sonra onların fikirlərinin davamçısı olmuşdu. Kautski Birinci Dünya Savaşından sonra barış yanlısı oldu. O, Marks və Engelsin ən yaxın araxadaşı idi. Kautskinin fikirlərində ortaya çıxan dəyişiklikdən dolayı Lenin ona qarşı bir məqalə yazaraq onu “mürtəd” adlandırmışdı. (G. G)