Sevgisini kendi arzusuna tercih eden onun tarafından da sevilir; onu özleyen, ondan başkasında gözü olmayan ve ondan korkan ki

FEZAİL

Amellerin, vakitlerin, şahısların, şehir, ülke ve milletlerin faziletini anlatan bir kitap türü.

"Artmak, fazlalaşmak, üstün olmak" anlamındaki fazi kökünden türeyen fa­ziletin çoğulu olan fezâil kelimesi, İslâ-mî literatürde "bir şeyi veya bir kimseyi üstün kılan özellikler" anlamıyla amel­lerin, zamaniann, şahısların, kabilelerin, milletlerin, yer ve şehirlerin benzerlerin­den üstünlüğünü anlatmak için kulla­nılmış ve bunların her birine dair pek çok eser kaleme alınmıştır. Bunlar ara­sında Kur'an'ın⁶²², Hz. Peygamber'in⁶²³ ve asha­bın⁶²⁴ faziletleriyle ilgili olanlar önemli bir yer tutar.

Amellerin Fazileti. Fezâil kelimesi, "ya­pılmasını dinin tavsiye ettiği güzel iş ve hareketler" anlamıyla bazı hadislerde geçmektedir. "İyi İşlerin en değerlisi, se­ninle ilgisini kesen akrabayı ziyaret et­men, senden esirgeyene vermen, sana hakaret edeni bağışlamandır"⁶²⁵ mealindeki hadis bunlardan biri­dir. Allah katında değerli oian davranış­ları belirtmek maksadıyla Resûl-i Ek­rem'in "en üstün, en faziletli" anlamın­daki efdal kelimesiyle, "en hayırlı" anla­mındaki hayr kelimesini çok kullandığı görülmektedir. "En sevgili" (ehabbü), "en mükemmel" (ekmel), "en iyi" (ahsen), "en değerli" (ekrem), "en güzel" (atyeb) keli­meleri de aynı anlamda hadislerde sık­ça yer almaktadır. Resûlullah'ın en fazi­letli diye zikrettiği şeylerin başında iman, Kuran okuma ve İlim öğrenme gelmek­te, namaz, zekât, oruç, hac. cihad, hic­ret, zikir, tövbe, dua gibi İbadetler de özellikle tavsiye edilmektedir. Birer fe­zâil sayılan ahlâkî davranışlar arasında insanlarla İyi geçinmek, eliyle ve diliy­le kimseye zarar vermemek, selâmlaş­mak, başkalarının iyiliğini istemek, doğ­ru sözlü olmak, elinin emeğiyle geçinip kimseden bir şey istememek gibi hu­suslar ön planda gelmektedir.

Fezâilü'l-a'mâle dair eser veren ilk mü­ellifin İbn Zencûye (ö. 251/865) oldu­ğu tahmin edilmekte⁶²⁶, bu çalışmalardan günümüze ge­len en eski eserin ise İbnü's-Sünnî'nin (ö, 364/974) Feza'ilul-a'mâl'i⁶²⁷ olduğu sanılmaktadır. Hadis hafızı Ziyâeddin el-Makdisî'nin (ö. 643/1245), benzer­leri arasında Önemli bir yeri bulunan ve titiz bir çalışma sonucunda yayımlanan Fezâ3î!ü'I-acmâl"⁶²⁸ bu tür kitapların muhtevası hakkında bir fikir vermektedir. Abdestin faziletine dair hadislerle başlayan eser ezan, na­maz, zikir, cenaze, oruç, zekât, hac, ci­had, nikâh, Kur'an, ilim ve ahlâk gibi konularda 778 hadis ihtiva etmektedir. Kitapta hadislerin senedleri zikredilmemiş, sadece sahâbî olan râvilerin adlan verilmiştir. Daha sonraki müelliflerden Ebü'l-Berekât en-Nesefî ile İstanbullu Mehmed Hıfzı Efendi'nin⁶²⁹ aynı adı taşıyan eserleri de burada zikredilmeli­dir. Ak Baba diye büinen İzmitli Ak Ali Efendi, 1168 (1755) yılında akaide ve vaaza dair Feza 3il adlı bir eser kaleme almıştır⁶³⁰. Ebü'ş-Şeyh'in Şevâbü'l-a^mâl'l Abdülmü'min b. Ha­lef ed-DimyâtTnin ilim, temizlik, namaz, oruç, sadaka, hac, cihad, iyilik, akraba ziyareti, edep ve zühde dair 2129 hadi­si topladığı el-Metcerü'r- râbih lî şevö-bi'1 - cameli ş -şâlih"⁶³¹ ve Edirneli Sarı Hıfzı Mehmed Efendi'nin A'mâl-i Sâlihât'i da⁶³² bu konuya dair eserlerden ba­zılarıdır. Aziz Mahmud Hüdâyî'nin Ca­mi u'l-feza3 il ve kömi'u'r-rezâ'iî ad­lı eseriyle⁶³³ Meh­med Emin oğlu Rifat'ın Fezâü-i Ahiâk'\ ise⁶³⁴ sadece faziletli amel­leri değil aynı zamanda ilmî ve ahlâkî fa­ziletleri de konu alan eserlere örnek ola­rak zikredilebilir. Celâl Yıldırım, çoğunu Kütüb-i Sitte'den seçtiği faziletli amel­lere dair 400 hadisi tercüme ederek Ha-dîs-İ Şeriflere Göre Amellerin Fazilet­leri adıyla yayımlamıştır⁶³⁵. Faziletli amellerden sadece birini konu edinen kitaplar, pek çok fezâili bir ara­da ele alan eserlere nisbetle daha çok­tur. İbn Bükeyr diye bilinen Bağdatlı ha­dis hafızı Hüseyin b. Ahmed b. Abdullah es-Sayrafî'nin (ö. 388/998) Fezâ'ilü't-tesmiye bi-Ahmed ve Muhammed'i⁶³⁶, İbn Ab-dülber en-Nemerî'nin Failü'l-Cilm⁶³⁷, Osmanlı müellifle­rinden Hatibzâde Muhyiddin Efendi'nin Fezâ'ilü'l-cihâd'ı⁶³⁸, Veysî'nin Fe-zâiî-i Kelime-i Tevhîd'ı⁶³⁹ bu tür eserlerdendir. Ayrıca namazın, namazda ilk saf­ta bulunmanın, orucun, Allah'ı zikretme­nin, esir azat etmenin, çocuğunun ölü­müne sabretmenin, hat ve kitabetin, ok atmanın vb. işlerin faziletine dair pek çok kitap ve risale yazılmıştır. Hz. Pey-gamber'İn günlük dua ve zikirlerine dair eserler de⁶⁴⁰ burada hatırlanmalıdır.

Faziletli ameller daha çok zayıf riva­yetlere dayanmakta olup bunlarla amel edilip edilemeyeceği tartışılmıştır⁶⁴¹. Usul kitaplarında ele alınan bu konuyu müstakil bir eserde inceleyen çalışmalara örnek olarak Eşref b. Saîd'in Hükmü'l-'amel bil-hadîsi'z-za^îf fî fezâ'Ui'l-a^mâl⁶⁴² adlı eseri zikredilebilir.

Vakitlerin Fazileti. Bazı zamanların Al­lah katında daha değerli olduğu Kur'an ve hadislerde belirtilmiştir. Kadir gece­sinin, receb, şaban, ramazan ve şevval aylarının, arefe ve cuma günlerinin ve diğer bazı zamanların faziletinden bah­seden âyet ve hadislerin bulunması ba­zı âlimleri bu konuda eser yazmaya sev-ketmiştir. Ancak bu kitapların çoğunda yer alan rivayetler genellikle zayıf, hat­ta bir kısmı asılsızdır. Belli aylarda yapı­lan ibadetlerin faziletini konu alan eser­ler arasında. İbn Şâhîn'in (ö. 385/995] çoğu birbirinin aynı ve genellikle zayıf olan otuz altı rivayeti senedleriyle birlikte naklettiği Fezâ'ilü şehri ramazân'ı⁶⁴³, Hasan b. Muhammed b. Hasan el-Hallâl'in Fezâ'ilü şehri receb'l⁶⁴⁴, Ali el-Kârî'nin el-Edeb fî receb'i ile⁶⁴⁵ Fethu'r-rahmân bi-feiâ'ih şacbân'i⁶⁴⁶ sayılabilir. Vakitlerin faziletine dair ri­vayetleri bir araya getiren eserlerin en genişi Ahmed b. Hüseyin el-Beyhakî'nin Fezd'iiü'l-ev/cöndır⁶⁴⁷ Kitapta receb, şaban, ramazan, şevval, zilhicce ve muharrem ayları ile cuma ve pazartesi günlerinin fazileti gibi konu­lara dair 307 hadis toplanmıştır. İbnü'l-Cevzî'nin en-Nûr fî feza''ili'l-eyyam ve'ş-şühûr'u, İbn Dihye el-Kelbî'nin el-cAlemü'l-meşhur fî feza'ili'l-eyyam ve'ş-şühûr'u, İbn Receb el-Hanbelî'nin Letâ'ifü'l-masarif fîmâ li-mevâsimi'l-Qâm mine'l-vezâ⁶⁴⁸ ve Abdülganî en-Nablusî'nin Fezâ3ilü'ş-şü-hûr ve'1-eyyâm'ı da⁶⁴⁹ bu tür eserlerdendir.

Şahısların Fazileti. Hz. Peygamber ile ashabın faziletine dair eserler dışında Resûl-i Ekrem'in diliyle övülmüş olan tabiîn ve tebeu t-tabiîn nesillerine men­sup bazı tanınmış kimselerle mezhep imamları, velîler, âlimler ve tarihî şahsi­yetler hakkında da çeşitli monografiler kaleme alınmıştır. Saîd b. Esed b. Mû-sâ'nın iki ciltlik Feza3ilü't-tâbi*îrı'i⁶⁵⁰, İbnü'l-Cevzî'nin birer menâ-kıb kitabı mahiyetindeki Fezâ'ilul-Ha-sani'l'Başrî⁶⁵¹ ve Fezd'iJü Bişri'1-Hâfî'si⁶⁵² burada zikredilebilir. Yûsuf b. Yahya el-Megâmî'nin (ö. 288/901) Fe-zâ3iîü Mâlik b. Enes'i⁶⁵³, Fahreddin er-Râzî'nin Fezd'i-lü'ş-Şâfi'î'Si⁶⁵⁴, Ahmed b. Muhammed b. Ah­med el-Haneft ile Muhammed b. Müsâ-fir b. Osman el-Hanefî'nin Fezâ^ilü'î-İmâm Ebî Hanîfe adlı eserleri⁶⁵⁵ mezhep imamlarının fa­ziletine dair kitaplara örnek teşkil eder. Mezhep imamlarından bazılarının fazi­letlerini bir arada ele alan eserler de ya­zılmış olup İbn Abdülber en-Nemerî'nin Ebû Hanîfe. Mâlik ve Şafiî'nin faziletle­rine dair el-İntikâ fîiezâ^ili's-şelâşe-ti'i-e'immeti'1-fukahâ3 adlı eseri bun­lardan biridir.⁶⁵⁶

Şehirlerin ve Ülkelerin Fazileti. Tarihî mahiyetleri itibariyle bazı ülke ve şehir­lerin Kur'an ve hadislerde anılması, as­hap ve tabiîn sözlerinde zikredilmesi, bazı peygamberlerin veya sahâbîlerin buralarda yaşaması, ayrıca bazı önemli şahsiyetlerin bu yerlerde yetişmiş olma­sı bu şehirlerin faziletine dair eserler ya­zılmasına yol açmış, İslâm tarihindeki önemli yerleri sebebiyle en çok Mekke, Medine ve Kudüs'ün faziletleri hakkın­da kitaplar kaleme alınmıştır. Bilindiği kadarıyla şehirlerin faziletine dair eser­lerin ilki Hasan-ı Basrî'ye (ö. 110/728) nisbet edilen Fezâ3ilü Meidte'dir⁶⁵⁷. Yetmiş sekiz rivayeti senedleriyle birlikte bir araya getiren Mufaddal b. Muhammed el-Cenedî'nin (ö. 308/920) Fezd3iiü7-Medih⁶⁵⁸ eve Fezâ'ilü Mekke⁶⁵⁹ adlı eserleri de bu ça­lışmalar arasında önemli bir yere sahip­tir. Günümüzde Medine ile ilgili olarak yazılan eserler arasında Salih b. Hâmid b. Saîd er-Rifâî'nin Medine ve Mescid-i Nebevî'ye, ayrıca şehrin çeşitli yerlerine dair 375 hadisi derleyip tahkik ettiği el-Ehâdîşü'l-vâride tî iezâ'ili'l-Medine ad­lı doktora çalışması⁶⁶⁰, Kudüs'ün fazileti hakkında yazılan kitap­lara örnek olarak da Ebü'l-Ferec İbnü'l-Cevzî'nin Fezd'jiü'i-Kuds'ü⁶⁶¹ zikredi­lebilir. Kudüs'e değer kazandıran Mes­cid-i Aksa ve onun fazileti hakkında ya­zılan eserlerden faydalanmak suretiyle Minhâcî (ö. 880/1475-76) İthafü'1-ahis-şâ bi-fezâ'ili Mescidi'I-Akşâ adlı bir eser kaleme almıştır⁶⁶². Bu üç şeh­rin faziletini bir arada ele alan çalışma­lar arasında Muhammed el-Yemenî'nin Türkçe olarak kaleme aldığı Fezâil-i Mekke Medine ve Kudüs adlı eseri⁶⁶³ burada kay­dedilmelidir. Bu üç şehri Dımaşk, Küfe, Bağdat, Basra, Belh, Endülüs ve Yemen takip etmektedir. Hakkında en çok ki­tap yazılan ülke ise Suriye olup ikinci sı­rada Mısır yer almaktadır. Selâhaddin el-Müneccid şehirlerin faziletine dair önem­li eserlerden yetmiş dördünü tesbit etmiştir.⁶⁶⁴

Öte yandan Mekke, Medine ve Kudüs gibi şehirlerin Hz. Peygamber'in hadis­lerinde methedildiğini gören ve Basra ile Küfe, Mekke ile Medine. Dımaşk ile Bağdat veya Kahire arasında bir reka­bet havası meydana getiren bazı aşırı milliyetçiler ve siyasîler bulunduğu gibi, doğup büyüdükleri şehirler Resûl-i Ek­rem zamanında henüz kurulmamış olsa bile buraların onun diliyle övülmesini ar­zu eden ve bu maksatta hadis uyduran­lar da olmuştur. II. (VIII.) yüzyılda kuru­lan Bağdat'ın lehinde ve aleyhinde Hz. Peygamber'e isnat edilen hadisler bu tür rivayetlerdendir⁶⁶⁵. Methine veya zemmine dair uydurma rivayetlerin bulunduğu şehirlere örnek olarak İskenderiye, Dimyat, Basra, Bağ­dat, Kazvin, Ürdün, Abadan, Cidde, As-kalân, Nusaybin, Antakya, Horasan, Tâlekân. Şâş, Merv, Buhara, Semerkant, Tûs, Cürcân, Herat, Kayrevan, Sebte ve Fas zikredilebilir.⁶⁶⁶

Milletlerin Fazileti. Bazı milletlerin anıl­maya değer özelliklerine dair başka mil­letlere mensup yazarlar tarafından ka­leme alınmış eserlerin bulunması bu ne­vi kitaplarda her zaman tarafgir davra-nılmadığını göstermektedir. Ebû Ubeyde Ma"mer b. Müsennâ'ya (ö. 209/824 |?|) nisbet edilen Kitâbü Fezâ'ih'1-Fürs ile⁶⁶⁷ Câhiz'in Fezâ'ilü'l-Etrâk'l⁶⁶⁸, Ebü'l-Abbas Abdullah b. Ca'fer b. Hasan el-Kummî ve Sa'd b. İbrahim el - Kummî' nin Fazlü '1 - cArab⁶⁶⁹ adlı eserleri bun­lar arasında sayılabilir. Zeynüddin el-Irâ-kl'nin de Mehaccetü'l-kurab fî fez'ö^i-li'l-cArab⁶⁷⁰ adlı bir risalesi bulunmaktadır. İmam Şâfıî ve Medâinî'ye nisbet edilen Kitâbü Feza 3i-U Kureyş⁶⁷¹, Allân el-Verrâk'a nisbet edilen Kitâbü Fe­za3 ili Kinâneve Kitâbü Feza3ili Rebfa⁶⁷² gibi eserler de bu tür çalışmalardandır. Bazı şahıs, kabile veya milletleri yermek maksadıyla yazı­lan kitaplar ise genellikle "mesâlib" adıy­la anılmaktadır.⁶⁷³

Kitapların faziletine dair eserler de ka­leme alınmıştır. Ebü'l-Kâsım Ubeyd b. Mu­hammed es-Siirdrnin (ö. 692/1293) Fe-zâ'îlü'l-Kitabi1-CâmC li-Ebî cîsâ et-Tirmizî⁶⁷⁴ adlı eseri bunlardan biridir.

Bibliyografya:

Lisânü'l-'Arab, "fzl" md.; TScü'l-carûs, "izi" md.; Müsned, III, 438; Câhiz. Hilâfet Ordusu­nun Menkıbeleri oe Türklerin Faziletleri⁶⁷⁵, Ankara 1967; Mufaddal b. Muhammed el-Cenedî, Feza ilü'I-Medine⁶⁷⁶. Dımaşk 1407/1987; İbnü'n-Nedîm. el-Fihrist (Teceddüd), s. 59, 114, 119, 264, ayrıca bk. İn­deks; İbn Şâhîn, Fezâ'ilü şehri ramazân⁶⁷⁷, Ürdün 1408/1988; İbn Hazm, Fezâ'ilü'l-Endelüs ue ehlihâ⁶⁷⁸, Beyrut 1387/1968, naşirin mukaddimesi, s. elif-mim; Beyhakl, Fe-z&'ilul-eukât⁶⁷⁹, Mekke 1410/1990; Hatîb. Tart-hu Bağdâd, i, 24-25, 27-44; Ziyâeddİn el-Mak-disî, FezS'ilü'l-a'mâl⁶⁸⁰. Beyrut 1407/1987; Ebü'KKâ-sım Ubeyd b. Muhammed b. Abbas es-Siirdî. Fezâ'ilü'l-Kitâbi'l-Câmf⁶⁸¹, Beyrut 1409/1989; Abdülmü'min b. Halef ed-Dimyâtf. el-Metcerü'r-râbih fî seuâ-bi'l-'ameli'ş-şâlih⁶⁸², Beyrut 1410/1990; Minhâcî. İthâfü'l-ahiş-şâ bi-feza iti'I-Mescidi'I-Akşâ⁶⁸³, Kahire 1982, III; Keşfü'z-zunûn, il, 1274-1280; Osmanlı Müellifleri, I, 280; îzâhu'l-meknûn, II, 195-199; Brockelmann, GAL, i, 662; Sezgin. GAS, I, 212, 340-341, 355, 592; il, 60-61; M. Yasar Kandemir. Mevzu Ha­disler, Ankara 1975, s. 50, 170; Eşref b. Saîd, Hükmü'I-'amel bi'l-hadîsi'z-zac t f fî feza3 ili'I-amâl, Kahire 1412/1992; Salih b. Hâmid b. Saîd er-Rifâî. el-Ehâdîşü'l-uâride fî feza ili'I-Medine, Medine 1413/1992; R. Sellheim, "Fa-dîla", £/2(Fr.|. II, 747-748.