SeyiD ƏHMƏd mahmudi نام کتاب: آ

BİRİNCİ MEHVƏR

MƏSİHİLİK TƏFƏKKÜRÜNDƏ ALLAH ANLAMI

Məsihilər arasında ilahi həqiqətlə əlaqədar olan ən çox geniş yayılmış məsələ “üç Allah”, yaxud “Təslis” məsələsidir. Məsihi alimləri çalışmışlar ki, üç üqnumun¹ Cəlal, qüdrət, əzəlilik və ilahiliyini (ata, oğlu və Ruhul-qudus) sabit fərz etsinlər. Bununla yanaşı Allahın vahid olmasını da iqrar etməyə və tövhid dini sırasından çıxmamağa çalışırlar. Bu nəzər əsasında məsihilikdə Allahşünaslığın əsli son dərəcə mürəkkəbləşir, burada müəmmalı məsələlər qarşıya çıxır; çünki həm üçlüyü qəbul etmək və həm də tövhidin isbatına çalışmaq çox çətin, hətta qeyri-mümkün bir işdir. Məsihilər özlərini vahid Allahın ardıcılları hesab edərək inanırdılar ki, əql yolu ilə Allahı tanımaq olar. Halbuki iki qeyri-məhdud, yaxud daha çox qüdrətə malik olan varlığın eyni zamanda təsəvvür olunması əql və məntiqin ziddinədir. Allahın vahid olması dedikdə, məqsəd budur ki, yalnız bir Allah vardır və ilahi zat bölüşdürülə bilməz. Digər tərəfdən də inanırdılar ki, ilahilik bir-birindən tamamilə ayrı olan üç şəxsiyyətdən təşkil olunmuşdur. Bu üç varlıq əzəlilik, qüdrət və cəlalda bir-birilə bərabərdir və onlardan hər biri ilahi sifətlərin hamısına malikdir. Amma eyni halda hər birinin müəyyən xüsusiyyətləri vardır ki, onları təslis vəhdətinin daxili bir-birindən fərqləndirir. Bu üç üqlum aşağıdakılardan ibarətdir:

Vücud üqlumu, elm üqlumu, həyat üqlumu.

Üçlük təşkil edən üqlumlar dedikdə ata, oğul və Ruhul-qudus nəzərdə tutulur ki, ata vücud üqlumu, oğul elm üqlumu, Ruhul-qüdus isə həyat üqnumudur. Bütün bu vəsflərlə eyni zamanda Allah ədəd baxımından birdir. Allah ruhdur və onda heç bir növ bölünmə ola bilməz. Bununla yanaşı deyirlər ki, Allahın vahid olmasının təslislə heç bir təzadı yoxdur. Çünki vahid olmaq vahid ədəd kimi bəsit deyildir, Allahın vahid olmasında, Onun bir olmasına inanmaqla eyni zamanda üçlük təşkil edən üqnumun da vahid Allahda qəbul edirik. Bizim e’tiqadımız budur ki, vahid Allahda vəhdətlə eyni zamanda təslis də mövcuddur. Üçlük üqnum bir-birindən seçilir, amma İlahi zat bölünməzdir: Bu üç üqnum bir-birilə əbədiyyət və oxşarlıqda bərabərdirlər; belə ki, təslisdə vahidliyi və kamil təslisi vahidlikdə ibadət edirik. Bu halla yanaşı qeyd olunan həqiqətlər belə təfsir olunmamalıdır ki, üçlük üqnumları arasında ilkin olmaq haqqı mövcud deyildir, əksinə, bilmək lazımdır ki, ata birinci yer, oğul ikinci yer, Ruhul-qüdus isə üçüncü yerdə qərarlaşır. Bu ilkin olmaq haqqı tərtiblədir. Ruhul-qüdus və oğul bərabərdir, bununla eyni zamanda ataya müt’idirlər. Bu itaət icbari deyil, iradə və ixtiyar üzündədir.¹