SeyiD ƏHMƏd mahmudi /j

SUAL VƏ TAPŞIRIQLAR 
1. Həcc surəsinin 17-ci ayəsindən Məcus dini haqda nə başa düşülür? 
2. Lüğət baxımından Məcus kəlməsinin kökü nədən ibarətdir? 
3. Zərdüştilikdən əvvəl iranlıların əqidəsi necə idi? 
4. Muğan təlimlərində nə üçün ölülərin torpaqda dəfn edilməsinə icazə 
verilmirdi? 
”Bərsun” mərasimini şərh edin. 
Mitraizm ayinini qısa şəkildə izah edin.

---

OTUZ BİRİNCİ DƏRS 
ZƏRDÜŞTİLİK (2) 
Din tarixini araşdıran tədqiqatçılar arsında qədim iranlıların peyğəmbəri olan 
Zərdüşt barəsində fikir ayrılığı vardır. İlk ixtilaf tarixdə belə bir şəxsin olub-
olmaması ilə əlaqədardır. Yəni, bu barədə qarşıya çıxan ilk sual budur ki, görəsən, 
ümumiyyətlə nə vaxtsa belə bir peyğəmbər mövcud olmuşdurmu? Şübhə yoxdur ki, 
Zərdüştilik mənbələri onun varlığını tərəddüd etmədən qəbul edirlər. İslami 
mənbələrdə də Zərdüştiliyin eynilə Məcus dinindən ibarət olması təsdiq edilir; 
Qur'ani-Kərimdə də ona toxunulmuşdur. Məhz buna əsaslanaraq qəbul etməliyik ki, 
Zərdüşt bu dinin peyğəmbəri kimi həqiqi vücuda malik olmuşdur. 
Başqa bir ixtilaf isə onun adı və nəsəbi ilə əlaqədardır. Zərdüşt kəlməsi bir çox 
şəkillərdə, o cümlədən «zərtüşt», «zəradüşt», «zəratüşt» və «zərdhəşt» kimi 
yazılmışdır. Avropalılar onun yunanca tələfüzzünü «zurratis», yaxud «zurastra» 
kimi yazmışlar. Amma «zərdüşt» və «zərtüşt» daha çox yayılmış adlardandır. 
Ümumiyyətlə, bu kəlmə “Qasaha”da qeyd olunduğu kimi, əslində «zərasuştar» 
kəlməsindən götürülmüşdür ki, bu da sarı rəngli və ya qoca dəvələrin sahibi kimi 
tərcümə olunur. Onun atası «Purvəşəb» yə'ni, “qoca at sahibi” adlı bir şəxs, anası isə 
«doğdu» yə'ni, “dişi inəyi sağan” adlı bir qadın idi. O, «sepitəmə», yə'ni ağ irqə 
mənsub olan sülalədən idi. Onun atası barədə qeyd olunur ki, o, sadə bir kəndli idi. 
Bə'ziləri də demişlər ki, «moğ» (mubəd) olmuşdur. Amma, onu kəndli hesab 
edənlərin nəzəri zərdüştilərin mənbələri ilə uyğun olaraq, daha məşhur bir məlumat 
sayılır. 
Digər bir ixtilaf Zərdüştün doğum yeri və zamanı ilə əlaqədardır. Əksər 
tədqiqatçıların qəbul etdiyi kimi, İran tarixi mənbələri onun Miladdan 660 il qabaq 
doğulduğunu qeyd etmişlər. Halbuki, bə'zi tədqiqatçılar onun Miladdan ən azı min 
il qabaq doğulduğunu söyləyirlər. Əlbəttə, onu Miladdan altı min il qabağa aid 
edənlər də vardır. 
Bu müxtəlifliyin əsas səbəbi bə'zi tədqiqatçıların zərdüştlərin müqəddəs 
kitablarının yazılma tarixinə istinad etmələridir. Çünki bu kitabın bə'zi hissələri, 
xüsusilə “Qasaha” daha uzaq keçmişə malikdir. Bu kimi şəxslər müqəddəs kitabın 
bə'zi izah və işarələrindən istifadə edərək bu ehtimalı gücləndirmişlər ki, 
Zərdüştilikdə çoxlu sayda Zərdüştlər mövcud olmuşdur. Miladdan 660 il qabaq 
doğulan Zərdüşt onların axrıncısı olmuşdur. Ümumiyyətlə, ən mö'təbər sənəd və 
mənbələrdə Zərdüştün təvəllüd tarixinin Miladdan 660 il qabaq olduğu qeyd 
edilmişdir. 
Zərdüştün harada doğulması barədə də müxtəlif fikirlər söylənmişdir. Məşhur 
müsəlman tarixçisi olan Təbəri qeyd edir ki, o, Fələstində doğulmuş, sonralar İrana 
köçmüş və orada peyğəmbərliyə çatmışdır. Bə'zi tarixçilər də onun Əfqanıstanın 
Bəlx əyalətindən olduğunu söyləyirlər; digər bir qrupun fikrincə isə, 166

---

167 
o, İran Azərbaycanında dünyaya göz açmışdır ki, bu dəstənin nəzəri daha mö'təbər 
hesab olunur. Əlbəttə, belə bir ehtimal da verilir ki, o, Azərbaycanda doğulmuş və 
İranın şərq hissəsində yerləşən Bəlx əyalətində peyğəmbərliyə seçilmişdir. Amma 
Zərdüşt mənbələri onun peyğəmbərliyə seçilmə yerini Urmiyyə gölünün 
yaxınlığındakı dağın zirvəsini qeyd edirlər. Buna görə də həmin gölün suyu 
zərdüştlərin kitabında müqəddəs hesab edilib. Mö'təbər mənbələrdən əldə olunan 
məlumatlara əsasən, Zərdüştilik Bəlx əyalətində yayılmağa başlamış və yerli hakim 
onun peyğəmbərliyinə iman gətirmişdir. 
Zərdüştün təvəllüd tarixinin Miladdan 660 il əvvələ təsadüf etdiyini qeyd edən 
məşhur nəzəriyyə əsasən o, Miladdan 583 il qabaq, 77 yaşında ikən Bəlxdə yerləşən 
atəşgahda yerli hücumçular tərəfindən öldürülmüşdür.