SeyiD ƏHMƏd mahmudi /j

SUAL VƏ TAPŞIRIQLAR 
1. Əhdi-ətiq neçə bölmədən ibarətdir? 
2. Cifri peydayiş və Sifri xuruc hansı bəhslərlə əlaqədardır? 
3. Əhd tabutu nədir və o hansı talehə malik olub? 
Tövratın təhrif olunmasını göstərən nümunələrdən bir neçəsini bəyan edin.

---

210 
QIRX İKİNCİ DƏRS 
TƏLMUD 
Tövratdan sonra yəhudi qövmünün ən mühüm dini mənbəsi Təlmud kitabıdır. 
Təlmud kəlməsi tə'lim mə'nasında olub, yəhudilərin şəriət tə'limlərinin geniş şəkildə 
izahı, Tövratın təfsiri mənasını daşıyır. Onu bir yerə yığıb tənzim edənlərin inancına 
görə, Musa (ə) beş sifr qalibində gələn yazılı şəriət hökmlərini gətirməmiş, əksinə, 
ondan əlavə şifahi olan bir şəriət də yadigar qoymuşdur ki, müəllimdən şagirdə, 
nəsildən nəsilə ötürülərək uzun zaman dövründə yayılmışdır. Qədim yəhudilər bu 
şifahi şəriəti vəhy kimi ilə qəbul edərək, onun hökmlərini ilahi hökmlər, icra 
olunmasını isə Tövrat kimi vacib bilirlər. Bu şifahi şəriətlər Təlmud ünvanı ilə bir 
yerə yığılan bəhslərdən ibarətdir. 
TƏLMUDUN YAZILMASI 
Miladın 69-cu ilində Beytül-müqəddəs (Yerusəlim) şəhəri Roma imperatoru 
Titusun ordusu tərəfindən mühasirəyə alındı. Bir il sonra yə'ni, 70-ci miladı ilində 
romalıların ordusu tərəfindən işğal olundu və dağıdılaraq viranəyə çevrildi. Şəhər 
əhalisi çöllərə və digər yerlərə qaçaraq didərgin düşdülər; Süleyman heykəli adlı 
məşhur mə'bəd də viran edildi. 
Romalılar tərəfindən şəhərin mühasirəyə alındığı zaman yəhudi kahinlərindən 
biri (Rəbilər) Mühəlla ibni Zəkai romalıların mühasirəsindən qaçıb sahildə yerləşən 
Yəbnə şəhərinə getdi və orada ibri dilində Midras adlanan bir növ mədrəsə təşkil 
etdi. O, qərara almışdı ki, həmin yerdə öz qövmünün ədəbiyyat həyatını həzrət Musa 
(ə)-ın ayininin üsullarını və şəriətlərini tənzim edib bir yerə yığmaqla 
möhkəmləndirsin. Buna görə də öz mədrəsəsi üçün müxtəlif şəhər və məntəqələrdən 
şagirdlər topladı; müqəddəs kitabın təfsir olunması, İsrail rəvayətlərinin və 
hədislərinin toplanıb yığılması ilə məşğul oldu. Mühəlla alimlərdən ibarət bir şura 
təşkil etdi və yəhudilərin illik təqvimini və ayların tarixini yazıb qeydə almağa 
başladı. Daha sonra yəhudi millətinin qayda-qanunlarını yazmağa başladı. Dünyanın 
sair ölkələrində olan yəhudilər bu şuranı rəsmi şəkildə qəbul edərək, onun şər'i 
nəzəriyyələrini - öz dinlərinin qayda-qanunları barədə olan şər'i nəzəriyyələri 
mö'təbər hesab etdilər. Bundan sonra Patriyark ləqəbi ilə tanınan bu şuranın rəisi 
romalılar tərəfindən də rəsmi şəkildə tanındı. Patriyarklar miladın 425-ci ilinə qədər 
yəhud qövmünün dini rəhbərliyini öhdələrinə almışdılar. 
Yəbnə şəhərinin mədrəsləri 60 il müddətində davam etdi; Tövratın təfsirindən 
əlavə, Bəni-İsrail qövmünün yazılmamış rəvayətlərinin, xəbərlərinin bir yerə 
yığılması ilə başlandı ki, nəhayət Roma imperatoru Hadriyanusun qanlı müharibələri 
zamanı bu mədrəsələr bağlandı. Burada elmi fəaliyyətlə məşğul olan

---

211 
yəhudi alimləri Xəlil (Cəlilə) şəhərinə getdilər və orada yeni bir mədrəsinin 
bünövrəsini qoydular. Bu mədrəsədə yəhudilərin görkəmli alimlərindən bir neçəsi, 
o cümlədən Rəbi Mayir, Rəbi Yəhud bu müddət ərzində mədrəsələrdə yazılan 
Tövratın təfsirlərindən, eləcə də Bəni-İsrail qövmünün yazılmamış mətləb və 
xəbərlərindən istifadə edərək, Mişna (yə'ni, ikinci nüsxə) adı ilə məşhurlaşan bir 
kitab yazmağa başladılar. Mişna altı fəsildən ibarət olan bir məcmuədir ki, Tövratın 
təfsiri ilə əlaqədar dörd minə qədər dini məsələ, onun tərcüməsi, keçmiş dövrlərdə 
olan rəbbani alimlərin əhkam və fətvalarından ibarətdir ki, alimlərin yazdığı şərh, 
haşiyə və yozumları özündə əhatə edir. Təlmudun əsas bölməsini təşkil edən bu kitab 
yəhudi qövmü arasında elə yüksək məqama malikdir ki, hətta Tövratla eyni 
səviyyədə dayanır. Mişnanın yazılması 230-cu miladı ilində sona çatdı yə'ni, 
Tövratın Üzeyir (Əcra) vasitəsi ilə yazıldığından 7 əsr sonra. 
Mişnanın altı babı aşağıdakı ardıcıllıqladır: 
1. Zərain, yaxud əkinçlik məhsulları, toxumlar, dənələrin mizanı; Bu fəsildə 
əkinçilik, torpaqla əlaqədar olan bütün dini qanunlar, eləcə də əkinçlik 
fəaliyyətlərinin necə tənzim olunması, həmçinin vacib namazlar, dualar və 
bərəkətlər də bəyan edilmişdir. 
2. Məvid, yaxud vaxtlar; Bu fəsil bayramlar, şənbə günü və sair müqəddəs 
günlərlə əlaqədardır; hər bir münasibətlə əlaqədar keçirilməli olan mərasim və 
bayramların necə təşkil olunmasını bəyan edir. 
3. Naşin, yaxud qadınlar; Bu fəsil evlənmə, boşanma, ailə münasibətlərində 
xəyanət, həmçinin qadın və kişinin öhdəsində olan hüquq və vəzifələri əhatə edir, 
bundan əlavə irs, vəsiyyət, nəzr və and kimi mövzulara da aiddir. 
4. Nəziqin, yaxud zərərlər; Bu fəsildə cəza qanunları, şəhər qanunları və cinayət 
qanunlarından bəhs edilir, eləcə də qisas, hüdud və diyə məsələlərindən danışılır. 
5. Qüdaşim, yaxud müqəddəslər; Bu fəsildə qurbanlıq və eləcə də mə'bədə 
hədiyyə olunan hədiyyə və nəzirlərlə əlaqədar olan bütün hökmlər, onların təqdim 
olunma mərasimi, şərtləri və növlərindən danışır, nəzr və qurbanlıq e'tiqadının 
məqamını aşkar edir. 
6. Təharut, yaxud təharətlər. Bu fəsil cism, libas, qablar, mənzil avadanlıqlarının 
paklıq hökmləri, geyilməli və yeyilməli şeylərdə təharət və nəcasət, haram-halal 
məsələlərinə aiddir. 
Mişnanın malik olduğu əhəmiyyətə diqqət yetirməklə, Bəni-İsrail alimləri onu 
kamilləşdirib şərh və izah etmişdir. Bu şərh yazıldıqdan sonra Qomara adlı bir kitab 
yarandı və Qomaranın Mişnaya əlavə edilməsindən sonra Təlmud kitabı meydana 
gəldi. Qomara, məzmunundakı müxtəlif iki səbkiyə görə Fələstin və Babil 
mədrəsələrinin alimləri vasitəsi ilə yazıldı. Buna görə də Təlmud kitabı iki adla 
tanınır: Yerusəlim Təlmudu, Babil Təlmudu. Ad qoymada mövcud olan bu fərq 
sadəcə olaraq qomaraların təfavütünə görədir, çünki hər ikisində Mişna eyni 
dərəcədədir. 

---

212