SeyiD ƏHMƏd mahmudi /j

Onu Aqni, Mitra və Varuna adlandırırlar. 
2. Yacurveda: 
Vedaların ikinci müqəddəs kitabı olan Yacurveda nisbətən az əhəmiyyətə 
malikdir. Çünki, Riqveda nəğmələrinin bir çoxunun məzmunu bu kitabda da əks 
olunmuşdur. Bu kitab nəsr formasında yazılan və adətən qurbanlıq mərasimlərində 
istifadə edilən zikr və virdlərdən ibarətdir. 
3. Samaveda: 
Bu, allahlara ibadət və onlarla razi-niyaz etmək üçün lazım olan dua və 
nəğmələrdən təşkil olunmuş vedaların üçüncü müqəddəs kitabıdır. Bu nəğmələrin 
əksəriyyəti Riqvedadan götürüldüyündən, ayrıca dəyər daşımır. 
4. Asarvaveda: 
Bu vedanın dördüncü və sonuncu kitabıdır. Məzmun baxımından yerdə qalan üç 
kitabla müqayisədə daha fərqli üsluba malikdir. Çünki, bu kitab sehr və cadugərlik 
məsələlərində Əhrimən qüvvələrinə qələbə çalmaq məqsədi ilə yazılmış müxtəlif 
mətn, zikr və nəğmələr toplusundan ibarətdir. 
Bu dörd vedadan hər biri öz növbəsində iki müstəqil hissəyə bölünür: 
1. Samhita; 
2. Brahmana. 
“Samhita” dedikdə, müxtəlif mərasimlərdə, xüsusilə qurbanlıq mərasimlərində 
veda kahinləri tərəfindən oxunan nəğmələr toplusu nəzərdə tutulur. Qurbanlıq 
mərasimlərində adətən əsas aparıcı kahin olan brahma əvvəlcə Asarvavedadan bir 
parçanı oxuyur, sonra “huteri” adlı başqa kahin Riqvedadan müəyyən nəğmələri ifa 
edir. Bundan sonra üçüncü kahin, yə'ni “ədqateri” Samavedadan bə'zi nəğmələri 
əzbərdən deyir, daha sonra isə dördüncü kahin “adhuvariyu” camaatın qurbanlıq 
məqsədi ilə gətirdiyi hədiyyələri pak və əbədi atəşə qurban edərək Yacurvedadan bir 
sıra zikrləri oxuyur və beləliklə də ibadət mərasimi sona çatır. 
Brahmana veda kahinlərinin dua və qurbanlıq mərasiminin keçirilməsi ilə əlaqədar 
vedalara yazmış olduqları şərh və bəhslər toplusudur. 
Dini göstəriş və hökmlər, dini başçıların borc və vəzifələrinin bəyan olunması, 
hökmlərin, duaların, qurbanlıq mərasimində oxunan nəğmələrin mə'naları

---

57 
Brahmanın bəhslərinin mühüm hissəsini təşkil edir. Bu məsələlər hekayə, simvol və 
ya əfsanələr şəklində bəyan olunmuşdur. 
Brahmana iki ümumi hissədən ibarətdir: 
1. Aranyaka; 
2. Upanişad. 
Aranyakalar meşə kitabları adı ilə məşhurdur və ucqar meşələrə asketik həyat tərzi 
keçirməkdən ötrü pənah aparan tərki-dünya şəxslər üçün yazılmışdır. 
Bu kimi təcrid olunmuş şəxslər tənha həyat sürdükləri mühitlərdə dini vəzifələrini 
yerinə yetirmək üçün kifayət qədər vəsaitə malik olmadıqlarından batini həqiqətlərə 
diqqət yetirmiş və daha çox psixoloji vəziyyətlərinə nəzarət üzərində işləmişlər. 
Sonralar asketik həyat tərzi keçirmək və daxili aləmə diqqətin əhəmiyyəti barədə 
düşüncələr vedaya inananların dua mərasimində elə böyük tə'sir göstərmişdir ki, bu 
məsələ tədricən qurbanlıq mərasiminə alternativ olaraq batini qurbanlıq adı ilə 
məşhurlaşmışdır. Əvvəllər müqəddəs od olan qurbanlığın məqamı bu hadisələrdən 
sonra öz yerini insan bədəninə vermiş və get-gedə insanın bədəni də mehrab və 
qurbangaha çevrilmişdir. 
Upanişadlar vedaların son hissələri hesab olunur. Buna görə də onlara vedanta, 
yə'ni vedanın sonu da aid olunur. Aranyakaların, qələmə alınmasından sonra 
upanişadlar maddi aləmdən uzaqlaşıb xüsusi mə'nəvi həyat üslubunu seçərək nəfsini 
saflaşdıranlar üçün yazılmışdır. 
Aranyaka və Upanişadın yazılması veda ayini üçün nəticə e'tibarı ilə brahman 
dininin formalaşmasına gətirib çıxaran başlanğıc idi. Bu dəyişikliyin mühüm 
xüsusiyyətlərindən biri kimi ruhani başçıların və kahinlərin mənəviyyatın 
yüksəldilməsi, allahlarla əlaqə və sitayiş məsələlərində rollarının azalması, 
brahmanların nisbi olaraq mə'budların yerinə keçməsini qeyd etmək olar. 
Gələn iki dərsdə brahman dinini təhlil və şərh etməklə yanaşı, veda ayinindəki 
əsaslı dəyişiklikləri, bu ayinin xüsusiyyətlərini, ibadi və ideoloji səciyyələrini və 
upanişadların məzmununu aydınlaşdıracağıq.