SeyiD ƏHMƏd mahmudi /j

3. SİAYSİ DƏYİŞİKLİKLƏR 
Dördüncü dərsdə qeyd olundu ki, İsgəndərin İrana həmləsindən sonra zərdüştilik 
rövnəqdən düşdü, Avestanın yeganə nüsxəsi də yandırıldı. Amma Əşkanilər 
silsiləsinin tə'sis olunmasının ardınca, Avestanın yenidən bir yerə yığılıb kitab halına 
salınması başlandı və bundan sonra Zərdüşt dini yenidən dirçəlməyə başladı. Bu 
rövnəq Sasanilər dövlətinin tə'sis olunması və Zərdüştliyin ölkənin rəsmi məzhəbi 
kimi e'lan olunmasından sonra bir neçə dəfə yüksəldi. Sasani

---

185 
şahları mubədlərə geniş imkanlar verib, sair məzhəb ardıcılları ilə pis rəftar etdilər. 
Zərdüşt ruhanilərinin tə'siri altında camaatı öz məzhəblərini tərk etməyə və bu dini 
qəbul etməyə məcbur etdilər. Digər tərəfdən də zərdüşt mubədlərinin səltənət 
aparatında əldə etdikləri hədsiz mövqelərə görə cəmiyyət sinfi ziddiyyətlərə düçar 
oldu; camaatın dini rəhbərliyə qarşı narazılıqları artdı. Bu da İran xalqlarının İslam 
dininə üz gətirməsinin əsas amillərindən biri idi. Belə ki, qısa bir müddət ərzində 
camaatın əksəriyyəti islamı qəbul etdi və o zamandan indiyə qədər zərdüştlər İran 
xalqları arasında azlıq təşkil edən dini qurum kimi öz həyatlarını davam etdirirlər. 
SUALLAR 
1. Sepentminu və Əngireminunun rabitəsi Sənəviyyani Məzdai firqəsi nəzərindən 
necədir? 
2. Nə üçün Məsxiyyə firqəsi belə adlanmışdır? 
3. Zərvan nə deməkdir və zərvaniyyə firqəsinin əqidəsi nədən ibarətdir? 
4. Manvi əqidəsi nədir? 
5. Məzdəki ayininin ən mühüm əqidəsi nədir? 
6. Nə üçün İslam dini Zərdüştiliyə qalib gəldi?

---

OTUZ ALTINCI DƏRS 
BƏNİ-İSRAİL QÖVMÜ 
Yəhudi dini Bəni-İsrail qövmünə mənsub edilir və bu qövmdən olan həzrət Musa 
(ə) Bəni-İsrail arasında peyğəmbərliyə seçilmişdi. Həzrət Musa (ə)-ın be'sətinin 
tarixi şəraitlərini və yəhudi şəriətinin tə'sis olunmasını aydınlaşdırmaq üçün bu 
qövmün tarixinə qısa bir nəzər salmaq zəruridir. 
Bəni-İsrail İbrani və Sami irqindəndir. İbranilər ilk əvvəldə Ərəbistan 
yarımadasının şimalındakı səhralarda, Şam diyarının ətrafında köçəri həyat tərzi 
sürürdülər. Onların əqidələri sair bədəvi ərəblər kimi fetişizm və animizm olmuşdur. 
Həzrət İbrahim (ə) tövhid dininin əsasını qoyana qədər onlar bir neçə allaha 
inanırdılar. 
Bə'zi tədqiqatçıların fikrincə, İbrami ləqəbini Kənanilər həzrət İbrahim (ə) Kənana 
daxil olduqdan sonra ona və onun ardıcıllarına vermişdilər. Çünki «İbrani» sözü 
«əyn», «bey» və «re» kökündən olub «keçmək» mə'nasındadır. Həzrət İbrahim (ə) 
Kənan diyarına çatmaq üçün Fərat çayından keçdiyinə görə ona bu ləqəb verilmişdi. 
Həzrət İbrahim (ə) qoca yaşlarında iki övlad sahibi oldu; biri İsmail digəri isə 
İshaq. İshaqın iki ekiz oğlu oldu ki, birinə İsu (çox tüklü deməkdir) adı qoyuldu; 
çünki dünyaya gələndə onun bədəni tüklü idi. İkinci oğlu isə Yə'qub adlandırıldı. 
Yə'qub isə tə'qib edən mə'nasındadır; çünki birinci övladın ardınca doğulmuşdu. 
Həzrət Yə'quba Tövratda qeyd olunan bir xurafatçı hadisə əsasında yə'ni, Allahla 
güləşmək (nəuzibillah) məsələsində İsrail ləqəbi verildi; yə'ni, qəhrəmana qalib 
gələn bir şəxs. Həzrət Yə'qubun on iki oğlu oldu ki, onların nəsli Bəni-İsrailin on iki 
tayfasını təşkil edir. 
Eramızdan əvvəl, təqribən 17-ci əsrdə həzrət Yə'qub əhli-əyalı ilə birlikdə 
Kənanda quraqlıq olduğuna görə Misirə köçmüşdü. Misirdə Yə'qubun oğlu Yusif 
oranın baş vəziri olmuşdu. Buna görə də Yə'qub və onun ailəsi orada çox hörmətlə 
qarşılandı; onlarla layiqli tərzdə rəftar edilərək əkinçilik üçün çox yararlı, münbit 
torpaq sahələrini onların ixtiyarında qoydular. Məhz bu dövrlərdə Bəni-İsrail on iki 
tayfaya bölündü. Lavi, yaxud Levi qəbiləsi həzrət Musa, Harun, Məryəm və İsanın 
mənsub olduğu on iki tayfadan biridir. 
Bəni-İsrail tayfaları uzun illər Misirdə çox əzizlənib firavanlıqla yaşadılar və çoxlu 
sərvət toplaya bildilər. Onların çoxu yüksək hökumət məqamlarında idilər. Amma 
Misir fir'onları istilaçı qövm olan Higzus qövmünə qələbə çaldıqdan və onları öz 
diyarlarından qovduqdan sonra Bəni-İsrail illə çox pis rəftar etməyə başladı; çünki, 
Bəni-İsrail onların nəzərində qəribə və yad sayılırdı. Onlarla higzuslarla olduğu kimi 
çox da qəddar rəftar etmirdi, amma hər bir halda qibtilər arasında yadlarla mübarizə 
ruhiyyəsinin icad olunması Bəni-İsraillə münasibətin dəyişməsinə səbəb oldu. 
Qur'ani-Kərimin bəyan etdiyi kimi, misirlilər Bəni-İsrail 
186

---

187 
tayfalarına çoxlu zülmlər edir, onlara işgəncələr verirdilər. Onların oğlanlarını 
öldürür, qadınlarını özləri üçün saxlayır və onları qul kimi işlədirdilər
. 
Bəni-İsrail qövmü uzun müddət çox ağır vəziyyətdə fir'onların amansız zülmləri 
altında yaşayırdılar və Fir'ona sitayiş etməyə məcbur edilirdilər. Nəhayət, Allah-
taala həzrət Musanı (ə) onların arasından peyğəmbərliyə seçdi, tövhid dininə də'vət 
edərək, onları vahid bayraq altında birləşdirdi və Fir'ona pərəstiş etməkdən xilas etdi. 
Sonra onları və'də verilmiş diyara getmək üçün Misirdən çıxartdı. Amma Bəni-İsrail 
Sina səhrasına çatdığı zaman oraya daxil olmaqdan imtina edərək, Musaya dedilər: 
“Bu şəhərdə zalım bir qrup vardır. Nə qədər ki, bu qövm orada hakimdir, biz oraya 
daxil olmayacağıq.” Onlar Musadan istədilər ki, Allahının köməyi ilə zalımlarla 
müharibə etsin ki, ondan sonra oraya daxil olsunlar. Buna görə də Allah-taala onlara 
qəzəb etdi, müqəddəs diyara daxil olmağı qırx il müddətində onlara haram etdi və 
onları səhralarda sərgərdan qalmağa məhkum etdi. 
Bəni-İsrail qövmü biyabanlarda sərgərdan qaldığı qırx il müddətində öz 
üsyankarlıqlarını və bəhanə axtarmaqlarını davam etdirdilər; halbuki Allah-taala 
onlara buludlardan və dağlardan kölgələnəcək vermiş, “mənn” və “səlva” (çörək və 
qızardılmış toyuq) kimi xoşagələn yeməkləri onlar üçün müqəddər etmişdir. Həzrət 
Musa (ə) ümmətinin susuzluğu üçün Allahdan su istədikdə, Allah-taala ona öz 
əsasını daşa vurmağı əmr etdi. Əsanı daşa vurduqda Bəni-İsrail tayfalarının sayı 
qədər, yəni onlar üçün on iki çeşmə qaynadı ki, hər biri bir çeşməni öz ixtiyarlarında 
saxlasın və su üstündə bir-birləri ilə dava etməsinlər. Amma bütün bunlara 
baxmayaraq, Bəni-İsrail qövmü yenidən irad tutmağa başlayıb Musa (ə)-a dedilər ki, 
biz eyni növdən olan bir qida ilə kifayətlənə bilmərik. Allahdan istə ki, bizim üçün 
yerdən paxla, dənli bitkilər, xiyar, sarımsaq, mərci və soğan göyərtsin. 
Həmin dövrdə Musa (ə) Allahla qırx gecə-gündüz danşımaq üçün Tur dağına 
getmək qərarına gəldikdə, Harunu öz yerinə canişin qoydu. Bəni-İsrail Samirin 
hiylələrinə aldandılar və Musanın tövhid dinini buraxıb danaya sitayiş etməyə 
başladılar. 
Bəni-İsrail qövmü qırx il səhrada qaldı və həzrət Musa da orada dünyadan köçdü. 
Amma yəhudilər razı oldular ki, gözəl mənzərələrə, səfalı yerlərə malik olan Fələstin 
diyarına varid olmaq üçün öz düşmənləri ilə müharibəyə başlasınlar; nəhayət onlar 
zor və qüdrət işlətməklə və'də verilmiş ərazi adlanan bu diyara daxil olub, oranı öz 
ixtiyarlarına keçirtdilər. Bu dövrdə Bəni-İsrail peyğəmbərləri bu qövmün hidayətini 
öhdəsinə almış, Harun, Davud və Süleyman kimi qüdrətli hakimlərin hakimiyyəti 
altında yaşamışdılar. Nəhayət Babilin məşhur padşahı Buxtunnəsər miladdan 
təqribən 600 il əvvəl Fələstini işğal etmək üçün oraya qoşun yeritdi və Beytul-
müqəddəsi fəth etdi. Yəhudi qövmü ona itaət etməkdən imtina etdikləri zaman, 
Buxtunnəsər onlara divan tutdu. O, həddən artıq yəhudi qətlə yetirdikdən, səltənət 
xəzinələrini və mə'bədlərini qarət etdikdən sonra onların sərvətlilərindən və 
sənətkarlarından on min nəfərdən artığını əsir edib

---

188 
Babilə apardı və öz tərəfindən Fələstinə bir nümayəndə tə'yin etdi. Amma on il sonra 
Buxtunnəsərin nümayəndəsi istiqlaliyyət əldə etmək fikrinə düşdü. Nəticədə 
Buxtunnəsər ikinci dəfə güclü bir qoşunla Fələstinə hücum etdi və yəhudiləri kütləvi 
şəkildə qırmağa başladı; şəhəri, xüsusilə mə'bədləri və yəhudilərin dini mərkəzlərini 
dağıtdı. Bu hadisə nəticəsində Tövratın müxtəlif nüsxələri və yəhud dininin 
müqəddəs kitabının saxlandığı şəhadət tabutu, yaxud müqəddəs sandıq məhv edildi. 
Yəhudi qövmünün yerdə qalanları əsir olaraq Babilə aparıldı və əlli il müddətində 
orada əsarətdə yaşadılar. Bu dövrdə öz dini kitablarından və xüsusi mə'bədlərindən 
istifadə edə bilmədilər. Nəhayət miladdan 530 il qabaq İran şahı və Həxamənişiyan 
sülaləsinin başçısı Kuruş Kəbir Babilə həmlə edərək Kildanilər səltənətinin kökünü 
kəsdi; Babili fəth etdi və yəhudi əsirlərini əsarətdən xilas etdi. Yəhudilər Kuruşun 
gördüyü tədbirlər nəticəsində İrana və iranlıların əqidəsinə meyl göstərdilər. 
Onlardan bir qurupu İrana gəldi. Kuruş böyük hörmət sahibi olan, hamının diqqət 
yetirdiyi Üzeyir adlı yəhudi alimini yəhud qövmünə rəis tə'yin etdi və ona icazə verdi 
ki, yəhudilər üçün yeni bir dini kitab yazsın. Üzeyir miladdan 457 il qabaq 
yəhudilərdən bir qurupu ilə Fələstinə qayıtdı; orada yəhudi alimlərinin həmkarlığı 
ilə Əhdi-ətiqi yazmağa başladı. Yəhudilərin hal-hazırda müqəddəs kitabı adı ilə 
tanınan məcmuə, Üzeyir tərəfindən toplanıb bir yerə yığılan həmin kitabdır. 
Əzra adlanan Üzeyir barəsində Qur'ani-kərimdə qeyd olunub. Belə ki, o, xarab 
olub dağılmış bir kənddən keçəndə heyrətlə sual etdi ki, Pərvərdigara! Ölüləri necə 
dirildəcəksən? Allah-taala onu yüz il müddətində ölü vəziyyətində saxladı və sonra 
dirildib buyurdu: “Nə qədər yatmışdın?” Cavab verdi: “Bir gün, yaxud yarım gün.” 
Allah-taala buyurdu: “Xeyir. Sən yüz il yatmısan. Sən öz yeməyinə və içməyinə bax; 
onlar hələ də xarab olmamışdır. Öz ulağına bax (o, ölmüşdü və sümükləri bir-
birindən aralanıb dağılmışdı) ki, biz Səni camaat üçün ayə və nişanə qərar veririk. 
Sonra sümüklərə bax; gör ki, Biz onları bir-birinə necə yapışdırıb ətə bürüyürük. 
Qur'ani-Kərimin başqa ayələrində Allah-taala yəhudi qövmünün sözlərini nəql edir 
ki, onlar Üzeyiri Allahın oğlu kimi tanıtdırdılar və Allah bu işlərinə görə onları 
lə'nətləyir.