Sh. N. Zaynutdinov, R. I. Nurimbetov
Yüklə 8,38 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 1970- y.
1980- y. 1985- y. 1990- y. Ta’lim 50 42 45 55 Sog'liqni saqlash 54 63 76 101 Ijtimoiy ta’minot 90 107 123 162 Jami uchta soha b o‘yicha 194 212 244 318 2 Марцинкевич В .И ., Соболева И .В. Экономика человека М: Аспект - пресс, 1995. с. 47 18 - 30 273 H isob-kitoblarga k o ‘ra, odatda inson kapitalining rentabelligi jismoniylikidan yuqoridir. AQShda boshlang‘ich m a’lumot qaytimi m e’yorlarining baholari 50—100 % ga, o ‘rtasiniki 15—20 % ga, oliyniki 10—15 % ga etdi. 1970- yillarda oliy m a’lumotning samaradorligi 7—8 % gacha tushib ketdi va bu diplomli ishchi kuchi ortiqcha ishlab chiqishidan dalolat berdi, biroq 80- yillarda u awalgi, bundan ko‘ra yuqori darajaga qaytdi. Xodimlaming turli kategoriyalari uchun qaytim m e’yorlari turlichadir: erkaklarda u ayollarga nisbatan yuqori, oq tanli aholida qora tanlilarga nisbatan yuqori, Xalqaro solishtirishdan ko‘rinishicha, jon boshiga daromad o ‘sgani sari insonga qo‘yilmalar samaradorligi kamayadi, lekin eng boy mamlakatlarda yana yuqoriga chiqadi. Shunday qilib, iqtisodiy rivojlanish darajasi va m a’lumotni qaytimi m e’yorlari o‘rtasidagi bog‘liqlik grafigi U — shakliga egadir. Qaytimning ichki m e’yorlarining bahosi tanqid qilinga- nining boisi shundaki, ma’lumotli xodimlaming yuqori ish haqlari ular olgan bilim va ko‘nikmalaming foydaliligidan dalolat bermasdan, ulaming tabiatan iqtidorligi yoki yuqori ta’minlangan oilalardan kelib chiqishlarini oqibati bo‘lishi mumkin. Biroq, empirik tahlilga ko‘ra, na qobiliyatlar omili, na ijtimoiy kelib chiqish omili muhim mustaqil rol o‘ynamaydi. Ular ish haqiga asosan bilvosita ta’sir ko‘rsatadi va olinayot- gan m a’lumotni hajmi hamda sifatiga ta’sir etadi. Birinchi omil — ijtimoiy kelib chiqishkim, oliy m a’lumot olganini tushuntiradi, lekin o ‘sha insonlarning ish haqi nima uchun yuqoriligini tushuntirmaydi. Ikkinchi omil — individuumlar salomatligi darajasidagi farqlar. Har bir inson salomatligining bir qismi nasldan o ‘tgan, ikkinchisi qismi esa hosil qilingan kapital sifatida tushuniladi. Individuumning butun umri davomida ushbu kapitalni eskirishi ro‘y berib, yoshi ulg‘aygani sari tezlashadi. ( 0 ‘lim salomatlik fondining butunlay tugatilishi sifatida tushuniladi.) Salomatlikning saqlash bilan bog‘liq investitsiyalar mazkur jarayonning sur’atini kamaytirishga qodir. Demak, salomatlik 274 fondi tomonidan bajariladigan xizmatlar oqimi kasalliklardan holi bo‘lgan vaqtdan iborat. Aksariyat g‘arb taqiqotchilarining fikriga ko‘ra, ko‘proq ma’lumotga ega bo‘lgan shaxslar ishlab chiqarishda va o‘zlarining "salomatlik kapitali" dan foydala- nishda nisbatan ehtiyotkordirlar: nisbatan sog‘lom hayot tarzini kechirdilar, unchalik zararli hamda xavfli bo‘lmagan kasblami tanlaydilar, tibbiy xizmatlardan oqilona foydalanadilar va h.k. R. Ekkausning fikricha, inson tomonidan bir yil davo mida ishlangan soatlar sonidagi farqlarga ko‘ra to ‘g‘rilash o‘rta m a’lumotdan olingan iqtisodiy samarani ahamiyatli darajada pasaytiradi ham da oliy m a’lum otdan ko‘rilgan qaytimga hech qanday ta’sir etmaydi. 0 ‘rta maktab va kollejlar bitituvchilari uchun quyidagi an’ana kuzatiladi: matematik qobiliyat qanchalik yuqori bo‘lsa, o ‘rtacha yillik ish haqi miqdori shuncha katta. Inson kapitali nazariyachilariga ko‘ra, ishlab chiqarishdagi tayyorlov firmalar ichida rasmiy o ‘qishni ham , bevosita mehnat faoliyati jarayonida tajriba ortirishni ham qamrab oladi. G. Bekker tomonidan insonga maxsus va umumiy inves- titsiyalar o‘rtasida kiritilgan farq muhim nazariy ahamiyatga egadir. Maxsus tayyorgarlik xodimlarga bilim va ko‘nikmalar berib, bular olingan firrna uchungina e ’tiborga ega bo‘ladi. Umumiy tayyorlov jarayonida xodim ko‘p sonli boshqa firmalarda qo‘llanishi mumkin bo‘lgan bilim va ko‘nikmalami egallaydi. Umumiy tayyorlov haqini bilvosita tarzda xodimlami o‘zlari to ‘laydilar — malakani oshirish maqsadida, ular o ‘qish davrida nisbatan pastroq ish haqiga rozi bo‘ladiIar, chunki ular umumiy investitsiyalardan daromadni ham oladilar. Aksincha, maxsus tayyorlovni ko‘pmcha firmalarning o‘zlari moliyalashtiradi va undan asosiy daromadni oladilar. Maxsus inson kapitali tushunchasi uzoq muddatli ish stajiga ega bo‘lgan xodimlar orasida, aynan bitta joyda kadrlar qo‘nimsizligi nima sababdan pastroqligini hamda nima uchun firmalarda bo‘sh ish o ‘rinlarini to ‘ldirish asosan tashqi bozor- dan xodimlami yollash hisobiga emas, balki o‘sishi hisobiga 275 amalga oshirilishini izohlaydi. Inson kapitali nazariyasi tufayli insonga qo‘yilmalar iqtisodiy o ‘sishning manbai sifatida qarala boshladi. T. Shul, E.Denison, Dj. Kendrik1 va boshqalar ma’lumotni iqtisodiy bahosini amalga oshirdilar. XX asr davomida inson kapitalini jamlanishi jismoniy kapitalini jamlash sur’atlaridan o ‘zib ketganligi aniqlandi. Gonkong, Singapur, janubiy Koreya kabi mamlakatlar taj- ribasi ko‘rsatishicha, m a’lum ot va so g iiq n i saqlashga investisiyalami jalb qilish iqtisodiy rivojlanishning eng samarali strategiyasi hisoblanadi. Yüklə 8,38 Mb. Dostları ilə paylaş:
|