Sh. N. Zaynutdinov, R. I. Nurimbetov

1.5. Personalni boshqarishda zamonaviy yondashuvlar
Ijtim oiy y o ‘naltiriigan bozor iqtisodiyotini yaratish p er­
sonalni boshqarishda ham nazariy kontsepsiyalarni ham amaliy 
yondashuvlarni qayta к о ‘rib chiqishni talab etadi.
M a’m uriy-buyruqbozlik iqtisodiyoti sharoitida m uhim va 
zaru r m ah su lo t tu rlari asosan yirik davlat k o rxonalarida, 
m onopol ishlab chiqarish tizim ida shakllangan edi. Bunda 
asosan yuqori malakali m utaxassislar band b o ‘lishgan. M u­
rakkab iqtisodiy tizim da xodim butunlay ishlab chiqarish m e- 
xanizm ining m exanik elem enti hisoblangan holda uni tash ­
kilotning yakuniy faoliyati unchalik qiziqtirm agan.
B o sh q a rish n in g b o z o r k o n tse p siy a sid a esa a k sin c h a
ta s h k ilo tn in g b o z o rd a g i fa o liy a tin in g n a tija si ta s h k ilo t 
xodim larining barchasiga foydali b o ‘lishi, ya’ni tashkilotning 
yakuniy faoliyatidan barcha xodim lar m anfaatdor b o ‘lishlari 
lozim. Agarda d avlat-m a’muriy boshqarish kontsepsiyasining 
maqsadi m a ’lum m ehnat jam oasining m anfaati bilan emas 
balki, xalq xo‘jaligining um um iy m anfaati bilan aniqlangan 
b o isa , boshqarishning bozor kontsepsiyasida asosiy maqsad 
foyda olish va buning natijasida m ehnat jam oasining ijtimoiy- 
iqtisodiy m anfaatlarini yechish hisoblanadi.
27

---

Davlatning roli ishlab chiqarish — xo‘jalik faoliyatini olib 
borishning tartib-qoidalarini va turli cheklashlarni oYnatishdan 
iborat boMadi.
Personalni boshqarishning bozor kontsepsiyasining m a’- 
muriy-buyruqbozlikka asoslangan boshqarish usulidan ikkinchi 
farqli jih a ti q o ‘yilgan m aq sa d la rg a erishish y o ‘llari yoki 
boshqarish usullari bilan farq qiladi. Boshqarish usullarining 
uchta guruhi m a ’lum b o ‘lib ular quyidagicha:
— m a ’m uriy yoki tashkiliy-farmoyish;
— iqtisodiy;
— ijtimoiy-ruhiy.
R ejali-buyruqbozlik iqtisodiyotida boshqarish 
asosan 
m a ’m uriy usullar orqali amalga oshiriladi. Iqtisodiy usullar 
bunda yordam chi aham iyat kasb etadi. Boshqarishning bozor 
kontsepsiyasida bozor tartibga soluvchi hisoblanadi.
M a ’lu m ki, b o z o r iq tiso d iy o ti sh a ro itid a k o rx o n a va 
ta sh k ilo tla rd a m uvaffaqiyatga erish ish n in g asosiy om ili — 
b u k o rx o n a (ta sh k ilo t)n in g ichki im k o n iy a tla rid a n o q ilo n a
foy d alan g an h o ld a x ara ja tla rn i k am ay tirish g a sh u n in g d ek , 
b a r c h a tu r d a g i r e s u r s la r d a n s a m a ra li f o y d a la n is h va 
m e h n a t u n u m d o rlig in i o sh irish g a q o d ir b o ‘lgan ratsio n al 
boshqarish tu zilm asi hisoblanadi. S hunday ekan zam onaviy 
ta sh k ilo td a p e rso n a ln i b o sh q a rish quyidagi tam o y illarg a 
aso slan ish i lozim :
— m enejerlar ishini to ‘g‘ri va aniq tashkil etish;
— boshqarishda m ehnat taqsim oti, y a’ni h ar bir lavo- 
zim da talab qilinadigan malakali mutaxassislardan foydalanish;
— ierarxlik, y a’ni h a r bir quyida turgan xodim yuqori 
turganga b o ‘ysunadi va u to m onidan nazorat qilinadi;
— m e ’yor va protsedur, xodim larning vazifalarini aniq­
lovchi va ulam ing o ‘z m ajburiyatlarini bajarishini ta ’m inlovchi 
rasm iy tartib-qoidalam ing mavjudligi.
K o‘rsatib o ‘tilgan tam oyillar boshqarishning byurokratik 
tuzilm asiga yaqin b o ‘lib, bir m u n ch a yirik firm alar uchun
28

---

samaralidir. Lekin boshqaruvga faqat bunday yondashuv kichik 
lirm alarda n o to ‘g‘ri b o ‘lur edi.
B o shqarishning b o z o r konsepsiyasida ax b o ro t tex n o - 
logiyalami q o ‘llashni kengaytirish bilan bog‘liq b o ‘lgan zam o- 
naviy firm alarga quyidagi jih atlar taalluqlidir:
— inform atika va aloqada ilg‘or texnologiyalardan foyda­
lanish;
— tashkilot foydasida asosiy m anba sifatida xodim larning 
aqliy, ijodiy m ehnatiga ustuvorlikning berilishi;
— egiluvchan, yalpi xizm at ko‘rsatish xarakteriga ega 
bo'lm agan, balki iste’m olchilarning maxsus talablarini qon- 
diruvchi;
— h a jm i b o ‘y ic h a k a tta b o ‘lm a g a n m a x su s b o z o r 
segmentiga d iq q at-e’tibom i qaratish.
Personalni boshqarishning taktika va strategiyasini tashqi 
m uhit aniqlaydi. Aynan tashkilot yutug‘ining asosi tashqi muhitga 
bogliq. Inson — bu eng asosiy resursdir, ya’ni tashkilotning 
samarodorligi asosan unga bog‘liqdir. K orxonaning iqtisodiy 
yutug‘ini muskul kuchlari emas, balki bilim va aql-zakovat 
aniqlaydi. Boshqa resurslar ahamiyatini kamaytirmagan holda 
shuni ta ’kidlash lozimki, personal axborot va yuqori m ada- 
niyatga ega b o ‘lgan holda asosiy resurs hisoblanadi. Ushbu 
resurslardan samarali foydalanish va rivojlantirish zamonaviy 
korxonalarda m enejm entning markaziy masalalaridan hisob­
lanadi.
Bu yerda asosiy d iq q at-e’tiborni boshqarish uslubi, xo­
dim iar m alakasi va m adaniyati, yangilikka b o ‘lgan ta ’siri va 
ularning hulq-atvorini m otivlashtirish kabi om illarga qaratish 
zarurligi kelib chiqadi.
Shunday qilib, zam onaviy korxonada personalni boshqa­
rish tizim i quyidagi holatlarga qaratilgan b o ‘lishi lozim:
— boshqarish a w alo insonga y o ‘naltirilgan b o ‘lishi va 
uning guruhda samarali ishlash qobiliyatini ruyobga chiqarish 
im koniyatlarining mavjudligi;
29

---

— t a s h k i l o t n i n g u m u m i y m a q s a d l a r i b i la n a y r i m x o d i m
m a q s a d l a r i n i n g o ‘z a r o bogMiqligiga e ri s hi sh ;
— k a d r l a r i shini t o ‘g bri va a n i q t as h ki l eti sh;
— x o d i m l a r n i n g u m u m i y m a d a n i y a t i n i d o i m i y o ‘sti rib 
b o r i s h n i t a ’m i n l a s h ;
— kadrlam ing texnik tayyorgarliklari va ular faoliyatida 
ijodiy tashabbuslarni kuchaytirish;
— har bir xodim ning individual javobgarligini belgilagan 
holda xodim iar orasida kom m unikatsiya aloqalarini rivoj- 
lantirish;
— har bir xodim da «komanda» m adaniyatini shakllan­
tirish;
— tashkilotni rivojlantirishga y o ‘naltirilgan m asalalarni 
yechish u ch u n rah b ar oddiy va aniq vazifalarni shakllan- 
tirishi lozim;
— xodim iar ishlarini baholash faqat ishlab chiqarish k o ‘r- 
satkichlari bilan chegaralanishi kerak emas, balki u k o ‘p to - 
m onlam a b o ‘lishi kerak.