Sh. N. Zaynutdinov, R. I. Nurimbetov

— hujjat ma’lumotlari tahlili 
hisobotlar, tarjimai hoi, 
tavsifnom alar, xodim attestatsiyasi natijalari va boshqa 
hujijatlar.
3. Zaxiradagi nom zodlar ro‘yxatini shakllantirishda qu­
yidagi omillar hisobga olinadi:
— lavozimga bo ‘lgan talab, ish o ‘rnini ta’riflash va ba­
holash, m ehnat unumdorligini baholash;
— mutaxassisning mos keluvchi lavozimda muvaffaqiyatli 
ishlashi uchun zarur bo‘lgan kasbiy tavsifnomasi;
— zaxira lavozimiga nomzodning individual xususiyat­
lari va rasmiy talablarini baholash natijalari.
NAZAPOT UCHUN SAVOLLAR
1. Kadrlar siyosati nima va uni asoslashning qanday turlari mavjud?
2. Ochiq va yopiq kadrlar siyosatini amalga oshirishning o ‘ziga xos
xususiyatlarini tushuntirib bering?
3. Kadrlar xizmatining vazifasi nimalardan iborat?
4. Tashkilotda personalni boshqarishning nechta tuzilmasi mavjud?
5. Kadrlar xizmatini shakllantirishning mohiyatini tushuntirib bering.
6. Kadrlar zaxirasini tushuntirib bering?
7. Kadrlar zaxirasining turlarini sanab o ‘ting?
8. Kadrlar zaxirasining manbalari va shakllantirish tamoyillarini
tushuntirib bering
150

---

VII BOB. KORXONA VA TASHKILOTLARDA
PERSONAL XULQ-ATVORINI BOSHQARISH
Muhim tushunchalar: 
psixologik jihatlar, psixologik zaxira, 
shaxsning tabiiy xususiyatlari, ekstraversiya, introversiya, tem ­
peram ent, qiziqish, shaxsning ehtiyoji, boshlang‘ich ehtiyoj- 
lar, ikkilamchi ehtiyojlar, jam oa, guruh guruhning maqsadi, 
guruhning samaradorligi.
7.1. Boshqaruvning psixologik asoslari
Murakkab boshqaruv jarayoni turli imkoniyat va zaxira- 
larga asoslanadi. Rahbar o ‘z bilimi, tajribasiga ko‘ra shu im- 
koniyatlardan biriga ko‘proq e’tibor qaratishi mumkin. Boshqa­
ruvning psixologik jihatini ajratib olish o ‘ta shartli bo‘lib, shaxs 
ruhiyatiga oid omillar rahbar faoliyatining barcha jabhalarida 
aks etadi. Boshqaruvdagi psixoligik jihatlami umumlashtirgan holda 
ulami uch asosiy guruhga kiritish mumkin:
1. Xodimlarga xos psixologik xususiyatlar;
2. Rahbar shaxsiga xos xislatlar;
3. Rahbar ham da xodim munosabatlarini shakilllantirish 
m uam m olari.
Birinchi toifaga kimvchi psixologik masalalar ko‘proq 
xodim yoki guruh ruhiyatiga yo‘nalgan bo ‘lib, xodim lam i 
tan lash va joylashtirish tashkilot m aqsadiga erishish va 
boshqamv samarasini oshirishning asosiy shartlaridan biridir. 
Shu bois, xodimning bu bilimi va malakasiga asoslangan tan- 
lov va shunday m a’lum ot asosida rahbarning xodimlariga 
individual yondoshuvi — boshqaruv subyekti va obyekti o £r- 
tasidagi m unosabatni shakillantiruvchi m uhim omildir. Xo­
dimlaming ish o'rinlariga tayinlash tardbiri ilmiy asoslangan 
b o ‘lishi ham da ushbu kasbga qo‘yilgan talablarga javob be- 
ruvchi shaxs xislatlarini inobatga olish zarur.
Kasb va lavozim ga q o ‘yilgan talb lar m ajm uasi kasb 
professiogrammasida o ‘z aksini topadi. Ushbu kasb professio- 
grammasiga mos keluvchi shaxs sifatlari majmuasining dinamik
151

---

tu z ilm a s ig a eg a b o ‘lg a n x o d im la r s a m a ra li m e h n a t 
k o ‘rsatkichlarini kutish m um kin. Shu sababli harqanday 
lav o zim g a q o ‘y ila d ig an ta la b la rn in g a n iq va rav sh an
ifodalanganligi yangi xodim ni ishga qabul qilishda shu 
talablarga javob beruvchi shaxs xislatlarini aniqlashga e ’tibor 
q aratilish i sam arali b o sh q arish n i t a ’m inlovchi om ildir. 
Xodimlarga xos individual — psixologik xususiyatlami aniqlash 
psixologiyafanidan shaxs tipologiyasi tushunchasi bilan bogMiq. 
H ozirga kelib psixologiyafanidan shaxs tiplariga oid tas- 
niflam ing bir qancha k o ‘rinishlari va bu borada turli xil 
yondoshuvlar b o ‘lib, ular orasida insonning yetakchilikka 
yoki ijro faoliyatiga moyilligi yakka yoki guruhiy m ehnat turida 
o ‘zini yaxshi xis etishi kabilami ko‘rsatib o ctish mumkin.
R a h b ar x o d im n in g vazifasiga y o ‘n a ltirish d a u n in g
psixologik xususiyatlarini inobatga olish kerak. Xodimlaming 
m ehnat faoliyatini tashkillashtirishda e’tibor qaratiladigan yana 
bir jihat jam oada bir vazifani ado etishda ishtirok qiluvchi 
xodim lam ing o ‘zaro kirishimliligini ta ’minlashdir. Tadqi- 
qotlarda aniqlanishicha xodim lam ing o ‘zaro kirishim ligi 
asosida tuzilgan jamoalarda psixologik muhit sog‘lomligi tufayli 
m ehnat unumdorligi 30 
%
gacha o‘sgan.
Rahbar o ‘zaro munosabatdagi xodim lam i bir jam oada 
birlashtirar ekan, vazifani taqsim lashda xodim ning m a’- 
suliyatliligini diqqat qaratishi yetakchilikka moyilligi bir 
xodimga ijrochi xodim ni biiiktiiishi lozim. Shuni alohida 
ta ’kidlab o ‘tish zarurki, xodimlami bir vazifa ustida jamlashda 
milliy psixologiyaga asoslangan meyyoriy hulq shakillariga 
alohida e ’tibor qaratish zarur. Hususan xodimlaming yoshi 
avval egallagan yoki ayni paytdagi lavozimini m a’lumoti va 
jinsini hisobga olish lozim. Shu tariqa rahbar xodimlarini bir 
vazifa ustida q uvontirish orqali nafaqat ushbu vazifani 
m uvoffaqiyatli tarzda ado etish balki guruhdagi m aqbul 
m uhitni shakillantirish imkoniyati paydo bo‘ladi.
Xodimlar faoliyatini tashkillashtirishning ya’na bir jihati 
jam o ag a xos ayrim psixologik q o n u n iy atlarn i bilishdir. 
Psixologiya fanining alohida yo‘nalishi hisoblanmish ijtimoiy

---

psixologiya guruhlariga xos shunday rivojlanish qonuniyatlami 
aniqladiki, ular har qanday jam oada ham ko‘zga tashlanadi.
Masalan, har qanday yangi tashkil etilgan jam oa awalgi 
oddiy guruh sifatida tanishuv bosqichidan o ‘tadi so‘ngra esa 
guruhdagi xodim lam ing nufuzli aniqlik kirituvchi bosqich 
yuzaga keladi. U ch in ch i bosqich esa guruhda m e ’yoriy 
jihatlarning ishlab chiqilishi ham da ulam ing qabul qilinishi 
bilan bog‘liq. Shundan keyin guruh asosiy maqsadga yo‘nalgan 
faoliyatni bajarish bosqichiga ko‘tariladi.
Etiborli tom oni shundaki, har qanday jam oa ushbu bos- 
qichlarga vaqti vaqti bilan qaytib turadi va jam oada kuza- 
tiladigan ayrim nizoli vaziyatlar guruh hayoti uchun tabiy 
xoldir. G uruh ichki hayotining bunday xususiyatlaridan voqib 
bo'lgan rahbar ushbu ziddiyatlaming tezroq va bezarar o ‘tishi 
haqida qayg‘uradi, ulam ing oldini olish choralarini ko‘radi. 
H atto jam oa a ’zolarining birgalikdagi sport yo‘nalishidagi 
ishtiroki, tabiyat qo‘ynida dam olishi, o ‘zaro m unosabatlami 
hal qilshi mumkin.
Boshqaruv sam arasini ta ’m inlovchi asosiy psixologik 
zaxira — rahbar shaxsdir. Boshqaruvni mavjud rahbarlik roli 
va rahbarlik shaxsi o ‘rtasidagi doimiy uyg‘unlashuv jarayoni, 
deb atash m um kin. Rol va shaxs o ‘rtasidagi mavjud no- 
mutanosiblik rahbar ichki dunyosida ayrim diskomfort holatini 
yuzaga keltiradi va buday noxushlik nafaqat ishga va xodimlarga 
bo‘lgan munosabat, balki rahbam ing oilaviy hayotiga ham
salbiy ta ’sir etishi mumkin.
Rahbar o ‘zi uchun odatiy ish uslubini amalga oshirar 
ekan, asosan xodimlarga nisbatan munosabatda turli strategik 
usullarga murojaat etadi. Nizoli, muammoli va qiyin vazi- 
yatlarda rahbar harakatini tahlil etish orqali psixologiya fanida 
munosabatlaming besh xil turi aniqlangan:
1) raqobat — bunday pozisiyada turgan rahbar muhoka- 
maga oid vaziyatni o ‘zi aytganicha hal etishga intiladi. 0 ‘zga 
tom onning manfaat va qiziqishlari mutlaqo hisobga olinmaydi 
ham da bu ko‘proq atoritar boshqauv uslubini eslatadi.
2) yon berish holati. Bunda rahbar muhokamaga doir 
masalada xodim manfaatini yoqlaydi.
153

---

3) kom prom iss — m uhokam adagi m asala yuzasidan 
m e’yoriy munosabatni shakllantirish. Boshqa munosabat tur- 
laridan farq qilgan holda, kompromissda kelishuv vaqtinchalik 
boMadi va muhokam a qilinayotgan masalaga keyinchalik yana 
qaytiladi.
4) masalani m uhokama qilishdan qochish — ba’zi paytda 
rahbar o ‘z munosabatini cheklashi va muhokama qilinayotgan 
m uam m o b o ‘yicha yechim ni m a’lum vaqtga kechiktirishi 
muammoga oid m a’lumot yetarli bo ‘lgandan so‘ng u m u­
nosabatini tashkillashi va xodim bilan m uloqatni davom 
ettirishi mumkin.
5) hamkorlik eng samarali m uloqat uslubi bo‘lib bunda 
rahbar va xodim munosabatlarini o ‘zaro manfaatlarni nazarda 
tutgan holda davom etadi.
Yuqorida qayd qilib o ‘tilgan uch toifadagi psixologik ji- 
hatlar nafaqat tashkilotni boshqarishning psixologik omillari, 
balki rahbar m ahoratini yuksaltiruvchi imkoniyatlar hamdir.