Sh. N. Zaynutdinov, R. I. Nurimbetov
Yüklə 8,38 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Introversiya
- "Temperament" tushunchasi lotincha tem peram entum - qismlarning tegishli nisbati, mutanosiblik degan so‘zdan kelib chiqqan. 155
- Temperament
| Ekstraversiya —
(extra — tashqari) shaxsning shunday psixologik xususiyatlarini ko ‘rsatib beradiki, bunda shaxs o ‘zining qiziqishlarini tashqi omilga, tashqi obyektlarga qa- ratadi, b a ’zan buni o ‘zining qiziqishlari hisobiga, shaxsiy ahamiyatini pasaytirish hisobiga amalga oshiradi. Ekstravertlarga xulq — atvorining ta ’sirchanligi, im o- ishoralardagi faollik, samimiylik, tashabbus ko‘rsatish (ba’zan ortiq darajada), ijtimoiy k o ‘nikuvchanlik, ichki olam ning ochiqligi xos bo‘ladi. Introversiya — (intro — ichki) shaxsning o ‘z shaxsiy m an- faatlariga, ichki olamiga diqqat e ’tiborining qayd qilinishi bilan ajralib turadi. Introvertlar o ‘zlarining manfaatlarini eng muhim deb hi- soblab, uni yuqori darajada qadrlaydilar. Ular uchun oda- movilik, biqiqlik, ijtimoiy passivlik, mustaqil tahlil qilishga moyillik, yetarli darajada murakkab ijtimoiy adaptasiya (ko‘- nikuvchanlik) xosdir. Introversiya — ekstraversiyaning hissiy tavsiflar bilan birga qo‘shilib kelishi shaxs tem peram entini belgilab beradi. "Temperament" tushunchasi lotincha tem peram entum - qismlarning tegishli nisbati, mutanosiblik degan so‘zdan kelib chiqqan. 155 T em peram entning eng m ash h u r turlafi (sangvinnik, melanxolik, flegmatik va xolerik) miloddan awalgi asrdayoq G ippokrat tom onidan joriy qilingan bo ‘lib, ulaming nomlari hanuzgacha saqlanib qolgan, lekin mazmuni o ‘zgargan. Temperament — shaxsning o ‘ziga xos xususiyatlari majmuidan iborat bo‘lib, ular inson faoliyatining dinamik va hissiy tomonlarini, shuningdek, xulq-atvorini aks ettiradi va quyidagicha namoyon b o ‘ladi: • xoleriklarda — shiddatli reaksiyalar, ochiqlik, kayfi- yatning keskin almashinuvi, beqarorlik va um um iy hara- katchanlik bilan namoyon bo ‘ladi; • rasionallik — (xatti-harakatlarning to^g'riligi) bilan ifodalanadi; • flegmatiklarda — sustkashlik, barqarorlik, biqiqlik, hissiy holatini tashqariga unchalik namoyon qilmaslik, m u- lohazalarining mantiqiyligi bilan ajralib turadi; • melanxoliklarda — beqarorlik, osongina ta ’sirlanish, odamlarga qo‘shilmaslik, hatto arzimas narsa va voqealardan ham chuqur kuyinishi bilan ajralib turadi; • sangvinniklarda — h a ra k atc h an lik , taassu ro tlarn i almashtirib turishga moyillik, ta'sirchanlik, odamshavandalik bilan ajralib turadi. T em peram entning sanab o ‘tilgan bu xillari nisbatan barqaror bo‘lib, m uhit va tarbiya ta ’sirida o ‘zgarishlarga kam bo ‘ysunadi. Shu bilan birga ular shaxsning m azmun tomonini, qadriyatlari va ehtiyojlarini ifodalamaydi. Insonning ehtiyojlaridan kelib chiqib, uning xulq-atvorini tushuntirib beradigan nazariyalar ko‘proq rivoj topdi. Bunday nazariyalaming eng mashhur mualliflari A. Maslov, E. Kant, D. Mak Klelland, F. Gersburg va boshqa bir qator olimlardir. Shaxsning ehtiyoji — insonda harakatga intilishni vujudga keltiruvchi biror-bir narsaning yo‘qligini anglashdir. Uning normal hayot kechirishi uchun ozuqa, uy-joy, ob-havo zarur b o ‘lsa, xotin-qizlarga esa ulam ing ko ‘zga tashlanib turishi uchun chiroyli bezaklar darkor. Inson ehtiyojlarining miqdori va xilma-xilligi nihoyatda katta bo‘lib, boshlang‘ich ehtiyojlar ajratib ko‘rsatiladi. Bular inson fiziologiyasi tom onidan vujudga keltiriladigan oziq- 156 ovqatga, havo, uyqu, hirsiy b o ‘lgan ehtiyojlar b o ‘lib, ular insonning biologik tur sifatida mavjud bo ‘lishini ta ’minlaydi. Ikkilamchi ehtiyojlar hayotiy tajribani rivojlantirish va hosil qilish jarayonida paydo b o ‘ladi. U lar birlam chi eh- tiyojlardan ancha farq qilib (xilma-xil bo ‘lib), shaxsning psi xologik rivojlanishiga, turm ush sharoitiga, jamiyatda, guruhda qabul qilingan ijtimoiy normalarga bog‘liqdir (7.11- sxema). Shaxs ehtiyojlarining butun xilm a-xilligi uning faoli- yatining manbaini, sababini tashkil etadi. Sabab — insonning nima uchun harakat qilishini ko‘rsatuvchi, faoliyatga ichki undovchi narsa b o ‘lib, u muayyan ehtiyojlami qondirish bilan bog'liqdir. Qiziqish — shaxsning u yoki bu narsaga qaratilgan bilish ehtiyojining namoyon bo ‘lish shakli bo‘lib, bu narsa ijobiy his-tuyg‘u uyg‘otishi mumkin. Yüklə 8,38 Mb. Dostları ilə paylaş:
|