Sh. Sodiqova

NAZORAT UCHUN SAVOL VA TOPSHIRIQLAR
1. M aktabgacha ta’lim muassasalarida amalga oshm ladigan iqtisodiy 
tarbiyaning maqsad va vazifalari nimalardan iborat?
2. Ilk iqtisodiy ta’lim-tarbiya qaysi m ashg‘ulotlarda amalga oshiriladi?
3. Maktabgacha yoshdagi bolalarga iqtisodiy bilim berishda Sharq 
mutafakkirlarining qarashlari.
4. Barkamol avlodni tarbiyalashda iqtisodiy ta’limning ahamiyati 
nimalardan iborat?
5. Iqtisodiy ta ’lim ning bolalarni kam olotidagi o 'rni?
6. Iqtisodiy tarbiya berishda bolalarning yosh xususiyatlarining 
ahamiyati?
? 
MAVZU Y U Z A SID A N TEST L A R
1. 1997-yil 17-avgustda qanday qonun hujjati qabul qilindi?
A) “0 ‘zbekiston Respublikasi uzluksiz iqtisodiy ta ’lim -tarbiya kon- 
sepsiyasi”
B) “Huquqiy m adaniyatni yuksaltirish” M illiy dasturi
C) “Ta’lim to"g‘risida”gi Qonun
D) “Kadrlar tayyorlash m illiy dasturi”
2. “O ‘zbekiston R espublikasi uzluksiz iqtisodiy ta’lim -tarbiya
konsepsiyasi” nechchi bosqichda amalga oshiriladi?
A ) 6 
B) 7 
C) 8 
D) 9
3. M aktabgacha ta’lim m uassasalarida iqtisodiy tarbiya qaysi gu-
ruhdan boshlab o ‘rgatiladi?
A) Ilk yosh guruh 
B) K ichik yosh guruh
С) О ‘rta yosh guruh 
D ) K atta yosh guruh
4. 0 ‘rta yosh guruhi bolalari qanday iqtisodiy tushunchalar bilan
tanishtiriladi?
A) Boshqaruv, savdo, pul va m ahsulot
B) M ulkiy munosabatlar, bozor
C) Iqtisod, m ehnat, boylik, bozor, pul
D) Qoida va tartibni saqlash, jam iyat va iqtisod
167

---

XI BOB. H UQ UQ IY TARBIYA
M aktabgacha ta ’lim m uas­
sasalarida huquqiy tarbiya-
ning m aqsad va vazifalari
Huquqiy tarbiyaning asosiy m aqsad 
va vazifalari K onstitutsiyani, davlat 
haqidagi ta ’limotni, chunonchi, fuqa- 
rolik, oila, mehnat, x o ‘jalik, m a ’muriy,
nafaqa, sud ishlarini yuritish va boshqarish huquqlarining m a'nosini tu- 
shuntirishdan, bolalarni davlat qonunlarini yuksak darajada hurm at qil­
ish, ularga so'zsiz rioya etish, adliyaviy bilim larni egallashga ehtiyoj 
sezish, tartib va intizom ni buzuvchilarga nisbatan m urosasizlik ruhida 
tarbiyalash. xalqaro huquqning aham iyatga m olik m asalalari, xalqaro 
tashkilotlar (BMT, X avfsizlik Kengashi va hokazo) faoliyati haqida bo­
lalarning um um iy tasavvurlarini shaklantirishdan iboratdir36.
1997-yil 29-avgustda, 0 ‘zbekiston R espublikasi Oliy M ajlisining IX 
sessiyasida qabul qilingan “Jam iyatda huquqiy m adaniyatni yuksaltirish 
M illiy dasturi” g ‘oyalari jam iyat va shaxs huquqiy m adaniyatini shak­
llantirish va uni rivojlantirish borasida qim m atli nazariy asos b o iib xiz­
m at qiladi.
Huquqiy ta ’lim va tarbiya o ‘zaro b og‘liqlik, uzviylik, aloqadorlik ham ­
da dialektik xarakterga ega b o ‘lib, shaxs huquqiy madaniyatini shakllanti­
rish garovi hisoblanadi. Zero, huquqiy ta’lim bolalarga huquqiy m e’yorlar, 
qonunlar ham da ijtimoiy-huquqiy munosabatlar mohiyati to ‘g ‘risida tizim- 
langan bilimlarni berish, ularda huquqiy bilimlarni egallashga bo'lgan ehti- 
yojni yuzaga keltirish, huquqiy ongni shakllantirish jarayoni b o ‘lib, u izchil, 
uzluksiz. tizimli tarzda tashkil etilishi lozim.
Huquqiy tarbiya shaxs tom onidan o ‘zlashtirilgan nazariy-huquqiy 
bilim lar negizida huquqiy faoliyatni tashkil etish borasidagi ko'nikm a 
va m alakalarni hosil qilish, unda ijobiy m azm undagi huquqiy sifatlarni 
qaror toptirish va huquqiy m adaniyatni shakllantirishga y o ‘naltirilgan 
pedagogik jarayon hisoblanadi. Shaxs huquqiy m adaniyatini shakllanti­
rish huquqiy ta ’lim va tarbiya jarayonining m uhim bosqichidir. Huquqiy 
tarbiya berish orqali inson huquqlari va uni him oya qilish tizim i uzluksiz 
o ‘rgatilib boriladi. Inson huquqlarini him oya qilish - K onstitutsiyaning 
asosiy prinsipi, 0 ‘zbekiston R espublikasi ijtim oiy-siyosiy tizim ini tub- 
dan isloh qilishning asosiy y o ‘nalishi va pirovard m aqsadi. 0 ‘zbekiston
36 Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviyaviy ishlar Konsepsiyasi. - M a’rifat g., 1993, 
3-mart.
168

---

R espublikasi Prezidenti I. A. K arim ovning m a ’ruza va nutqlarida inson 
huquqlari sohasida am alga oshirilishi lozim b o ‘lgan quyidagi besh strate- 
gik y o ‘nalish belgilab berilgan:
1) inson huquqlari va erkinliklarini him oya qilishning sam arali mexa- 
nizm ini vujudga keltirish;
2) inson huquqlari bo'y icha xalqaro huquqning um um e ’tiro f etgan 
prinsiplari va norm alari asosida m illiy qonunchilikni takom illashtirish;
3) qabul qilingan qonunlarga o g ‘ishm ay amal qilish m exanizm ini ish­
lab chiqish va ijtim oiy hayotning barcha jabhalarida qonun ustunligini 
ta ’minlash;
4) odil sudlov islohotini am alga oshirish y o ‘li bilan butun sud tizimini 
dem okratlashtiri sh ;
5) aholi, ayniqsa, yoshlar va m ansabdor shaxslar, huquq-tartibot 
idoralari xodim lari o ‘rtasida huquqiy tarbiya ishlarini tubdan yaxshilash, 
ularning huquqiy ongi va m adaniyatini yuksaltirish.
0 ‘zbekistonning inson huquqlari sohasidagi qonunchilik tizim ini besh 
tarkibiy qism ga bo ‘lish mumkin:
D birinchisi. fuqarolarning shaxsiy huquqlariga oid qonunlar vijdon 
erkinligi va diniy tashkilotlar, fuqarolarning m urojaatlari, fuqarolarning 
huquq va erkinliklarini buzadigan xatti-harakatlar va qarorlar ustidan 
sudga shikoyat qilish, um um iy harbiy m ajburivat va harbiy xizmat, 
m uqobil xizm at to ‘g ‘risidagi va boshqa qonunlar;
D 
ikkinchisi, fuqarolarning siyosiy huquqlariga oid qonunlar 
«kam olot» birlashm alari, siyosiy partiyalar, saylovlar, fuqarolarning 
o 'zin i-o 'zi boshqarish, kasaba uyushm alari, ularning huquqlari v a faoli- 
yatining kafolatlari, omm aviy axborot vositalari, axborot olish erkinligi 
va kafolatlari, referendum to ‘g ‘risidagi va boshqalar;
d
uchinchisi, fuqarolarning iqtisodiy m anfaatlarini him oya qiluvchi 
qonunlar-m ulkchilik, tadbirkorlik, yer, ijara, davlat tasarrufidan chiqarish 
va xususiylashtirish, aholini ish bilan ta ’minlash, garov, sug'urta, dehqon 
xo'jaligi, kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni ra g ‘batlantirish, 
iste’m olchilarning huquqlarini him oya qilish to ‘g ‘risidagi qonunlar, 
fuqarolik, mehnat, soliq, bojxona kodekslari;
a to ‘rtinchisi, insonningm adaniy-m a’naviy huquqlariga oid qonunlar- 
fan, ta ’lim, m adaniyat, muzeylar, m adaniy m erosni him oya qilish, davlat 
tili to ‘g ‘risidagi va boshqa qonunlar:
169

---

□ 
beshinchisi, inson huquqlariga oid halqaro hujjatlar (ko‘p 
tom onlam a va ikki tom onlama)
Huquqiy tarbiyani tashkil etish jarayonida quyidagi vazifalar hal 
etiladi:
- bolalarga huquqiy m e’yorlar, qonunlar va ijtim oiy-huquqiy muno- 
sabatlar m ohiyati ham da ularning ijtimoiy hayotdagi aham iyati to 'g 'risid a
m a’lum otlar berish;
- bolalarda huquqiy bilim larni egallashga bo‘lgan ehtiyojni yuzaga 
keltirish, huquqiy ongni qaror toptirishga erishish;
- bolalarda huquqiy faoliyatni tashkil etish borasidagi k o ‘nikm a va 
m alakalarni hosil qilish;
- ularda ijobiy m azm undagi huquqiy sifatlar (huquqiy tasavvur, huqu­
qiy idrok, huquqiy tafakkur, huquqiy savodxonlik, huquqiy m as’ullik, hu­
quqiy faollik, huquqiy e ’tiqod va huquqiy salohiyat)ning qaror topishini 
ta ’minlash;
- bolalar huquqiy m adaniyati (huquqiy m e’yorlar, qonunlarning ijti­
moiy hayotdagi aham iyatini to ‘g ‘ri baholash, harakat va harakatsizlik- 
ning qonuniy bo ‘lishiga erishish, davlat K onstituttsiyasi va ramzlarini, 
shuningdek, fuqarolik huquq va burchlarini hurm at qilish, yuridik xizm at- 
larga nisbatan ehtiyojni qaror toptirish, har qanday k o ‘rinishdagi huquq- 
buzarliklarga qarshi m urosasiz kurashni tashkil etish)ni shakllantirish.
H uauqiv m adaniyat - shaxs tom onidan huquqiy bilim larning o ‘z- 
lashtirilishi ham da huquqiy faoliyatni tashkil etish darajasining sifat 
k o ‘rsatkichi. Shaxs huquqiy m adaniyatini shakllantirish quyidagi shartlar 
asosida am alga oshiriladi:
- keng ko'lam li ijtim oiy-huquqiy axborotli m uhitning m avjudligi;
- shaxs huquqiy ongini shakllantirish;
- shaxs huquqiy faoliyatini y o ‘lga qo'yish.
Pedagogik jarayonda huquqiy ta’lim -tarbiyaning sam aradorligini hi­
sobga olish m aqsadga muvofiqdir. B olalarning huquqiy jihatdan tarbiya- 
langanligi quyidagi holatlar bilan o ich an ad i:
-b o la la r tom onidan « 0 ‘zbekiston davlat va huquqi asoslari», «Konsti- 
tutsiyaviy huquq» kabi m ashg‘ulotlam ing o ‘zlashtirilish darajasi, y a ’ni, 
huquqiy bilim larning m uayyan darajasi;
- ularning um um jam iyat axloqiy-huquqiy m e’yorlariga amal qilishlari 
ham da m aktabgacha ta ’lim m uassasasi va boshqa o ‘quv yurtlari ichki 
tartib-qoidalari, shuningdek, bolalar qoidalariga rioya qilishlari, tartib-in-
170

---

tizom ni buzish hollarining kam ayganligi, o ‘z-o ‘zini nazorat qilish, xat- 
ti-harakatlari m ohiyatini ongli tahlil etish qobiliyatiga ega ekanliklari -
huquqiy ongning m uayyan darajasi;
-
ijtim oiy-huquqiy faolliklari (bolalar o ‘z-o ‘zini boshqaruv organlari, 
yoshlar uyushmalari, tabiatni m uhofaza qilish, shuningdek, jam oat 
tashkilotlari ham da huquq-tartibotni him oya qiluvchi tashkilotlar faoliya­
tini uyushtirishdagi ishtiroklari) - am aliy-huquqiy faoliyat k o ‘lami.
Shaxsda huquqiy sifatlam ing qaror topishi uning ijtim oiy-huquqiy 
m unosabatlar jarayonidagi ishtiroki darajasi va sifatiga b o g iiq . Doim iy 
ravishda, m aqsadli tarzda huquqiy m unosabatlarga kirishish shaxsda 
huquqiy m adaniyat unsurlarining shakllanishiga olib keladi. Shu bois 
jam iyat m afkurasi, ijtim oiy tuzum da qaror topgan huquqiy m unosabatlar 
m azm uni, uning g ‘oyalari bolalar huquqiy m adaniyatini shakllantirishda 
yetakchi o ‘rin tutadi.
A 
Huquqiy tarbivani tashkil etish dav-