Sh. Sodiqova

aqlning teran ligi
bola y an g i m aterialn i eg allash d a m av h u m lash tira 
olishi m u m k in b o T g an b elg ilarn in g m uh im lig i uni o 'z la sh tirish bosqichi 
v a u la m in g u m u m lash g an lik d arajasid a n a m o y o n boT adi; 
aqlning sustligi
qaram a-q arsh ilik d a: b ir qoliplikka, fikrlashdagi o d atiy lik k a m oyillikda, 
bir h arak atlar tizim id an boshqasiga o ‘tish d ag i q iy in ch ilik d a n am o y o n
b o 'la d i; 
fikrn in g m oslashuvchanligi
m aq sa d g a m u v o fiq o ‘zg aruvchan- 
likni talab etadi; 
aqlning barqarorligi
b o lag a v azifalarni fikriy hal 
etish, u larn in g butun b elg ilarin i x o tirad a eslab q olishga im kon beradi. 
B u sifat tasn iflash g a o id b iro r v azifan i hal etish d a an iq k o 'rin a d i; 
fik riy
fa o liya tn in g anglanganligi
- u n in g m ah su li sifatid a s o 'z orqali ifoda 
etish im k o n iy atid a aks etad ig an aq ln in g sifati; 
aqln in g m ustaqilligi
-
yangi bilim lam i, v azifalarn i hal etish n in g y an g i y o T larin i faol izlash d a 
nam o y o n b o 'la d i; 
fikrn in g tejam korligi
- kam v a q t sarflab y etarlich a 
b ilim lam i eg allay o lish d a aks etadi.
A q liy ta rb iya
d eg an d a ta 'lim o lu v ch in in g intellekti, bilish im k o n iy at­
larini, iqtidor v a qo b iliy atlarin i riv o jlan tirish tizim i tu shuniladi. M a k ta b ­
gacha ta ’lim y o sh id ag i bo lalarn i aqliy ta rb iy ala sh b o lalarn in g faol fikrlash
85

---

fao liy atin i riv o jlan tirish g a kattalarn in g m a ’lu m m aq sad b ilan t a ’sir eti- 
shidir. U b o lala rg a tev arak -atro fd ag i olam ha q id a b ilim lar berish n i, ularni 
tizim lash tirish , b o lalard a b ilish g a q iziq ish u y g ‘otish, aqliy k o ‘n ik m a v a 
m alak alarn i tark ib to ptirish, bilish q o b iliy atlarin i riv o jlan tirish n i o ‘z ic h i­
ga oladi.
M aktabgacha ta ’lim yoshidagi bolalarga aqliy tarbiya berishni to ‘g ‘- 
ri tashkil etish u chun ularning aqliy rivojlanish qonuniyatlari v a im ko- 
niyatlarini bilish k erak . M aktabgacha ta ’lim y o sh id a boshqa yosh davrlariga 
qaraganda aqliy rivoj lanishning yuqori s u r’atda taraqqiy etishi kuzatiladi. 
Ayniqsa, ilk yo sh guruhi bolalarining aqliy rivojlanishiga alohida e ’tibor 
qaratish zarur. Z am onaviy tadqiqotlar natijalari shuni k o ‘rsatadiki, ikki 
yoshgacha bolalarda ju d a k atta hajm dagi bilish faolligi kuzatiladi. B olaning 
ongi tez rivojlanib, u u ch y o sh g a kelganda k atta k ish ilam in g aql kuchining 
sakson foiziga tenglashadi. M azkur holat m aktabgacha y o sh d ag i bola 
ongini ortiqcha z o ‘riqishlardan asrashni talab etadi.
M ak ta b g a c h a y o sh d ag i bo lalarn i aqliy riv o jla n ish id a y o ‘l q o ‘y ilg an
k am ch ilik larn i k ey in ch alik b a rta ra f etish q iy in kechadi. T a’lim -tarb iy a 
ja ra y o n id a y o ‘l q o 'y ilg a n k a m ch ilik lar k e laja k d a bo lan in g h ar to m o n lam a 
rivoj lan ish ig a salbiy t a ’sir k o ‘rsatadi. M asa lan , oilada, m a k tab g ach a 
t a ’lim m u a ssasasid a b o lan in g q u rilish m ateriallari, k o n stru k to rlar bilan 
o ‘y n a sh ig a e ’tib o r q aratm aslik o qibatida m a k ta b d a g eom etriya, chizm a- 
chilik kabi fan lam i o 'z la sh tirish d a q iy in c h ilik tu g ‘diruvchi fazoviy idrok 
etish n in g riv o jlan m aslig ig a o lib keladi.
M ak ta b g ach a y o sh d ag i b o lan in g aqliy riv o jlan ish id ag i asosiy o 'z ig a
x o slik - obrazli bilish shakllarini (id ro k etish, obrazli fikrlash, tasavvur) 
eg allash d a y o rq in n a m o y o n b o ‘ladi. B o ia d a riv o jlan a d ig an b ilish jaray o n - 
lari x ilm a-x il fao liy at tu rlarid a aks etadi. B o ia d a ta sa v v u m in g riv o jla­
nishi orqali u fao liy atn in g m an zara sin i k o ‘z old ig a k e ltira oladi, am al­
ga oshirishi lozim b o ‘lgan ishni reja lash tirad i, u n d an n im a talab qilina- 
y o tg an lig in i aniqlay oladi. B o la o 'z la sh tira y o tg a n b ilim lar faq atg in a 
u n in g fikrlash d oirasini o ‘stirib g in a qolm ay, b alk i k ishilarga, ularn in g
x atti-h arak atlarig a, tab iat, s a n ’at k a b ilarg a m un o sab atn i q aro r toptiradi.