Sh. Sodiqova

M aktabgacha yoshdagi 
,, 
. 
, 
, 
, 
•
, , , 
. 
j .
qo lga kiritgandan so ng bozor lqtisodiyotiga
bolalarga iqtisodiy 
, 
, . 
,
ц 7 , . 
asoslangan erkm dem oqratik jam iy at barpo
ta 
lm
eris 
ning 
etishni strategik m aqsad qilib oldi. Shuningdek,
nazariy asoslari 
. т л тл • 
* 
j
 
u
J 
prezidentim iz I.A .K arim ov tom onidan bozor
iqtisodiyotiga tadrijiy ravishda o ‘tishning 5 ta tam oyili ishlab chiqildi. 
B archa o ‘quv yurtlarida iqtisodiyot fanlari o ‘rgatila boshlandi.
Bu ishlarni bolalar bilan m aktabgacha ta ’lim yoshdanoq olib borish 
davr talabi bo ‘lib qoldi. A xir ota-bobolarim iz bola boshidan deb bejiz

---

aytishm agan. B olalarim iz yoshligidanoq beixtiyor ravishda iqtisod bilan 
to'qnashkeladilar. U lar ilk yoshidanoq oilada «m eniki», «bizniki», «boy», 
«arzon», «qim mat», «sotib olish», «sotish», «pul» kabi tushunchalar bi­
lan qurollanadilar. Shunday ekan, bolalarning oilada o ‘rganganlarini 
b o g ‘chada davom ettirishim iz, y a ’ni ilk sodda iqtisodiy tushunchalarni 
berib borishim iz lozim.
«Ta’lim to ‘g ‘risida»gi Q onun ham da «K adrlar tayyorlash m illiy das­
turi» talablari va «B olajon» tayanch dasturi asosida m aktabgacha ta ’lim 
m uassasasi tarbiyalanuvchilari uchun «Ilk iqtisodiy ta ’lim saboqlari» 
dastur va uslubiy q o ‘llanm a ishlab chiqilgan.
D astur o ‘rta, katta v a tayyorlov guruh bolalari uchun m o ‘ljalangan 
boTib, m ashg'ulotlar ikki h aftad a bir m arta nutq o ‘stirish, m atem atika, 
tabiat, mehnat, tasviriy faoliyat m ash g ‘ulotlari bilan integral tarzda 25-30 
daqiqadanolib b o rilad i.M ash g ‘ulotlarningyakunidaiqtiso diy o‘yinlarning 
berilishi bolalarning diqqati, nutqi, tafakkuri va m antiqiy fikrlash qobi- 
liyati rivojlanishiga yordam beradi. Shuningdek, qoTlanm ada iqtisodiy 
m azm unga ega boTgan topshiriqlar, boshqotirm alar ham berilgan.
B olalar iqtisodiy tu sh u n ch a va tasavvurlarni o ‘yin, am aliy m ashqlar 
orqali oson va tez qabul qiladilar. B unday usullar, bolalarning iqtisodiy 
jarayonlar, iqtisodiy term inlar olam iga oson va qiziqarli yoT lar bilan kiri- 
shiga omil boTadi.
D astur va qoTlanm ada о ‘rta guruhlar uchun (inson va uning ehtiyoj lari, 
inson va iqtisod, pul, m ahsulotlarni sotib olish va ayriboshlash) 11 ta 
m avzu, katta va tayyorlov guruhlari uchun 18 ta m avzuda (inson va uning 
ehtiyojlari, inson va iqtisodiyot, pul, narx, m ahsulotlarni sotib olish va 
ayriboshlash. ishlab chiqarish, m ehnat faoliyati) o ‘z aksini topgan.
Dastuming maqsadi: bolalarga ilk iqtisodiy tushuncha va atamalar bilan 
qurollantirish orqali, ularning shaxs sifatida ulg‘ayib kam ol topishiga asos 
boTa oladigan bilim, k o ‘n ik m a va m alakalar berishdan iborat.
Iqtisodiy tarbiya yosh avlodda iqtisodiy bilim va k o ‘nikm alarni rivoj­
lantirish, ularda tejam korlik, m ehnatsevarlik, tashabbuskorlik, iqtiso­
diy faoliyatni y o ’lga q o ‘y ish to ‘g ‘risida fikrlashga o ‘rgatadi. Iqtisod, 
iqtisodiyotning o ‘zi nim a? B u tushuncha yunon olimi G eliot tom onidan 
kiritilgan bo ‘lib, bu - «uy x o ‘jalig in i boshqarish sanoati» m a ’nosini ang- 
latadi. K eyinchalik bu tu shunchaning m ohiyati kengayib, m a ’nosi ham
toTdirib borilgan. Iqtisodiyot - bu ju d a keng va m urakkab tushuncha. 
Iqtisod atamasi to r m a ’n o d a inson yaratgan barcha boyliklarni tejash,
159

---

shuningdek, inson m ehnatini qadrlash m a’nosini anglatadi. Keng m a‘- 
noda iqtisodiyot insonning tirikchiligini o'tkazishga qaratilgan x o 'jalik
faoliyati bo'lib, bu faoliyat ishlab chiqarishdan boshlanib, yaratilgan 
m ahsulotlarni iste’m ol etish bilan yakunlanadi. Demak, iqtisod inson 
faoliyatining asosiy jihati bo'lib, jam iyatning eng m uhim negizi, uning 
poydevori hisoblanadi. Iqtisodiy tarbiya o 'z ichiga bolalar tom onidan 
iqtisodiyot asoslarini o'rganish, ularning unum li va ijtim oiy m ehnatning 
turli ko'rinishlarida ishtirok etish, rejalashtirishga doir bilim va 
m alakalarga ega b o'lish, ishlab chiqarish m ahsulotlarini hisobga olish 
va nazorat qilish kabilarni oladi. Iqtisodiy tarbiyaning inson va jam iyat, 
iqtisodiy geografiya, tarix, m atem atika, kim iyo, biologiya, m ehnat t a ’limi 
darslarida am alga oshirilishi yanada ijobiy sam aralarni beradi.
Iqtisodiy tarbiya berishning m aqsadi insonni iqtisodiy faoliyatga tay- 
yorlashga, uni jam iyatim iz iqtisodiy hayotida ishtirok etishga, respub- 
likaning tirishqoq, serg'ayrat fuqarolarini shakllantirishga y o'naltirilgan 
bo'lishi kerak. U bolalar ongida jam iyatni rivoj lantirishning iqtisodiy 
qonuniyatlari haqida aniq ta sa w u rla r shakllanishini va shular asosida 
unda kundalik hayotida zarur bo ‘ ladigan iqtisodiy bilim lar tarkib topishini 
ta ’m inlashi kerak.
Iqtisodiy tarbiyalangan kishida hayotim izdagi k o 'p g in a kundalik 
m uam m olarni hal etishga b o 'lg an qarashi o 'zgarad i v a quyidagi vazi- 
falam i o 'z ichiga oladi:
1) B olalar iqtisodiy ongining qaror topishi ularda iqtisodiy tushunchalar 
tizim ini shakllantirishni;
2) ularning jam iyatni iqtisodiy rivojlantirish qonuniyatlarini;
3) iqtisod, ishlab chiqarishni tashkil etishga doir um um iy m a’ lum otlarni 
o'zlashtirib olishini;
4) ularda fikrlash operatsiyalari (tahlil, sintez qilish, um um lashtirish 
v a boshqalar) ni rivojlantiradi;
5) eng oddiy iqtisodiy tahlil qilish ko 'n ikm a va m alakalarini tarkib 
toptirishni nazarda tutadi.
Shu sababli m aktabgacha yoshdanoq m atem atika m ashg'ulotlarida 
iqtisodiy tarbiya elem entlarini oshirib borish lozim. B uning uchun bola­
larni oila budjeti asoslariga o 'rgatish kerak. Shunda u lar turli xil oila 
xarajatlari, oila a ’zolari darom adi (ish haqi, pensiya, stipendiya, yordam
puli va boshqalar)ning qanday m anbalar hisobiga qoplanishini bilib 
oladilar. Bolalarni budjetning raqam lardagi ifodasi bilan tanishtirish,
160

---

oilaning ovqatlanish, kiyim-bosh, poyabzal, komm unal xizmatlar, o'yin- 
kulgi, sayr-tam osha v a hokazolar uchun boMadigan xarajatlarni m isollar 
bilan tushuntirish kerak. Shundan keyin bolaning shaxsiy budjetini 
misol qilib k o ‘rsatish kerak: ota-onalari unga m aktabda ovqatlanishga, 
o‘yin-kulgilarga necha so‘m berishi, ularni qanday sarflashi. Bolalarni 
daromad va xarajatlarni taqsim lashga o ‘rgatish, ja m g ‘arm alardan qanday 
foydalanish m um kinligini ularga gapirib berish lozim. Shundan so ;ng 
bolalarga ishlab chiqarish xarajatlari va ularning turlari haqida oddiy 
tushunchalar berish kerak. Ularga q o ‘shim cha ishlab chiqarish yoki uy 
x o ‘jaligini yuritishni, har qanday faoliyat xarajatlar bilan bog'Iiqligini 
eng oddiy m isollarda tushuntirish zarur. B iror-bir ishni bajarish, tovar 
ishlab chiqarish yoki xizm atlar ko'rsatish uchun bir qancha resurslar 
sarflash lozim ligini tushuntirish kerak.
M aktabgacha ta ’lim yoshidagi bolalarni ilk iqtisodiy tushuncha va 
atam alar bilan tanishtirish uning shaxs sifatida ulg'ayib kam ol topishida 
asos bo‘la oladi. Shuning uchun har bir guruh tarbiyachisi bolalarni ilk 
iqtisodiy saboqlar bilan tanishtirish b o ‘yicha dastur talablarini, y a ’ni 
bolalarga beriladigan tushunchalar hajm ini va ularni am alga oshirish 
y o ‘llarini va uslublarini bilishi kerak.
M aktabgacha ta ’lim yoshidagi bolalarga ilk iqtisodiy ta ’lim berish (te- 
jam korlik,oila, mehnat, bozor, do ‘kon, ishlab chiqarish vasavdo)ning о ‘ziga 
xos xususiyati shundaki, o ‘rta guruhda asosan tejam korlik mavzularida 
bilim berilib, do‘kon, bozor o'yinlari soddaroq shaklda o'tiladi.
Katta tayyorlov guruhlarida m ashg‘ulot mavzulari deyarli o ‘zgarmaydi, 
ammo har bir mavzuni ochib berish, boy itish, kengaytirish hisobiga m ashg‘ u- 
lotni o ’tishda faqat shu mavzuga tegishli tushunchalar yangi misollar, yangi 
muammolar yechib borilaveradi. Shuning hisobiga bolalarning ilk iqtisodiy 
tushunchalari ham kengayib borishi k o ‘zda tutilgan.
M aktabgacha ta ’lim yoshdagi bolalarga ilk iqtisodiy ta ’lim integral 
ta 'lim asosida olib boriladi: tevarak-atrof bilan tanishtirish, matem atika, 
tasviriy faoliyat, mehnat, o‘yin faoliyatlarida olib boriladi.
_
, 
, , . 
. 
H ar bir m ustaqil davlat o ‘z ravnaqini