Sh. Sodiqova

Tar iya qonuniyatlari 
ijtim oiy hodisa sifatida tarbiyaning xusu­
siyatlari, ikkinchi tomondan, shaxsning rivojlanishi bilan bog‘liq boTgan 
barqaror aloqalardir.
Tarbiya jarayonining quyidagi 
umumiy qonuniyatlari
mavjud:
• 
ijtimoiy muhitning obyektiv va subyektiv omillariga bog'liqligi.
O b­
yektiv omillar tarbiyani tashkil etish shart-sharoitlari (m oddiy-texnik, 
ijtimoiy, madaniy, sanitar-gigienik) orqali yuzaga chiqsa, subyektiv 
om illarga tarbiyachi va tarbiyalanuvchilar, ularning о ‘zaro birgalikdagi 
harakati, m urakkab aloqalar, psixologik m uhit va boshqalarni kiritish 
mumkin;
• 
tarbiyaning shaxsning rivojlanishi bilan birligi va о 'zaro bog 'liqligi.
Tarbiya jarayoni bolalarning yosh davri rivojlanishi xususiyatlarini hisob­
ga olgan holda tashkil etilishi; q o ‘yilgan m aqsad va vazifalar bolalarning 
yosh xususiyatlariga to 'liq m os kelishi lozim;
• 
fa o liy a t va m unosabatni e ’tiro f etish shaxsning ijtimoiy qimmatli
fazilatlarini shakllantirishning negizi va asosiy manbayi.-
Tarbiyalanuv- 
chilarning faoliyatga jalb etish orqali ularda m avjud jarayonga nisbatan 
m unosabatni aniq baholay olish mumkin. 0 ‘z navbatida m unosabat bildi- 
ra olish tarbiyalanuvchining faoliyatga tayyorligini ko'rsatadi;
• 
tarbiyalanuvchilam ing o'zaro tarbiyaviy t a ’siri, o'zaro m unosa­
batlari hamda fa o l fa o liya ti o'rtasidagi bog'lanish.
Tarbiyalanuvchilar 
bir-birlariga o ‘zaro ta ’sir etishlari v a m azkur im koniyatdan oqilona 
foydalana olish tarbiya jarayonining ta ’sirini kuchaytiradi. U larning o ‘za- 
ro m unosabatlarining barqarorligi, shuningdek, birgalikdagi faoliyati 
ularda jam oaviylik, o ‘zaro ishonch, m ehribonlik, bir-birlari uchun qay- 
g'u ra olish, hamdardlik, bag‘rikenglik kabi fazilatlarning qaror topishiga 
ko‘m aklashadi;
• 
tarbiya va o 'zin i-o 'zi tarbiyalashning intensivligi.
O ‘z-o ‘zini tarbi­
yalash - bu shaxsning o‘zini, shaxsiy sifatlarini takom illashtirishidir, 
zam on talabiga javob beradigan darajada ongli intilishidir. 0 ‘z-o ‘zini 
tarbiyalash yaxshi tarbiya natijasida yuzaga kelib, shaxsning o ‘z-o‘zini
53

---

kam olgayetkazishiga olib keladi. O ‘z-o'zini tarbiyalash bevosita tarbiya­
lanuvchilar hayot m azm uni, ulam ing qiziqishlari, u yoki bu yosh davri- 
dagi xarakterga bog'liqdir. 0 ‘z-o ‘zini tarbiyalash m uhim aham iyatga ega 
bo‘lib, tarbiyalanuvchiga o ‘z im koniyatlarini to ‘g ‘ri baholay olish, o ‘zi- 
dagi ijobiy va salbiy jihatlarni aniqlay olish imkonini beradi;
• 
tarbiyalanuvchining “ichki olam i''ga ta'sir etishning intensivligi
(G.I. O 'ukina). “Tarbiyalanuvchining ichki olami” deganda motiv, ehti­
yoj, emotsiya, intellekt kabilarning birligi tushuniladi. Tajriba, bolaning 
ehtiyojlari orqali sinaladigan tashqi m uhit ta ’siri uning yutu g‘i sifatida 
yuzaga keladi. Aynan tarbiyaviy jarayonda tashqi ta ’sir bolaning ichki 
m uvaffaqiyatini kuchaytiradi;
• 
tarbiyalanuvchilarda verbal va sensomotor jarayonlam ing rivojla­
nish darajasi va pedagogik t a ’sim i hisobga olish
(G.I. 0 ‘ukina). Am a­
liy ot k o ‘rsatadiki, ham ma vaqt ham bolaning aqliy rivojlanishi uning 
verbal nutqi va harakatga doir sensomotor k o ‘rsatkichlariga mos kelaver- 
maydi. Nazariy bilimlarga oson va erkin tayanuvchi bolalar uchun b a’zan 
elementar amaliy harakatlar, sohada mehnat faoliyatiga doir operatsiyalami, 
jism oniy m ashqlam i bajarish qiyin va murakkablik qiladi. Shuning uchun 
tarbiyalanuvchilarda verbal va sensomotor jarayonlam ing rivojlanish 
dinamikasi bilan pedagogik ta’sirning uyg‘unligiga erishish lozim.
Tarbiya tam oyillari - bu tarbiyaviy ish-