Sharof rashidov nomidagi samarqand davlat universiteti huzuridagi ilmiy darajalar beruvchi ds



Yüklə 1,45 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə17/82
tarix11.10.2023
ölçüsü1,45 Mb.
#129960
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   82
Babajanov.S Dissertatsiya. 10.01

(O‘RQ-474-son)
*
qabul qilindi.
Ushbu qonunning qabul qilinishi tom ma’noda O‘zbekiston davlatchiligi 
tarixidagi o‘lkan voqelik bo‘ldi. Shu sababli, bugungi globallashuv va axborot 
almashinuvi kundan kun intensivlashib borayotgan zamonda, jamiyat hayotini 
taraqqiy ettirishga qaratilgan islohotlarda jamoatchilik fikrini inobatga olmasdan, 
davlat organlari faoliyatini nazoratini joriy etmasdan, huquqiy demokratik 
tamoyillarga asoslangan fuqarolik jamiyatini qurish haqida fikr yuritish ham 
mumkin emas[104]. Mutaxassislarning keltirib o‘tishicha, fuqarolik jamiyatini 
qurish prinsipini tanlagan har qanday hukumatda jamoatchilik nazoratini yuzaga 
keltiruvchi omillarning paydo bo‘lishi tabiiy hol bo‘lib, ularni quyidagicha 
tasniflash mumkin: 
− jamoatchilik nazorati fuqarolarning o‘z huquqlari va burchlarini boshqalar 
bilan birgalikda ado etadigan, jamiyat boshqaruvini shakllantiradigan, inson-
jamiyat-davlat o‘rtasidagi muvozanatni ushlab turishga xizmat qiladigan ijtimoiy 
institutdir[66]; 
*
Ўзбекистон Республикасининг “Жамоатчилик назорати тўғрисида”ги Қонуни ҳақида батафсил маълумот 
олиш учун, ушбу манбага: https://lex.uz/docs/3679092 қаранг. 


28 
− jamoatchilik nazorati davlat organlarining ochiqligi, xalqqa hisob berishi, 
ularning fuqarolik jamiyati institutlari, ommaviy axborot vositalari bilan o‘zaro 
munosabatlari, hokimiyatlar taqsimlanishi prinsipining amalga oshirilishida “o‘zaro 
tiyib turish va qarama-qarshi ta’sir etishning murakkab tizimida namoyon 
bo‘ladi”gan davlatning to‘laqonli faoliyat qilishi uchun “dastak” hisoblanadi[67; 23-
s.]; 
− jamoatchilik nazoratining tabiati to‘g‘ridan-to‘g‘ri adolat, tenglik, fuqarolik 
erkinliklarini ifoda etadi. Davlat va fuqarolik jamiyati o‘rtasida murosaga kelish 
natijasida yoki siyosiy imtiyozlar sifatida vujudga kelgan jamoatchilik nazorati 
jamoatchilik tartibotini tizimlashtiradi va uning to‘g‘riligiga, maqbulligiga ishochni 
oshiradigan shakl bo‘ladi[27; 116-s.]; 
− fuqarolik jamiyatining rivojlanganligi huquqiy davlat mavjudligining sharti, 
hokimiyat ustidan jamiyatning nazorat qilish qobiliyati sifatida ifodalanadi, aynan 
davlat organlarining faoliyati ustidan jamoatchilik nazorati zaruriy institut bo‘lib, 
uning yordamida birinchi navbatda, inson huquqlari va erkinliklari himoya qilinadi 
va ta’minlanadi[23; 96-s.]; 
− jamoatchilik nazorati davlat organlari faoliyatining normativ-huquqiy 
standartlarga muvofiqligini aniqlash va aniqlangan og‘ishlarni to‘g‘rilash bo‘yicha 
fuqarolik jamiyati institutlari va alohida fuqarolarning vakolatli davlat organlari 
yoxud jamoatchilik fikriga murojaatlari bo‘yicha tizimli faoliyatidir[26; 5-s.]; 
− Jamoatchilik nazorati turli ijtimoiy guruhlar manfaatlari muvozanatini 
ta’minlashning muhim vositasi va mazkur manfaatlar o‘rtasida ziddiyatlarning 
oldini olishni o‘zida ifoda etuvchi fenomen hisoblanadi; 
− demokratik rivojlanish yo‘lini tanlagan davlatda jamoatchilik nazoratini 
rag‘batlantiruvchi omillar bo‘lmasa, ularning muammolari uzoq vaqt davomida 
keng jamoatchilik e’tiboridan chetda qolib ketib, oxir-oqibatda ijtimoiy portlashga 
olib kelishi mumkin[33; 153-154-b.]. Demak, fuqarolik jamiyatining ajralmas qismi 
bo‘lgan jamoatchilik nazorati instituti, nafaqat xalq manfaatlari uchun, balki, davlat 
organlarining adolatlilik prinsipida faoliyat yuritishi uchun ham birlamchi omil 
vazifasini o‘taydi. Shuningdek, jamoatchilik nazorati tizimini to‘g‘ri 


29 
tashkillashtirish − jamiyat hayotida yuzaga kelgan yoki kelishi mumkin bo‘lgan 
ko‘plab ijtimoiy muammolarga konstruktiv yechim bo‘ladi. Masalan, jamoatchilik 
nazorati ta’minlangan jamiyatda xalq hokimiyati prinsiplari turli ijtimoiy 
guruhlarning tub manfaatlarida ifodalanib, davlatda qabul qilinadigan har qanday 
qarorni xalq manfaatlariga mosligini ta’minlanishiga xizmat etadi.
Bundan tashqari, jamoatchilik nazorati asosida davlat idoralari faoliyati 
ustidan tizimli nazorat o‘rnatish zaruratini yuzaga keltiruvchi ijtimoiy omillar 
sifatida quyidagilarni ko‘rstish mumkin: 
1. Jamiyatda yuzaga kelayotgan ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish, 
qonun ustuvorligi, inson huquqlari va erkinligini ta’minlash, shaxsda yuksak 
ma’naviy fazilatlarni qaror toptirish, unda huquqiy ong va madaniyatni 
shakllantirishda jamoatchilik nazorati – axloqiy qadriyat darajasida xizmat 
qiladi[104]. Chunki, shaxs o‘z hatti-harakati, qilmishi bilan qonunga qarshi 
borishdan qo’rqmasligi mumkin, ammo jamiyat e’tiboridan chetda qolib, 
obro‘sizlanib qolishidan qo‘rqishining o‘zi ham jamoatchilik nazorati kuchini 
ko‘rsatadi. 
2. Har bir shaxs o‘zining huquqiy madaniyatini shakllantirishdan bevosita 
manfaatdor bo‘lishi va har doim ularning ijtimoiy xavfli harakati yoki harakatsizligi, 
xulq-atvori jamoatchilik nazoratida bo‘lishini ta’minlash, o‘z navbatida, 
qonunlarning ijrosini amalga oshirishning muhim garovi hisoblangan bu tizim, 
shaxsni tabiiy va ijtimoiy qonunlarga amal qilib yashashga chorlaydi. 
3. Jamoatchilik nazoratining odob-axloqqa ta’siri negizida qonuniylik, adolat, 
haqiqat, erkinlik kabi tushunchalar mohiyati namoyon bo‘ladi. Shu sababli yangi 
jamiyat fuqarolarining Konstitutsiya va qonunlarni hurmat qilishi hamda uning 
normalariga rioya etishi ular xulq-atvorining yuksakligidan dalolat beradi[28; 58-
59-b.]. 
4. Shaxs xulq-atvoriga, psixologiyasiga ta’sir etishda jamoatchilik nazorati 
o‘ziga xos ijtimoiy mexanizm bo‘lib, ayniqsa ta’lim va tarbiya yoshidagi o‘smirlar 
ustidan nazorat shaklini o‘rnatishda konstruktiv asos hisoblanadi[107]. Shu sababli, 


30 
bugungi zamon fuqarosini to‘g‘ri yo‘lga solishda jamoatchilik nazorati institutidan 
samarali foydalanish − jamiyat uchun ham, davlat uchun ham faqat foyda keltiradi. 
5. Shuningdek, shaxsda jamiyat qabul qilgan me’yorlarga qarshi “bosh 
ko‘tarish, isyon etish” holatlari sezilsa, jamoada ming yillardan buyon shakllanib, 
davr sinovlaridan omon chiqqan “sanksiyalar” qo‘llanila boshlanadi. Bu ham o‘z 
navbatida jamoatchilik nazoratining o‘ziga xos bir ijtimoiy elementi bo‘lib, insonni 
to‘g‘ri yo‘lga solishda samarali hamda natijador metodologiya hisoblanadi. Bu 
jarayon asosan quyidagi shakllarda kechadi: 
− ijtimoiy ta’qib 
(shaxs qilmishi uchun butun oila, urug‘ sha’n-shavkatiga 
dog‘ tushish xavfini yuzaga keltirish)


ruhiy ta’sir 
(shaxs qilmishi uchun shaxsiy javobgarlikdan tashqari, oilaviy 
javobgarlikka tortish, masalan, oilaga kelin uchun qiz berish yoki kelin qilish uchun 
qizga xaridorlik qilish, shuningdek, jamiyatdan ajratish, to‘y-marakalarga 
qatnashish, mahalla ko‘y bilan ijtimoiy munosbatga kirishish huquqidan mahrum 
etish).
6. Alohida shaxs yoki ijtimoiy guruh ijtimoiy me’yorlarga bo‘ysinishni 
istamasa yoki ularni chetlab o‘tishga harakat qilsa, jamiyat majburlash choralarini 
qo‘llash imkoniyatiga ham ega hisoblanadi. Hozirgi jamiyatlarda majburlash orqali 
nazorat qilishning qat’iy ishlab chiqilgan qoida va tizimlari mavjud bo‘lib, mazkur 
tizimlar me’yorlardan og‘ishning tiplari va darajasiga ko‘ra, mutanosib ravishda 
qo‘llanadigan sanksiyalar yig‘indisi hisoblanadi[28; 111-b.].
7. Shaxs mas’uliyatini oshirishda, uni o‘zi yashab turgan hududning ijtimoiy 
mavqeyi bilan hisoblashishga chorlovchi, bo‘ysinmaslik (mensimaslik) holatlari 
yuzaga kelganda unga nisbatan qo‘llaniluvchi ijtimoiy qonun (yozilmagan qonun, 
mahalla qonuni) orqali jazoga tortish. Bu jarayonda jamoatchilik nazorati bir 
tomondan “hukm o‘quvchi sud” vazifasini o‘tasa, ikkinchi tomondan “hukm ijrosini 
nazorat qiluvchi jamoatchilik organi” hisoblanadi. Har ikki holatda ham 
jamoatchilik nazorati – shaxs faoliyatini tartibga soluvchi, uni boshqaruvchi 
“lokomotiv” hisoblanadi. 


31 
Jamoatchilik nazoratiga bo‘lgan ehtiyoj jamiyat yoki davlat boshqaruvi 
uchun birlamchi omil hisoblanib, undan ajralgan holda ijtimoiy hayotdagi 
munosabatlarni tartibga solib bo‘lmaydi. Bu insoniyat tarixida juda ko‘p bor 
isbotlangan haqiqat. Chunki, davlatda tinchlik, jamiyatda barqarorlikni saqlab 
turish, davlat boshqaruv organlariga nisbatan xalq ishonchini saqlash, ular 
faoliyatini nazorat qilish, zarurat tug‘ilganda pand-nasihat[104], ijtimoiy tanbeh 
shaklidagi chora-tadbirlarni ishlab chiqish − xalq tomonidan olib boriladigan 
ijtimoiy nazorat orqali amalga oshiriladi. 
Davlat boshqaruvini demokratlashtirish, unda xalq ishtirokini ta’minlash, 
qabul qilinadigan qonunlar ijrosi bo‘yicha mas’ul 
(davlat organlari)
subyektlar 
faoliyati ustidan jamoatchilik nazoratini o‘rnatish obyektiv zarurat bo‘lib[104], turli 
davlatchiliklar tarixida turlicha yondashuvlarda kechganligini ko‘rish mumkin: 

Yüklə 1,45 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   82




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©muhaz.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin