Sharq va g’arb adabiy aloqalari

Antik adabiyotda markaziy osiy

Markaziy Osiyo madaniyati jahon madaniyati tarixida muhim o‘rin tutadi. Uning o‘rta asrlardagi madaniyatiga butun dunyo allaQachon munosib baho bergan. Hatto BaQtriya, Marg‘iyona, Sug‘d, Parfiya, Farg‘ona, Xorazm, Choch xalQlarining Qadimgi madaniyati ham jahonni hayratga solmoQda. Markaziy Osiyo mintaQasining Qadimgi madaniyatini o‘rganish o‘n yillar ilgari boshlangan bo‘lsada, tadQiQotchilarning bu madaniyatining o‘ziga xosligi va boy mazmuni lol Qoldirdi. Markaziy Osiyo madaniyati g‘arb va SharQning buyuk madaniyat elementlarini bir butunlikda uyg‘unlashtirib ifodalagan holda o‘ziga xos individuallik kasb etadiki, bu xususiyat keyingi taraQQiyot uchun ham negiz bo‘lib Qoladi.

I.A. Karimov aytganlaridek, – «Modomiki, o‘z tarixini bilgan, undan ruhiy Quvvat oladigan xalQni yengib bo‘lmas ekan, biz haQQoniy tariximizni tiklashimiz, xalQimizni, millatimizni ana shu tariximiz bilan Qurollantirishimiz zarur. Tarix bilan Qurollantirish, yana bir bor Qurollantirish zarur».

Markaziy Osiyo xalQlari madaniyatining vujudga kelishi sharoitlarini belgilashda dastavval, uning jug‘rofiy o‘rni va tabiiy vositalariga e’tiborni Qaratish lozim bo‘ladi. Madaniyatshunoslik har Qanday madaniyatning shakllanishidagi o‘ziga xos alfozni joy manzarasi, iQlimi, biosfera omillarining ahamiyati borligiga alohida e’tibor beradi. Markaziy Osiyo mintaQasining tabiati turli xilligi bilan katta farQ Qiladi. Bu yerda serhosil vodiy va vohalar, sersuv daryolar, QaQroQ cho‘llar, dashtu adirlar, Pamir va Tangritog‘ining baland muzofatlari bilan yonma-yon joylashgan. Bunday xususiyat dehQonchilik, chorvador, tog‘da yashovchi Qabila va xalQlar xo‘jalik tarzi va o‘ziga xos madaniyatlarining shakllanishi uchun imkoniyat yaratdi.

«Qadimgi sivilizatsiya» deb nomlangan risolada Markaziy Osiyo madaniyatining ikki xususiyati ko‘rsatiladi: bir tomondan, turli madaniyatlarning o‘zaro ta’sirida, ikkinchi tomondan, Qadimgi sivilizatsiyalarining boshQa o‘choQlari bilan yaQin aloQada rivojlanishi. Bu xususiyatlarni batafsil kuzatadigan bo‘lsak Markaziy Osiyo madaniyatining shakllanish jarayonlari yaQQol namoyon bo‘ladi.

Markaziy Osiyoning serhosil vodiysi, cho‘l va dashti, tog‘larida yashovchi aholining turmush sharoitidagi farqlar turli xo‘jaliklarning ertaroq paydo bo‘lishi o‘ziga xos madaniyatlar shakllanishiga olib keldi. Bu jarayon yaqin Qo‘shinchilik munosabatlari asosida sodir bo‘lib, Qabila va xalqlarning iqtisodiy va madaniy aloqalari tufayli taraqqiyotning ertaroq boshlanishiga imkon yaratdi. Eng Qadimgi davrlardan dehqonchilik, chorvachilik va tog‘ ovchi qabilalari o‘rtasidagi mahsulot ayirboshlash Markaziy Osiyo xalqlari iqtisodiyotida katta ahamiyatga ega bo‘lib, keyingi davrlarda ham u uzoq saqlanib qoldi. Turmush tarzi va xo‘jalik faoliyatidagi farqlanish bilan birga mintaqa xalqlarining etnik va tillardagi yaqinlik judayam uyg‘unlashib ketganligi Qadimgi Yunon va Xitoy manbalarida ham Qayd Qilingan. Markaziy Osiyo xalQlarining kuchli iQtisodiy aloQalari, etnik va til birligi ularning bir-biridan ayricha yashashiga yo‘l Qo‘ymadi.Natijada Qadimgi SharQning klassik madaniyati orasida Markaziy Osiyo Qadimgi madaniyati ajralib, o‘ziga xos ko‘rinishda shakllanadi. Dastlab, bu madaniyatda ikki xil madaniyat aralashib ketadi: ko‘chmanchilik va ibtidoiylik olami hamda sivilizatsiya olami; Bu yerdagi Qadimgi madaniyatlarga xos madaniyatlarning o‘zaro muloQotiga aks ta’sir ko‘rsatgan «o‘zining betakrorligi» haQidagi tasavvur shakllanmoQda.

Markaziy Osiyoning o‘troq dehqonchilik va ko‘chmanchi xalqlarida ancha-muncha farQlar bo‘lishiga Qaramasdan ilgaridan yaqin munosabatlar o‘rnatilgan. Diniy e’tiQodlar, urf-odatlar, folklor, axloqiy me’yorlardagi umumiylik madaniy umumiylikning shakllanishiga olib kelgan. Shuning uchun, bundan keyin Markaziy Osiyoning yaxlit madaniyatini tashkil Qiluvchi turli submadaniyatlar mavjudligi haQida to‘xtalish joizdir: Qadimgi davlatlar sub madaniyati (BaQtriya, Sug‘d, Xorazm, Farg‘ona, Marg‘iyona), dasht ko‘chmanchilari-sak, massaget, da-kochchilar submadaniyati, Pamir va Tangritog‘ Qabilalarning submadaniyati. Markaziy Osiyo madaniyatining o‘ziga xosligining ikkinchi jihati mintaQaning o‘ta Qulay jug‘rofiy o‘rnashganligi bilan bog‘liQ. MintaQa Mesopotamiya, Hindiston va Xitoy kabi uchta buyuk SharQ sivilizatsiyasi bilan bevosita chegaradosh bo‘lib, g‘arb sivilizatsiyasiga xos beshinchi-Gresiya va Rim bilan aloQada rivojlangan. Bunday aloQalarning muQarrarligi tufayli Markaziy Osiyo madaniyati SharQ va g‘arb o‘rtasida vositachilik missiyasini bajarishiga sabab bo‘ldi, ya’ni iQtisodiy sohalarda eng avvalo xalQaro savdoda va madaniy sohalarda ham Markaziy Osiyo g‘arb va SharQ o‘rtasida bog‘lovchi ko‘prik vazifasini bajardi. Xususan, Markaziy Osiyo xududi orQali buddizm butun dunyoga yoyildi, Hindiston va Xitoyga ellinistik madaniyat ko‘rinishlari o‘tdi, SharQdan g‘arbga va g‘arbdan SharQga madaniy boyliklar (bilim, diniy g‘oya, kashfiyot, bidiiy asarlarning) almashib turishida Markaziy Osiyo muhim vositachi bo‘lib xizmat Qiladi.

Markaziy Osiyo madaniyatining buyuk vositachilik missiyasi boshQa madaniy Qadriyatlarini yangilashi, o‘zlashtirish mahorati va Qayta ishlash kabi jihatlarisiz bo‘lmas edi. Bu madaniyat QadimdanoQ yangi hodisalarni o‘zlashtirish va moslashtirish mahoratiga ega bo‘ldi. Garchi, boshQa Qadimgi SharQ madaniyatlaridagi kabi Markaziy Osiyo madaniyatida ham an’analar keng o‘rin egallasada, ular aytarli xarakter kasb etmaydi, ya’niki, uzluksiz madaniy yangilanish va taraQQiyot jarayoniga to‘siQ bo‘lmaydi. Shuningdek, an’analarning mustahkam hukmronligi tarixiy vaziyatga ham to‘sQinlik Qilganligini ta’kidlash kerak. MintaQa orQali katta bosQinchilik yurishlari, xalQlarning ko‘chishlari yuz bergan bo‘lib, bu Markaziy Osiyo xalQlarining tarixi davomida bir necha bor madaniyatni sezilarli o‘zgarishlarga olib keldi.

Aleksandr Makadonskiy haqidagi asarlar va shoh evolyutsiyasi
Makedoniya podshosi Filipp II va uning rafiqasi Olimpiadaning oʻgʻli. Aristoteldan ta’lim olgan, harbiy ishni ot-asidan oʻrgangan. 336 yil Filipp II fitnachilar tomonidan oʻldirilgach, Makedoniya taxtiga oʻtirgan.
334 yil Aleksandr Eronga yurish boshlaydi; bu bosqinchilik urushi otasi Filipp II davridayoq boshlangan boʻlib, uning oʻlimi tufayli toʻxtab qolgandi. Aleksandr qoʻshinida sarkardalardan Antipatr, Parmenion, Ptolemey Lag va boshqa, shuningdek 30 mingga yaqin piyoda jangchi, 5 ming otliq, yengil qurollangan yordamchi otryadlar va 160 kema boʻlgan.
Aleksandr Granik (334 yil), Iss (333 yil) va Gavgamela (331 yil) janglarida Doro III qoʻshinlarini yenggan. A. Eronning markaziy shaharlari – Bobil, Suza, Persepol, Ekbatana hamda Misrni egallagan.
Iskandar Zulqarnayn barcha zamon va xalqlarning diniy shaxslaridan biridir. Bu Makedoniya shohi edi, buyuk qo’mondon, jahon hokimiyatining yaratuvchisi. Iskandar obrazi jahon madaniyatida o‘ziga xos o‘rin tutadi: tadqiqotchilarning fikriga ko‘ra, hech bir tarixiy shaxs san’atkorlar va olimlarning bu qadar diqqat-e’tiboriga, ko‘p va xilma-xil talqinlarning qahramoniga aylanmagan.
G‘arb tarixshunosligida shoh Iskandar Zulqarnayn nomi bilan mashhur. Iskandar ko’plab hukmdorlar va harbiy rahbarlar uchun namuna bo’lgan – o’zining Diadochidan tortib Adolf Gitlergacha. Iskandarning yurishlari tufayli Sharqda yunon madaniyatining tarqalishi boshlandi, bu ellinizmga asos soldi.
Hozir ham ikki davlat, Gretsiya va Makedoniya , ulardan qaysi biri Iskandarning haqiqiy merosxo’ri ekanligi haqida bahslashmoqda. Iskandar Zulqarnayn kim edi va uning xizmatlari qanday edi? Keling, buni aniqlaylik.
Iskandar Zulqarnayn miloddan avvalgi 356 yil 20/23 iyul yoki 6/10 oktyabrda tug’ilgan. Afsonaga ko’ra, bu Herostrat dunyoning yetti mo’’jizasidan biri bo’lgan Efes Artemidasi ibodatxonasiga o’t qo’ygan kechada sodir bo’lgan va fors sehrgarlari bu olovni darhol o’z davlatlari uchun kelajakdagi falokat belgisi sifatida talqin qilishgan.
Jaxon adabiyotida Faust obrazi
Faust hayotning, falsafaning va san’atning eng chuqur savolini ko’taradi – hayotning ma’nosi, er yuzidagi insonning maqsadi. Gyote bu masalani aqlning kuchi va taraqqiyotning foydali ta’siriga ishonadigan ma’rifatchi nuqtai nazaridan hal qiladi. Haqiqatni izlayotgan Faust unga yaqinlashib, insoniyatning kelgusi kunini ko’rishga harakat qilmoqda, lekin undan yuqori haqiqat tafsilotlari hali to’liq va to’laligicha uning oldida ko’rinmaydi. Faust harakat qilgan haqiqat keyingi asrda sotsialistik inqiloblarni amalga oshirgan xalqlarga oshkor bo’ladi. Badiiy va falsafiy vazifaning ulug’vorligi va murakkabligi butun fojia tizimiga ta’sir qiladi.

Gyote uslubi haqiqatdir. U nemis lirikasini realistik yo’lga boshlab, xalq she’riyatiga yaqinlashtirdi. U nemis nasri tarixida “Yosh Verterning azoblari” realistik romanini yaratdi. U milliy realistik dramaning asosini qo’ydi. Gyote realisti o’z asarining boshida – “Faust” fojiasida qoladi. Bu erda bo’lgani kabi, uning barcha adabiyotdagi izlanishlari va yutuqlari birlashadi va uning ma’rifiy realizmining o’ziga xosligi ayniqsa ravshan. Gyotening falsafiy fojiasi uning janr chegaralarini itaradi. Epustning kengligi, bir-biri bilan chambarchas bog’langan mavzulari, hayotiy material hajmi, teatr sahnasining qat’iy talablari bilan cheklanmagan harakatni rivojlantirish erkinligi bilan Faust adabiyotning eng sara va erkin janri – roman bilan raqobatlasha oladi. Turli she’riy shakllar va she’riyatning mukammalligi bo’yicha Faust nemis va jahon she’riyatining eng yuqori yutuqlaridan biridir. Bu erda falsafiy so’zlar, va sevgi she’rlari, tabiat she’rlari va satira bor. Bu erda qo’shiqlar, balladalar, aforizmlar va dramatik monologlar va oyatlardagi suhbatlar, ba’zan osongina nasrga aylanib qolgan.

Poustik tizimning barcha erkinliklari, xilma-xilligi va murakkabligi bilan Faust dramatik asarning asosiy xususiyatlarini – harakatlarning birligi, to’qnashuvlarning jiddiyligi va keskinligini saqlab qoladi. Fojiada ko’tarilgan falsafiy va tarixiy muammolar ularni hal qilish uchun Prometey yonida turadigan ulkan qahramonni talab qildi. Gyote nemis voqeligida bunday qahramonni topa olmadi, bu uni xalq an’analariga murojaat qilishga majbur qildi.

Afsonaviy Faust fojiada ulkan shaxsga aylanadi. U tafakkur va kurashayotgan insoniyatning timsolidir. Shu bilan birga, Gyote Faustga nemis olimi va mutafakkirining o’ziga xos xususiyatlari bilan tanishib, o’z qahramoniga ko’plab shaxsiy tajribalarni sarflaydi. Shartli ramziy va haqiqiy o’xshash o’xshashlik Faustning bezovtalanuvchi hamkori – Mefistofelning qiyofasini belgilaydi. Fojia maydoni “katta dunyo” va shu bilan birga Germaniya Gyot davridan boshlab ichki tartibsizliklar, ichki nizolar, Vagner singari qo’rqoq burgers va pedantik olimlar bilan. Tasvirning ikkita tekisligi – falsafiy-allegorik va hayotiy-birlashma, o’zaro bog’liqlik. Belgilarga aylantirilgan umumlashtirishlar, shartli ravishda hayoliy shaxslar fojia paytida hayotiy mazmun bilan to’ldiriladi ..

Tinchlanmagan Faustga intilish nafaqat “bo’ron va jo’shqinlik” ning qo’zg’olonli harakatlari, ma’rifiy fikrlarning izlanishlari va yuksalishlarini aks ettirdi – bu yangi davr tendentsiyalarini belgilab berdi. Gyotening fojeasi qahramoni fojianing birinchi qismi nashr etilganida juda zamonaviy edi, u chorak asrdan keyin ham, ikkinchi qismi paydo bo’lganda ham zamonaviy ovozini yo’qotmadi.

Faust, qahramonlari dunyo bilan bir xil qayg’u va norozilikni boshdan kechirayotgan va bir jasoratga intilgan, romantik she’rlar yaratuvchisi Bayronning ilhomlantiruvchilardan biri edi. Balzakning falsafiy qisqa hikoyalarida Faustian motivlari yangradi. Gyote fojiasi XIX asr Yevropa tafakkuri, adabiyoti va san’atining rivojlanishiga ta’sir ko’rsatdi. Faust turli xalqlarning rassomlari va bastakorlarini Gyotening fojiasidan olingan syujetlar asosida rasmlar, tazyiqlar, operalar yaratishga ilhomlantirgan. Fojia qahramoni barcha innovatsion mutafakkirlarga va haqiqat izlovchilarga, qidirayotgan va tinchlanmaydigan, oldinga boradigan va har qanday jasoratga erishishga ishonadigan, ish va aqlning abadiy ulug’vorligiga yaqin bo’lgan hamma uchun yaqindir.

Faust afsonasi odamning o’z kuchlariga ishonmasligiga bo’lgan ehtirosli norozilik ifodasi sifatida rivojlandi. Bu afsona insonga, uning ongining kuchiga va ulug’vorligiga bo’lgan ishonchni aks ettirgan. U tasdig’idagi na qiynoq, na g’ildirakli mashina va na yong’inlar buni buzmasligini tasdiqladi ...
Sharq va G’arb adabiyotida uyg’onish
Markaziy Osiyo madaniyati jahon madaniyati tarixida muhim o’rin tutadi. Uning o’rta asrlardagi madaniyatiga butun dunyo allaqachon munosib baho bergan. Hatto Baqtriya, Marg’iyona, Sug’d, Parfiya, Farg’ona, Xorazm, Choch xalqlarining qadimgi madaniyati ham jahonni hayratga solmoqda. Markaziy Osiyo mintaqasining qadimgi madaniyatini o’rganish o’n yillar ilgari boshlangan bo’lsada, tadqiqotchilarning bu madaniyatining o’ziga xosligi va boy mazmuni lol qoldirdi. Markaziy Osiyo madaniyati G’arb va Sharqning buyuk madaniyat elementlarini bir butunlikda uyg’unlashtirib ifodalagan holda o’ziga xos individuallik kasb etadiki, bu xususiyat keyingi taraqqiyot uchun ham negiz bo’lib qoladi.
I.A.Karimov aytganlaridek, – «Modomiki, o’z tarixini bilgan, undan ruhiy quvvat oladigan xalqni yengib bo’lmas ekan, biz haqqoniy tariximizni tiklashimiz, xalqimizni, millatimizni ana shu tariximiz bilan qurollantirishimiz zarur. Tarix bilan qurollantirish, yana bir bor qurollantirish zarur».

Markaziy Osiyo xalqlari madaniyatining vujudga kelishi sharoitlarini belgilashda dastavval, uning jug’rofiy o’rni va tabiiy vositalariga e`tiborni qaratish lozim bo’ladi. Madaniyatshunoslik har qanday madaniyatning shakllanishidagi o’ziga xos alfozni joy manzarasi, iqlimi, biosfera omillarining ahamiyati borligiga alohida e`tibor beradi. Markaziy Osiyo mintaqasining tabiati turli xilligi bilan katta farq qiladi. Bu yerda serhosil vodiy va vohalar, sersuv daryolar, qaqroq cho’llar, dashtu adirlar, Pamir va Tangritog’ining baland muzofatlari bilan yonma-yon joylashgan. Bunday xususiyat dehqonchilik, chorvador, tog’da yashovchi qabila va xalqlar xo’jalik tarzi va o’ziga xos madaniyatlarining shakllanishi uchun imkoniyat yaratdi.

«Qadimgi sivilizatsiya» deb nomlangan risolada Markaziy Osiyo madaniyatining ikki xususiyati ko’rsatiladi: bir tomondan, turli madaniyatlarning o’zaro ta`sirida, ikkinchi tomondan, qadimgi sivilizatsiyalarining boshqa o’choqlari bilan yaqin aloqada rivojlanishi. Bu xususiyatlarni batafsil kuzatadigan bo’lsak Markaziy Osiyo madaniyatining shakllanish jarayonlari yaqqol namoyon bo’ladi.

Eng qadimgi davrlardan dehqonchilik, chorvachilik va tog’ovchi qabilalari o’rtasidagi mahsulot ayirboshlash Markaziy Osiyo xalqlari iqtisodiyotida katta ahamiyatga ega bo’lib, keyingi davrlarda ham u uzoq saqlanib qoldi. Turmush tarzi va xo’jalik faoliyatidagi farqlanish bilan birga mintaqa xalqlarining etnik va tillardagi yaqinlik judayam uyg’unlashib ketganligi qadimgi Yunon va Xitoy manbalarida ham qayd qilingan. Markaziy Osiyo xalqlarining kuchli iqtisodiy aloqalari, etnik va til birligi ularning bir-biridan ayricha yashashiga yo’l qo’ymadi.

Natijada qadimgi Sharqning klassik madaniyati orasida Markaziy Osiyo qadimgi madaniyati ajralib, o’ziga xos ko’rinishda shakllanadi. Dastlab, bu madaniyatda ikki xil madaniyat aralashib ketadi: ko’chmanchilik va ibtidoiylik olami hamda sivilizatsiya olami; Bu yerdagi qadimgi madaniyatlarga xos madaniyatlarning o’zaro muloqotiga aks ta`sir ko’rsatgan «o’zining betakrorligi» haqidagi tasavvur shakllanmoqda.
Markaziy Osiyoning o’troq dehqonchilik va ko’chmanchi xalqlarida ancha-muncha farqlar bo’lishiga qaramasdan ilgaridan yaqin munosabatlar o’rnatilgan. Diniy e`tiqodlar, urf-odatlar, fol`klor, ahloqiy me`yorlardagi umumiylik madaniy umumiylikning shakllanishiga olib kelgan. Shuning uchun, bundan keyin Markaziy Osiyoning yaxlit madaniyatini tashkil qiluvchi turli submadaniyatlar mavjudligi haqida to’xtalish joizdir: qadimgi davlatlar sub madaniyati (Baqtriya, Sug’d, Xorazm, Farg’ona, Marg’iyona), dasht ko’chmanchilari-sak, massaget, da-kochchilar submadaniyati, Pamir va Tangritog’ qabilalarning submadaniyati.Markaziy Osiyo madaniyatining o’ziga xosligining ikkinchi jihati mintaqaning o’ta qulay jug’rofiy o’rnashganligi bilan bog’liq. Mintaqa Mesopotamiya, Hindiston va Xitoy kabi uchta buyuk Sharq sivilizatsiyasi bilan bevosita chegaradosh bo’lib, G’arb sivilizatsiyasiga xos beshinchi-Gretsiya va Rim bilan aloqada rivojlangan. Bunday aloqalarning muqarrarligi tufayli Markaziy Osiyo madaniyati Sharq va G’arb o’rtasida vositachilik missiyasini bajarishiga sabab bo’ldi, ya`ni iqtisodiy sohalarda eng avvalo xalqaro savdoda va madaniy sohalarda ham Markaziy Osiyo G’arb va Sharq o’rtasida bog’lovchi ko’prik vazifasini bajardi. Xususan, Markaziy Osiyo hududi orqali buddizm butun dunyoga yoyildi, Hindiston va Xitoyga ellinistik madaniyat ko’rinishlari o’tdi, Sharqdan G’arbga va G’arbdan Sharqga madaniy boyliklar (bilim, diniy g’oya, kashfiyot, badiiy asarlarning) almashib turishida Markaziy Osiyo muhim vositachi bo’lib xizmat qiladi.

Yevropa ma'rifatparvarlik va ózbek jadidchilik adabiyotida va óziga xoslik

Jadidchilik avvaliga madaniyat sohasidagi harakat sifatida faoliyat yuritgan. Bu oqim vakillari taraqqiyot uchun kurashish, turkiy tillarni rivojlantirish, shu tillardagi adabiyotni boyitish, dunyoviy ilmlarni oʻrganish, fan yutuqlaridan foydalanish hamda ayollar va erkaklar tengligi uchun kurashishga chaqirishgan. Keyinchalik jadidchilar panturkizm gʻoyalarini targʻib qilishgan.[2]

Sovet davrida yozilgan adabiyotlarda jadidchilikka „burjua-liberal, millatchilik harakati“ deb taʼrif berilgan.[3] Bu davrda asosan tanqid qilingan jadidchilik namoyandalari nomi SSRI parchalanib ketganidan keyin qayta tiklandi.

Jadidchilik dastlab 19-asrning 80-yillarida Qrimda Ismoilbek Gasprinskiy rahbarligida qrimtatarlar oʻrtasida vujudga keldi. Jadidchilik harakati namoyandalari koʻpincha oʻzlarini taraqqiyparvarlar, keyinchalik jadidlar deb atashgan. Oʻsha davrning ilgʻor taraqqiyparvar kuchlari, birinchi navbatda, ziyolilar mahalliy aholining umumjahon taraqqiyotidan orqada qolayotganligini his etib, jamiyatni isloh qilish zaruriyatini tushunib yetgandilar. Jadidchilik mohiyat eʼtibori bilan avvalo siyosiy harakat edi. Uning shakllanish va magʻlubiyatga uchrash davrlari boʻlib, ularni shartli ravishda toʻrtga boʻlish mumkin. Turkiston, Buxoro va Xiva hududida bu davrlar 1895-1905; 1906-1916; 1917-1920; 1921-1929-yillarni oʻz ichiga oladi.

Birinchi davrda Turkistonda podsho Rossiyasining mustahkam oʻrnashib olishi kuzatiladi. U oʻz siyosiy agentlari (vakillari) yordamida mahalliy xon va amir vakolatlarini cheklabgina qolmay, ularni qoʻgʻirchoqqa aylantirib, rus va gʻarb sarmoyadorlarining ishlashi va yashashi uchun sharoit yaratadi, turli kompaniyalar, aksiyadorlik jamiyatlari manfaatini koʻzlaydi. Ayni chogʻda mahalliy aholining talab va ehtiyojlari nazarga olinmay qoʻyildi, diniy eʼtiqodlari, urf-odatlari bilan hisoblashmaslik, ularni mensimaslik kuchaydi. Hayotiy, ilmiy saviyasi yuqori boʻlgan qozilar tajribasiz kishilar bilan almashtirildi, poraxoʻrlik, ijtimoiy-siyosiy adolatsizlik avj oldi. Madrasa va maktablar faoliyatini cheklash, mahalliy joy nomlarini ruscha atamalar bilan almashtirish, hatto mahkama jarayonida qozilar boʻyniga xoch taqtirishgacha borildi. Oʻsha davr ahvolini Muhammadali xalfa Sobir oʻgʻli (Dukchi eshon) xalqqa qarata oʻz „Xitobnoma“si (1898)da yaxshi bayon qilgan.

Millat istiqbolini oʻylovchi taraqqiyparvar kuchlar xalqning deyarli barcha tabaqalari — hunarmand, dehqon, savdogar, mulkdor, ulamolar orasida mavjud edi. Ziyolilar dastlab chorizmga qarshi kurashni xalqni asriy qoloqlikdan uygʻotish — siyosiy-maʼrifiy jabhadan boshlashga qaror qildilar. Jadidchilik harakati ana shunday tarixiy bir sharoitda Turkiston mintaqasida rivojlanish uchun oʻziga qulay zamin topdi.

Jadidlar orasidan yetuk olimlar, sanoat va ziroatchilik sohalarining zamonaviy bilimdon mutaxassislari, madaniyat arboblari yetishib chiqib, yurtni obod va oʻz vatanlarini mustaqil koʻrishni orzu qildilar va shu yoʻlda kurashdilar. Jadidlarning Turkiston mustaqilligi uchun kurashida asosan quyidagi yoʻnalishlar ustuvor edi: yangi usul maktablari tarmogʻini kengaytirish; qobiliyatli yoshlarni chet elga oʻqishga yuborish; turli maʼrifiy jamiyatlar va teatr truppalari tuzish; gazeta va jurnallar chop qilish, xalqning ijtimoiy-siyosiy ongini yuksaltirish bilan Turkistonda milliy demokratik davlat qurish. Jadid ziyolilarining kuchli partiyasi tashkil qilingan taqdirdagina bu ishlarni amalga oshirish mumkin edi.

G’arb va ózbek adabiyotida modernistik kórinishlar

Modernizm – mafkuraviy yo’nalish 19-asr oxiri 20-asr boshlari adabiyoti va sanʼatida klassik meʼyorlardan chekinish, yangi, radikal adabiy shakllarni izlash va mutlaqo yangi uslubdagi asarlarni yaratish bilan ajralib turadi. Ushbu tendentsiya realizm o’rnini bosdi va postmodernizmning salafiga aylandi, uning rivojlanishining yakuniy bosqichi XX asrning 30-yillariga to’g’ri keladi.

Ushbu yo’nalishning asosiy xususiyati – dunyo rasmini klassik idrok etishning to’liq o’zgarishi: mualliflar endi mutlaq haqiqat va tayyor tushunchalarning tashuvchisi emas, aksincha, ularning nisbiyligini namoyish etadilar. Rivoyatning chiziqliligi yo’qolib, o’z o’rnini xaotik, parcha-parcha, parchalangan syujetga beradi, ko’pincha bir vaqtning o’zida bir vaqtning o’zida bir nechta personajlar nuqtai nazaridan taqdim etiladi, ular sodir bo’layotgan voqealarga mutlaqo qarama-qarshi qarashlarga ega bo’lishi mumkin.Modernizm, o’z navbatida, bir necha yo’nalishlarga bo’lingan, masalan:

U 19-asrning 70-80-yillarida Fransiyada paydo boʻlgan va 20-asr boshlarida oʻzining eng yuqori choʻqqisiga yetgan, Frantsiyada eng keng tarqalgan. Belgiya va Rossiya. Symbolist mualliflar ramzlar va tasvirlarning ko’p qirrali va noaniq assotsiativ estetikasidan foydalangan holda asarlarning asosiy g’oyalarini o’zida mujassam etganlar, ular ko’pincha sir, jumboq va past baholarga to'la edi. Ushbu tendentsiyaning taniqli vakillari: Charlz Bodler, Pol Verlen, Artur Rimbaud, Lotreamont (Frantsiya), Moris Meterlink, Emil Verxarn (Belgiya), Valeriy Bryusov, Aleksandr Blok, Fedor Sologub, Maksimilian Volosh

Soʻnggi yillar oʻzbek adabiy tanqidchiligida modernizm va modern adabiyoti haqida koʻp yozishayapti, bahs-munozaralar bildirilmoqda. Aslida, oʻtgan asr Gʻarbiy Yevropa va Amerika adabiyoti va sanʼatida yetakchi oqim sanalgan modernizm tanqidiy realizm, xususan sotsialistik realizm aqidalariga qarama-qarshi pozitsiyada turgan adabiy oqim boʻlib, asrning oltmishinchi yillarida oʻz umrini yashab boʻldi va oʻrnini postmodernizm deb ataluvchi yangi oqimga boʻshatib berdi. XX asrning oxiriga kelib postmodernizm ham inqirozga yuz tutdi. Endilikda jahon adabiyotidagi avangard doiralar yana yangicha uslublarni kashf etishga urinmoqdalar.

Modernizm XX asr gʻarb adabiyoti va sanʼatining umumiy tavsifi tarzida bir necha oʻlchovlarda mavjud boʻlib, bizningcha ularni quyidagi mazmunda xulosalash mumkin.

Birinchidan, modernizm – bu zamonlar oraligʻidagi tafovutni, “eskilik” va “yangilik” oʻrtasidagi ixtiloflarni oʻz gʻoyaviy qarashlari bosh mezoni qilib olgan yuz yillikning maʼnaviy qiyofasidir. Uning ortida F. Nitsshening “xudolar oʻlimi” falsafasi, Yevropa xaritasini qayta tuzgan siyosiy inqiloblar va ilmiy kashfiyotlar, totalitar tuzumga asoslangan diktaturalar, xunrezlik urushlari, informatsion portlashlar, sivilizatsiyaning koinotga chiqishi kabi global oʻzgarishlar yotibdi. Yanada aniqroq qilib aytadigan boʻlsak, uning ortida “markazsiz dunyo” (U. B. Yeyts)-ning yuzaga kelishiga sabab boʻlgan obʼyektiv borliq qonuniyatlarining insoniyat tarixida chuqur ildiz otolmaganligi, mustahkam oʻrnashib ololmagani, epis-temologik dudmolligi hamda muayyan shaklga keltirilgan utopik (ilmga asoslanmagan, amalga oshmaydigan, xomxayol) orzu-umidlar bilan shaklsiz, noaniq antiutopik voqelik oʻrtasidagi hal qilib boʻlmaydigan ziddiyatlarning mavjud ekanligida edi.

Dastavval bashariyatni ocharchilik va qashshoqlikni yengishga daʼvat qilgan yigirmanchi asr vaqt oʻtib oʻzining insonparvarlik, yuksalishga intilish, jamoatchilikka tayanish, ilmiy-texnika taraqqiyotining cheksiz rivojlanishiga xayrixoh boʻlish kabi tamoyillariga qarshi turdi, amalda “eskirgan” boʻlib chiqdi. Ayni paytda, umuminsoniy tamoyillarning gʻayriinsoniy tuzum qonunlari oldida erksizligi, voqelikning hardamxayolligi, siyosiy yolgʻon safsatalar, jamiyatning haddan tashqari himoyasizligi va hattoki beʼmaniligi roʻparasida tizilgan odamlarning fojeaviy yolgʻizligi zamoni boʻlib qoldi.

Chingiz Aytmatov va jaxon adabiyoti

Chingiz To‘raqulovich Aytmatov XX asr qirg‘iz adabiyotining eng iste’dodli va jahonga tanilgan yirik namoyandalaridan biri bo‘lib, u 1928 yil 12 dekabrda Qirg‘izistonning Talas vodiysidagi Shakar ovulida tug‘ilgan. Bobosi Aytmat og‘a ajoyib qo‘buzchi, otasi To‘raqul Aytmatov davlat va jamoat arbobi, onasi Naima opa o‘qimishli, oqila ayol edi. Chingiz dastlab rus maktabida, keyin qirg‘iz maktabida o‘qidi, qishloq sho‘rosida kotib, soliq yig‘uvchi, brigada hisobchisi bo‘lib ishladi. U 1948 yilda Jambul zooveterinariya texnikumini, 1953 yili Qirg‘iziston qishloq xo‘jalik institutini tamomlagan. 1956 – 1958 yillarda Moskvada Yozuvchilar uyushmasi qoshidagi Oliy adabiyotchilar kursida tahsil oldi. Chingiz Aytmatov bolaligidanoq badiiy adabiyotga ulkan mehr qo‘ygan bo‘lib, nasriy asarlar yaratish bilan astoydil shug‘ullanadi. Adib nomini ilk bor xalqaro miqyosda mashhur qilgan, 1958 yilda yozilib, jahon xalqlarining 40 dan ortiq tillariga tarjima qilingan asar «Jamila» qissasi bo‘ldi. «Jamila» qissasini Lui Aragon «Muhabbat haqida yozilgan jahondagi eng ajoyib qissa» deb atagan. Chingiz Aytmatov davlat va jamoat arbobi sifatida ulkan ishlarni amalga oshirmoqda. U Q. Muhammadjonov bilan hamkorliqda «Fudziyamadagi uchrashuv» nomli drama yozgan. Chingiz Aytmatov Qirg‘iziston xalq yozuvchisi (1968), 1995 yildan Markaziy Osiyo xalqlari madaniyati assambleyasi Prezidentidir. U Mustaqil O’zbekistonning «Do‘stlik» (1995), «Buyuk xizmatlari uchun» (1998) ordenlari bilan mukofotlangan. Qirg‘iziston Reslublikasida Chingiz Aytmatov nomidagi Xalqaro «Oltin medal» mukofoti ta’sis etilgan (1999). Chingiz Aytmatovning asarlari 80 dan ortiq xorijiy tillarga tarjima qilingan.

Chingiz Aytmatov «Momo yer», «Qizil durrachali sarvqomatim» kabi asarlarini avval qirg‘iz tilida yozib, so‘ng o‘zi rus tiliga tarjima qilingan. Ba’zi asarlari esa, avval rus tilida yozilib (masalan, «Oq kema», «Alvido, Gulsari») so‘ng qirg‘iz tiliga o‘girildi.

Asarlari; «Yuzma-yuz», «Sarvqomat dilbarim», «Somon yo‘li» (1963), «Momo yer», «Alvido Gulsari» (1966), «Oq kema», «Sohil yoqalab chopayotgan olapar» (1977), «Hoshim», «Gazetachi Dzyuydo», «Oq yomg‘ir», «Sepoyachi», «Qiyomat» (1986, qahramonlari: Ober-Kandalov, Iso, Avdiy, Pontiy Pilat, Iuda, Grishan, Bozorboy, Ko‘chqorboev, Guram Juxadze, Bo‘ston, Sandro va boshq.), «Birinchi muallim» (1962), «Asrga tatigulik kun», «Kasandra tamg‘asi» (1990), «Erta qaytgan turnalar» va boshq.

«Oq kema» qissasi haqida Bu qissa 1970 iilda yozitgan bo‘lib, 7 qismdan iborat. Asar qahramonlari kuyidagilar: Mo‘min chol (u asarda «juda qartayib qolgan, yakkayu yolg‘iz o‘g‘li urushda halok bo‘lgan, umr bo‘yi bir yostiqqa bosh qo‘yib yotgan xotinidan ajralgan, eng katta baxtsizligi – uning qizlariga baxt kulib boqmagan» deya ta’riflangan), O’razqul, Bekey, bola (baliq bola uchun erk va qudrat ramzi edi) va boshq.

«E bo‘tam, hofizlar hamdu sano o‘qishda bahslashsa – qanday yaramaslik, ular qo‘shiqchidan qo‘shiq kushandasiga aylanishadi. ... E, bo‘tam, qadimgi odamlardan kolgan gap bor: «Boylik – takabburlikni, takabburlik esa – telbalikni tug‘diradi». ... E, bo‘tam, pul hukmron bo‘lgan joyda ezgu so‘zga o‘rin yo‘q, go‘zallikka o‘rin yo‘q» degan gaplar ham shu asarda keltirilgan.

Bu qissadagi rivoyatda dushman qabiladan qolgan qizcha va bolani o‘ldirib, qirg‘iz zotini yo‘q qilgan Cho‘tir Baymoq kampirga topshirilgan edi.

Roman janiri misolida nasriy asarlarning qiyosiy tahlili
Ustoz Umarali Normatov roman haqida: “Har bir millat adabiyotining boʻy-basti, darajasi, avvalo, shu janr kamolotiga qarab belgilanadi desam, buni hech kim mubolagʻaga yoʻymaydi”, deb yozadilar. Darhaqiqat, shunday. Biroq, bu – bugunning gapi. Oʻz vaqtida esa, romanga munosabat, deylik, hozirgi kun didli oʻquvchisining ommaviy adabiyotga, “sariq matbuot” sahifalarida eʼlon qilinadigan bitiklarga munosabati yangligʻ boʻlgan. Shu sabab ham, masalan, italyan adabiyotshunosi Antonio Minturno bundan qariyb uch yuz ellik yillar avval: “Menga qolsa, kim yozganidan qatʼi nazar, muhokamasi gʻoʻr, avom suyib ardoqlaydigan barcha romanlardan koʻra, Petrarkaning bitta soneti didimga koʻproq xoʻbdir”, deydi. Negaki, “romanlarda Aristotel va Goratsiylar amal qilishni uqtirgan, Gomer va Vergiliylar amal qilgan shakl va tartib yoʻq”, yaʼni, ular mumtoz sanʼat talablariga javob bermaydi, demak, “na poeziyaning neligini, na shoirning barkamolligi nimadaligini bilmaydigan avom”gina ularni sevib oʻqishi mumkin. Minturnoning asosiy xulosasi shuki, “roman – varvarlar ixtirosi”, u chinakam poeziyaga daxldor boʻlolmaydi.

Romanni sanʼatdan – poeziyadan tashqaridagi hodisa sifatida tushunish, uni antiestetizmda ayblash, to XVIII asr oʻrtalariga qadar ham davom etgan. Jumladan, klassitsizm nazariyotchisi N. Bualo hayotlik chogʻida eʼlon qilmagan boʻlsa-da, kiborlar salonlarida qoʻlma-qoʻl oʻqilgan “Roman qahramonlari” (1713 yilda chop etilgan) asarida romannavislarni uslub jimjimadorligi, tarixni anglayolmaslik, qadimiyat va zamona belgilarini kulgili darajada qorishtirib yuborishda, bir soʻz bilan aytganda, didsizlikda ayblaydi. Davr ijtimoiy tafakkuriga gʻoyat kuchli taʼsir oʻtkazgan Volter esa romanni atigi “engiltabiat havoyi yoshlar uchun koʻngilxushligi” deb biladi va oʻzini hurmat qilgan adiblar undan nafrat qilmogʻi lozim deb uqtiradi. Aytish kerakki, Volter romanga qoʻyayotgan mazkur ayblov yangilik boʻlmasdan, balki ancha avvaldan kuzatilib keluvchi ayblovlarning yumshoqroq ifodalanishi edi, xolos. Xususan, Jan Rasinning ustozlaridan sanaluvchi Pyer Nikol 1665 yildayoq gunohkorona hislarni tasvirlovchi roman va pyesalar mualliflarini “qalblarni bulgʻovchilar” deb atagan. Yoki xonimqizlar tarbiyasi haqida qaygʻurgan markiza de Lamber romanlar mutolaasi yosh qizlar qalbi va shuuriga parokandalik olib kirishiyu hayo pardasini koʻtarib, koʻngillarda illatli intilishlarni kuchaytirishidan ogohlantiradi. Ish shu darajaga borib yetadiki, 1736 yilda iyezuit Sharl Pore “Avom roman deb atovchi kitoblar toʻgʻrisida…” mavzuida vaʼz qiladi va hukumatni behad urchib ketganidan boshqa adabiy janrlarni boʻgʻib, maʼnaviyatga putur yetkazayotgan romanga nisbatan qatʼiy chora koʻrishga chaqiradi. Oqibatda, koʻp oʻtmay, 1737 yilda Fransiya qiroli farmon beradi, unga binoan endi qirollik hududida yangi romanlar faqat maxsus ruxsat bilangina chop etilishi mumkin boʻladi.

Romanga bunaqa salbiy munosabatning turli omillari mavjud boʻlsa-da, baribir, eng avval, ijtimoiy omilni nazarga olishimizga toʻgʻri keladi. Yuqorida koʻrdikki, A. Minturno roman avom orasidagina mashhurligini qayd etadi, uni “varvarlar ixtirosi” deydi, xullas, romanga bepisand qaraydi. Darhaqiqat, roman kiborlar va ruhoniylar avom deb atovchi “uchinchi qatlam” – burjua orasida ommalashgan (bizda “burjua”, “burjuaziya” soʻzlariga salbiy, siyosiy tus berilgan, aslan ularning oʻzagi “shaharliklar” degan maʼnoni beradi). Zero, romanlar ularning ona tillarida – jonli tilda yaratilgan, mazmunan esa oʻzlari qaynab turgan hayotga yaqin boʻlgan. Aksincha, kiborlar va ruhoniylar poeziya tili sifatida faqat lotin tilini, badiiy asar deb esa antik adabiyot andozalariga mos keluvchi asarlarnigina tan olganlar. Xullas, romanga salbiy munosabat muayyan ijtimoiy-tarixiy sharoitda shakllangan estetik didlar ziddiyati natijasidir. Ijtimoiy hayotda burjuaziya mavqeining orta borishi va bunga aks taʼsir oʻlaroq, monarxik tartibotlarni saqlab qolishga intilish mazkur ziddiyatni kuchaytirdi. Klassitsizm shu intilishning adabiyotdagi koʻrinishi boʻlib, uning mazmun-mohiyati monarxik tuzumni mustahkamlashga qaratilgan edi. Shuning uchun bu adabiyot shakl (antik adabiyot qoidalari) va mazmun (ulugʻvor voqea va qahramonlar, qirollikka sadoqat va fidoyilik, qatʼiy axloqiy meʼyorlar) eʼtibori bilan konservativ xarakterda boʻlib, “zavq berish orqali foyda keltirish” aqidasiga qurilgandir. Aksincha, burjua muhitida ommalashgan romanda realistik tendensiyalar kuchli kelib, u har qanday cheklovlardan xoli, hayotning oʻzidagi kabi rang-barang va ajabtovur voqealarni qalamga olishga moyil. Yaʼni, noziktab kiborlar yuksak poeziya tarafdori, ommaning didi va ehtiyojiga mos romanda esa poeziyadan ancha yiroq kundalik hayot qaynaydi. Xuddi shu holatni nazarda tutib keyincha Gegel oʻzining roman nazariyasini qadimgi dunyoning poetik tabiati va zamonaning prozaikligini qarshi qoʻyish asosiga qurgani bejiz emas edi.

Albatta, yuksak poeziyani daxlsiz saqlab qolish istagi nechogʻli ulkan, shunga bel bogʻlagan ruhoniylarning vaʼzlari qanchalik oʻtli boʻlmasin, shu maqsad yoʻlida qirollik akademiyalari qancha faol ishlab, farmoni oliylar chiqarilmasin, baribir, tarix charxi oʻz bilganicha aylanaveradi. Tarixiy istiqbol esa oʻsha “avom”niki, bas, romanning eʼtirof etilishi va vaqt kelib “har bir millat adabiyotining boʻy-basti, darajasi”ni belgilaydigan maqomga erishishi ham tabiiy va qonuniy edi. Shunga qaramay, koʻrib oʻtganimizdek, yangi janrning poeziya mulkida fukarolik olishi oson kechmagan. Darvoqe, roman yangimidi oʻzi? Yoʻq, albatta. Aslida, romanning ildizlari juda qadim davrlarga borib taqaladi. Romanga bagʻishlangan ilk maxsus tadqiqotlardan biri – “Romanlarning paydo boʻlishi haqida risola” (1666)ning muallifi Pyer-Daniel Yue janrning ibtidosini Provans yo Italiyadan izlash xatoligini, uning ildizlarini juda qadimdan, uzoq oʻlkalardan qidirish kerakligini taʼkidlaydi. Uning yozishicha, roman antik davrlarda yuzaga kelgan va uzoq asrlar davomidagi rivojlanish jarayonida hozirgi holiga kelgan. Masalaga tarixiy taraqqiyot nuqtai nazaridan qaragani uchun ham Yue oʻz davriga kelib “roman janri” tushunchasi oʻzgarganini nazarda tutadi va, endilikda, roman deganda, “oʻquvchilarga zavq berish orqali nasihat qilish maqsadida toʻqib chiqarilgan sevgi tarixini nasrda mahorat bilan tasvirlagan” asar tushunilishini taʼkidlaydi. “Roman oʻqish – vaqtni behuda sovurish” qabilidagi qarashga qarshi oʻlaroq, Yue “romanning bosh maqsadi <…> harvaqt ezgulikning taqdirlanishi, yovuzlikning jazolanishini koʻrsatish orqali oʻquvchiga saboq berish”, deb biladi. Shuningdek, romanni “poeziya”dan, romannavislarni “poet”likdan nari qilish urf boʻlgan bir sharoitda, Yue kishi “… sheʼr toʻqigani uchun emas, balki yaratgan obrazlari uchun poet deb ataladi”, shunga koʻra “romannavislarni ham poetlar qatoriga kiritish mumkin”, deydi.