Shaxs va jamiyat

vi bob. Jamiyat va sivilizatsiya
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

124
islom sivilizatsiyasi tarkibida falsafa 
sohasida Antik dunyoda (Suqrot, Aflotun, 
arastu) ishlab chiqilgan g‘oyalar omux-
taligida arab tilida ilgari surilgan ta’limotlarda ilohiy taqdir, iroda 
erkinligi kabi masalalar muhokama qilingan.
musulmon adabiyotining yuksak rivojlanishi abbosiy xalifalar 
davrida sodir bo‘ldi. to‘g‘ri, islom diniga qadar ham arablarda, 
ayniqsa, og‘zaki adabiyot, ommaviy she’riyat keng tarqalgan. 
bular asosida arab adabiy tili qaror topdi. qur’oni karim qiroatini 
egallaganlar tinglovchilarga ta’sir etib, ularni yig‘latish, qahr-g‘azab 
uyg‘otish va hokazolarga qodir bo‘lishgan.
abbosiy xalifalarning ko‘pchiligi (masalan, Xorun ar-Rashid, 
al-Ma’mun, Mutavali) saroylarida shoirlar xizmat qilgan. nasriy 
adabiyot namunalaridan biri «Ming bir kecha» asari hisoblanadi. 
arabcha shakldagi she’riyat islomiy hududda keng tarqalgan edi. 
keyinroq fors va turkiy tillarda yozilgan adabiyot ma’naviy hayotda 
katta o‘rin tutdi. Jumladan, fors shoirlari Abulqosim Firdavsiy, Umar 
Xayyom, Hofiz Sheroziy, Shayx Sa’diy va boshqalar aruzda ijod qilib 
she’riyatning yuksak namunalarini yaratdilar. qasida, doston, ruboiyat 
va hokazolar adabiy janr sifatida shakllandi.
Turkiy adabiyot namunalari ham sivilizatsiyaviy maqomda 
bo‘lgan. Mahmud Qoshg‘ariyning arab tilida yozilgan «Devonu 
lug‘otit turk» asarida turkiy tilshunoslik bilan birga og‘zaki she’riy 
namunalar, urf-odat qo‘shiqlari, xalq lirikasi, epik mazmundagi 
qismlar, maqolalar va hokazolarning namunalari keltirilgan. asar 
keyingi davr ijodkorlari faoliyatiga katta ta’sir ko‘rsatgan.
san’atning turlari islomiy muhitda dastlab uncha rivojlanmagan 
bo‘lsa-da, keyinchalik imoratsozlikda, bezakchilikda, cholg‘uchilik 
va qo‘shiqchilikda ham muayyan qat’iylik darajasi saqlangan holda 
jiddiy o‘sish kuzatildi.
sharq musiqaviy asboblari musulmon ispaniyasida, lotin 
amerikasidagi mustamlakalarda tarqaldi va hatto shimoliy amerika 
musiqa madaniyati rivojiga ham o‘z hissasini qo‘shdi.
intellektual faoliyat musulmon dunyosida 
tijoratchilar mollaridan kam bo‘lmagan 
darajada baholangan va aholi turmush 
tarzida har doim muhim o‘rin tutgan.