Shaxs va jamiyat

islomiy 
sivilizatsiyaning 
boshlanishi
uchinchi bo‘lim. Sivilizatsiyalar – ijtimoiy-madaniy jarayon
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

123
makonlari imkon bergan bo‘lsa, ikkinchidan, ayni shu islom dinidagi 
ichki salohiyat buni ta’minladi
1
.
Diniy bag‘rikenglik ko‘p jihatlardan islom sivilizatsiyasining 
gullab-yashnashiga ko‘mak berdi. nasroniy ozchilik misr va O‘rtayer 
dengizi sharqidagi mamlakatlarda sezilarli rol o‘ynaydi. hindistonda 
indus va musulmonlar yonma-yon yashab keldilar. turli dindagilar 
bir-biridan o‘rgandilar. islom mahalliy an’analarni oyoqosti qilmadi, 
aksincha, turli diniy guruhlar o‘z madaniyatlarini rivojlantirishi va 
qo‘shnilari bilan muvaffaqiyatlarni baham ko‘rishi uchun sharoit 
yaratdi.
makkaga haj qilish xalqlar va madaniyatlarni yaqinlashtirgan. 
bunda musulmonlarning yo‘li turli mamlakatlar orqali o‘tgani tufayli 
madaniyatning ko‘pgina namunalari bilan tanishish mumkin bo‘lgan 
va o‘zaro muloqotda bo‘lganlar hamda qaytib borganlaridan so‘ng 
o‘z yurtlarida ko‘rgan-kechirganlarini boshqalarga ham yetkazishgan. 
umuman, hojilar barcha joylarda alohida hurmatga sazovor kishilar 
bo‘lgan.
arab tilini o‘rganish «qur’oni karim»ni o‘qish uchun musul-
monlarga zarurligidan kundalik muomalada, ilmiy-texnikaviy bilim-
lar almashuvida ham qulaylik tug‘dirgan. yevropaliklardan farqli 
o‘laroq musulmonlar barcha joylarda bir-birini tushungan.
islom madaniyati rivojlanishining muhim omillaridan biri – bu 
tijoratga asoslangan dinamik iqtisodiyot bo‘lgan. shahar bozorlari 
tufayli kengayib ketgan dengiz portlari uch qit’aning tutashgan joyi 
bo‘lgan islom mamlakatlarida mollar ayirboshlashda belgilovchi rol 
o‘ynagan.
hind okeani va O‘rtayer dengizidagi savdo-sotiq musulmonlar 
qo‘lida bo‘lgan. ular so‘nggi O‘rta asrlargacha, yevropa savdosida 
ham hukmronlik qilgan.
1
Amerika Qo‘shma Shtatlarida 1991-yilda nashr etilgan va ko‘pgina ingliz 
tilli mamlakatlarda muvaffaqiyat bilan foydalanilayotgan tarix darsligida islom 
sivilizatsiyasi bo‘yicha maxsus paragraf ajratilgan. Jumladan, unda shunday 
yozilgan: «Islom dini aqidalaridan madaniyat rivojlanishi uchun, ayniqsa, 
dunyoni idrok etish va turmush tarzining kamida to‘rtta xususiyati kelib chiqadi: 
musulmonlar boshqa dinlar va madaniyatlar bilan chiqishib keta oladi; ular 
Makkaga haj qilishari lozim; Qur’onni o‘qish uchun ular arab tilini bilishi 
lozim; bundan tashqari, ular juda e’tiborli mashg‘ulot sifatida savdo-sotiqni 
yuksak qadrlaganlar».