Shaxs va jamiyat

o‘troq va ko‘chmanchi 
xalqlar madaniyati
vi bob. Jamiyat va sivilizatsiya
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

132
bu yerda Muhammad payg‘ambarning yer, suv va yaylov barchaga 
tegishli, degan qoidasi ayni to‘g‘ri kelganday edi. aslida kuch – mulk, 
hokimiyat – mulk tamoyili oxir-oqibatda o‘zini namoyon etardi. 
mulkning ana shunday tabiati yuqorida turli jihatlardan tilga olingan 
an’anaviylik kishilarning ilk jamoalaridan tortib yaqin vaqtlargacha 
ham amalda bo‘lishini taqozo etdi.
an’anaviylik avvalboshdan ma’naviy qadriyatlar bo‘lgan o‘zaro 
yordam, birgalikda umumiy yumushlarni bajarish, o‘zaro tenglik va 
hokazolarni yuzaga keltirdiki, bular ba’zan munosabatlarda tekischilik 
hukmron bo‘lishiga ham olib keldi. natijada shaxsiy tashabbusdan, 
individual faoliyatdan manfaatdor bo‘lmaslik kabi holatlar qaror 
topdi.
bu yerda islomning tarqalishi muhammad 
payg‘ambar vasiyatlariga ko‘ra amalga 
oshganligi manbalarda aytiladi. islom 
payg‘ambari musulmonchilikning tarqa-
lishida fathni birinchi o‘ringa qo‘yganligi ma’lum.
islomning tarqalishi ham dastlab payg‘ambar qo‘llagan 
tamoyillarga mos bo‘ldi. movarounnahrda islom dinini yoyish bilan 
bog‘liq arablarning yurishlari to‘rt marta amalga oshirildi. musulmon 
bo‘lish evaziga katta o‘lja, soliqlar olinmadi, katta urush bo‘lmadi va 
qon to‘kilmadi.
Oxirgisida xurosondagi noib qutayba ibn muslim musul-
monchilikni zarur bo‘lgan joylarda kuch bilan joriy etdi va hududning 
barcha madaniy qismini xalifalik tarkibiga qo‘shib oldi.
islom dini tarqalishi natijasida ilgari shakllanib bo‘lgan ma’naviyat 
o‘zining qariyb barcha ko‘rinishlarida jiddiy o‘zgarishga uchradi. 
Jumladan, oilaviy hayot, ijtimoiy-siyosiy, huquqiy va axloqiy 
munosabatlarda musulmonchilik ustun mavqega ega bo‘ldi.
movarounnahrda islomiy e’tiqod mustahkam qaror topdi. 
hududda ijtimoiy ko‘tarilish yuz berdi. bu yerdan chiqqan olim-u 
fozillar xalifalik markaziy shaharlarida ham ko‘zga yaqqol tashlandi. 
movarounnahrda diniy ta’limotlar bilan birga dunyoviy bilimlar, 
xususan, tabiatshunoslik rivojlanishi alohida e’tiborga molik. 
albatta, passionarlik bu jihatdan ham o‘z natijasini ko‘rsatdi, deyish 
mumkin.