Shaxs va jamiyat

zaruriyat
ii bob. Shaxs
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

56
olam rivojlanishining zaruriy jihatlari bilan bog‘lash ko‘zga 
tashlanadi. darhaqiqat, zaruriyatning o‘zi nima? zaruriyat deganda 
uni taqdir taqozosi (diniy qarashlar), voqelik rivojlanishining pirovard 
natijada qonuniy, zaruriy holda yuz berib, o‘ziga yo‘l topib olishi 
(materialistik, deterministik qarashlar), ma’naviy rivojlanish ifodasi, 
(turli ruhshunoslik va subyektiv yo‘nalishdagi qarashlar) kabi tarzlarda 
talqin etiladi. bu qarashlarda, albatta, muammoning muayyan jihatlari 
o‘z ifodasini topgan. lekin shuni alohida aytish kerakki, masala 
antinomiya (qonundagi ziddiyatlilik) ko‘rinishida qo‘yilmasligi 
lozim. balki masala erkinlik va zaruriyat birligida, ular nisbatining 
eng umumiy jihatlarini aniqlash tarzida olinishi mumkin. bu esa aniq 
tarixiy yondashuvni taqozo etadi.
kishilar kundalik hayotlarida turlicha ko‘rinishlardagi zaruriyatga 
duch kelib turadi. ular o‘z faoliyatlarining obyektiv sharoitlarini 
tanlab olishda o‘z bilganlaricha ish ko‘ra olmaydilar. balki ayni 
shu sharoitlar talablaridan kelib chiqib harakat qiladilar. shu bilan 
birga, zaruriyat qonunlarining amal qilishi avtomatik tarzda har 
bir aniq olingan hodisada ro‘y bermay, balki xiyla katta hodisalar 
doirasida, ularning o‘zgarishi va rivojlanishida namoyon bo‘ladi. 
kishilar zaruriyat ketidan shunchaki ergashib yurmaydilar, zaruriyat 
qonunlari talablariga yo turli darajada moslashadilar, yo imkoni 
bo‘lgan hollarning barchasida bu talablarga qarshi turadilar. ana shu 
o‘rinda kishilar erkinligining ifodalanishi uchun dastlabki sharoitlar 
yaratiladi. natijada har bir kishi u yoki bu qarorni qabul qilishi, o‘z 
harakatlarini amalga oshirishi mumkin. bunda, birinchidan, insonning 
erkinligi nafaqat tashqi omillar bilan, balki uning ichki intilishlari, 
qadriyatlar tizimi va mo‘ljallari bilan ham bog‘liq. Ikkinchidan, shaxs 
o‘ziga ko‘rsatilayotgan har qanday ta’sirga fikran turlicha javob bera 
oladi. shunga ko‘ra, bitta sabab bilan qator oqibatlarni yuzaga keltirsa 
bo‘ladi.
Shaxsning maqsadga muvofiq faoliyati 
jarayonida uning erkinligi turli bos-
qichlarni – erkinlikni subyektiv anglab 
olishdan tortib, to uni obyektiv amalga oshirishgacha bo‘lgan 
bosqichlarni bosib o‘tadi. Chunonchi, shaxs o‘z faoliyati natijasini 
oldindan belgilab olish imkoniyatiga ham ega. Chunki har qanday 
aniq vaziyatda ham bir nechta imkoniyatlar mavjud bo‘ladi. aks