Shukurullo mardonov umida zokirova
Yüklə 2,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Maqsad
: o‘zgarmas - shaxs rivojlanishi; umumiy – pedagogik kadr larni sifatli tayyorlashni takomillashtirish; o‘ziga xos aniq - davlat ta’lim siyosati kontekstida ishlab chiqilgan pedagogik asoslarda ma’lum pedagogik tizimda bo‘lajak o‘qituvchilarning ma’naviy-estetik tarbiyasi. 190 Vazifalar (Pedagogik fanlarni o‘rganish jarayonida bo‘lajak o‘qituv- chilarning ma’naviy-estetik tarbiyalash mezonlarining milliy va badiiy qadriyatlarga bog‘liqligi): 1. Bo‘lajak o‘qituvchilarning ma’naviy-estetik madaniyatini oshi- rishga bo‘lgan motivatsion munosabati. 2. Ma’naviy-estetik tarbiyalash jarayonida talabalarning abadiy milliy-badiiy qadriyatlar bo‘yicha, ularni idrok etish-o‘rganish bo‘yicha, pedagogik salohiyati haqidagi zaruriy tushunchaviy-kategorial, tarixnavislik bilimlarni o‘zlashtirishi. 3. Talabalar tomonidan kelajakdagi o‘quv amaliyotida o‘zbek xal- qining badiiy merosidan olingan ma’naviy-estetik bilimlar, tushunchalar, g‘oyalar, taassurotlar, hissiyotlar, qiziqishlar, qobiliyatlar, ma’naviy- estetik, o‘quv va pedagogik salohiyatni “integratsiya qilish” va amalga oshirishi (turli vazifa va ishlarni bajarishda). 4. Talabalarning ma’naviy-estetik tarbiyasiga doir qiziqishlarini hamda o‘zini o‘zi takomillashtirish qobiliyatlarini faollashtirish. Bo‘lajak o‘qituvchilarni ma’naviy-estetik tarbiyalash motivatsiyasi. “Motiv”, “motivatsiya”, “motivirovka” kabi tushunchalar mohiyatini hamda ularning talabalarni ma’naviy-estetik tarbiyalashdagi rolini ko‘rib chiqish. Motiv - “sub’ektni faoliyatga chorlaydigan va ehtiyojlarini qanoatlantadigan hamda uning faolligini keltirib chiqaradigan va uning yo‘nalishini belgilaydigan tashqi va ichki sharoitlarning umumiyligi” [141, 219], ya’ni, faoliyatning ongli yo‘nalishini, shaxsning harakatlari va harakatlarini tanlashga asos bo‘lgan sababni aniqlashga xizmat qiladi (har doim ong doirasida). Bizning ishimizda, bu talabalarning ongli ravishda olib boradigan harakatidir, bu kelajakda o‘qituvchilarni ma’naviy-estetik tarbiyalashda muvaffaqiyatli pedagogik faoliyat (faol yo‘naltirilgan ta’lim va o‘z-o‘zini tarbiyalash faoliyatini rag‘batlantiradigan ongli motivatsion kasbiy-shaxsiy mohiyat) omili sifatida yordam beradi. Motivatsiya – “tananing faolligini keltirib chiqaradigan va uning yo‘nalishini aniqlaydigan xohish” [141, 219], ya’ni sub’ektning xohish- istagi. Bu erda ehtiyoj faoliyat manbai sanaladi. Motiv - xulq yo‘nalishini tanlashni belgilaydigan sabab. Bizning ishimizda motivatsiya barcha bosqichlarda qo‘llaniladi hamda bo‘lajak o‘qituvchilarni faollik - kognitiv, intellektual-ijodiy, “kasbiy-amaliy”, ijtimoiy ahamiyatga ega, 191 o‘z-o‘zini tarbiyalash holatiga olib keladi. Motiv - “sub’ekt tomonidan unga va unga tegishli bo‘lgan jamoaga ma’qul bo‘lgan vaziyatni ko‘rsatib, ushbu harakatni tanlashga turtki bo‘lgan sabablarni mantiqiy tushuntirish” [141, 220]. Bizning tadqiqot amaliyotimizda o‘quv muhitida bo‘lgan talaba nafaqat o‘zini, balki o‘z hamkasblarini o‘qituvchining ma’naviy-estetik tarbiyalash me’yorlari bilan o‘zaro bog‘laydi, o‘zi va boshqalarga baho berishga harakat qiladi (oldin va keyin taqqoslash asosida - ma’lum taassurotlar, bilimlar, tushunchalar va g‘oyalarni egallash, aniq harakatlarni amalga oshirish, rivojlantirish orqali). Bunday holda tartibga solish va qiyosiy funksiyalar qo‘llaniladi. Refleksiya sodir bo‘ladi - bu o‘z-o‘zining kasbiy-shaxsiy ma’naviy-estetik potensialni bilish jarayonidir. Shunday qilib, motivatsiya motivlarni anglash shakllaridan biridir. Bo‘lajak o‘qituvchi motivatsiya yordamida o‘z ma’naviy-estetik tarbiyasidagi harakatlarini asoslaydi, ularni kasbiy-shaxsiy me’yorlari bilan bo‘lajak o‘qituvchining ma’naviy-estetik tarbiyasi talablariga muvofiqlashtiradi. Bo‘lajak o‘qituvchilarning ma’naviy-estetik tarbiyasini rag‘batlan- tirish. Rag‘batlantirish - bu “insonning ruhiy holati (reaksiya sifatida belgilangan) dinamikasini belgilaydigan va unga ta’sir qilish uchun sabab sifatida ko‘rsatadigan turtki” [141, 386], ya’ni “bu turtki bo‘lib, uning ta’siri inson ruhiyatiga, uning qarashlari, his-tuyg‘ulari, kayfiyatlari, qiziqishlari, intilish-lari va hokazolarga ta’sir etadi” [141, 386]. Ajdodlarimizning milliy-badiiy qadriyatlari bo‘yicha bo‘lajak o‘qituvchilarning ma’naviy-estetik tarbiyasini amalga oshirish jarayonida pedagogik fanlarni o‘rganish uchun quyidagi rag‘batlar qo‘llaniladi (kasbiy-shaxsiy qiziqishlari, ehtiyojlari, o‘quvchilarni tayyorlashning psixologik-pedagogik darajasi, ularning rivojlanishi, yosh xususiyatlari va hatto umumiy madaniyati): hissiy-kognitiv, tarixiy-madaniy me- ros, ma’naviy-estetik rivojlanish sohasida shaxsni rivojlantirish, kas- biy, ma’naviy-estetik, badiiy-estetik, milliy-badiiy mukammallik, fao- liyat - kognitiv, intellektual-ijodiy, kasbiy, uslubiy, kommunikativ, ijtimoiy, o‘zini takomillashtirish. Bu erda asosiy narsa talabalarning faollashtirilgan istaklari, qiziqishlari, moyilliklari, ehtiyojlari (kasbiy va shaxsiy) ga ishonish, ma’naviy-estetik tarbiyani jozibali, qiziqarli qi lish; o‘ziga xos pedagogik vaziyatlarda hissiyotlardan mantiqqa o‘tish, kasb tanlashga hurmatni namoyon etish, ushbu tanlovni ma’qul- lash, kutib olish va rag‘batlantirish, uning muvaffaqiyatli istiqbolini 192 qurish, o‘qituvchini o‘qituvchining ijtimoiy ahamiyati va yuqori ijtimoiy mavqeiga ishontirish; bunday imkoniyatni ochish uchun ularning ma’naviy-estetik tarbiyalash natijalarini va bo‘lajak talablarni “ko‘rsatish”. Bir so‘z bilan aytganda, bo‘lajak o‘qituvchilarni maqsadli ilhomlantirish uchun o‘qituvchining ma’naviy-estetik ta’limi va shaxsiy imkoniyatlarini “rivojlantirish”. Rag‘batdan foydalaniladi - maqtash, lekin aniq yo‘naltirilgan, stereotipsiz, mehribon va hatto tanqidiy, ammo hissiyotli (obro‘-e’tiborni saqlab qolish umidida). Yaxshi obro‘-e’tibor uchun rag‘batlan-tiruvchi vositalardan foydalaniladi, ayniqsa ko‘pchilik oldida. Bo‘lajak o‘qituvchilarning ma’naviy-estetik tarbiyasini rag‘batlan-tirishning vizual sxemasiga quyidagi tarkibiy qismlar kiritilgan: Emotsional-kognitiv kasbiy-shaxsiy e’tiyojni faollashtirish Istiqbollarni ochish, kasbiy-shaxsiy rivojlanish, shaxsning ma’naviy-estetik tarbiyasini bilish Badiiy qadriyatlarning ma’naviy-estetik tarkibining jozibadorligi, ularning ta’limiy salohiyati, kelajakdagi pedagogik faoliyatida ulardan foydalanish imkoniyatlari Ma’naviy-estetik tarkibdagi ko‘pqirrali faoliyat istiqbollarini ochish, uning bo‘lajak o‘qituvchini ma’naviy-estetik tarbiyalashda tutgan o‘rni Ma’naviy-estetik tarbiya yutuqlarini namoyish etish, tasdiqlash, maqtash, muloyim tanqid qilish, ma’naviy- estetik tarbiyani rag‘batlantirish, yaxshi obro‘dan foydalanish Bo‘lajak o‘qituvchilarni ma’naviy-estetik tarbiyalash mazmuni va manbalari. Bo‘lajak o‘qituvchilarni milliy va umumestetik qadriyatlar asosida ma’naviy-estetik tarbiyalash mazmuni: o‘zbek xalqining badiiy merosiga oid asarlarning ma’naviy-estetik salohiyati – ma’naviy-estetik trabiyaning rivojlanish omili sifatida. Bo‘lajak o‘qituvchilarni ma’naviy-estetik tarbiyalash manbalari quyidagilardir: Sh.M. Mirziyoyevning ma’naviyat, ma’naviy tarbiyaga oid asarlari va nutqlari; Kadrlar tayyorlash milliy dasturining ba’zi 193 qoidalari; o‘zbek xalq og‘zaki ijodi - dostonlar, afsonalar, ertaklar, rivoyatlar va ma’naviy-estetik mazmunga ega bo‘lgan maqollar; Sharq buyuk mutafakkirlarining ma’naviyat, ma’naviy tarbiya haqidagi pedagogik g‘oyalari; qarashlar: ma’naviyat va maorifiy ishlar bo‘yicha, shu jumladan zamonaviy olimlar (mahalliy va xorijiy olimlar)ning ma’naviy-estetik tarbiya ishlari bo‘yicha; shaxs nazariyasi, pedagogik nazariya, didaktika, o‘qitish usullari bo‘yicha; ma’lumotnomalar, lug‘atlar, ensiklopediyalar, o‘zbek xalqining tarixiy, madaniy-badiiy merosi tarixshunosligi; o‘zbek xalqining milliy-badiiy merosining yuksak namunalari: xalq og‘zaki ijodi - folklor asarlari (“Alpamish”, “Go‘ro‘g‘li” dostonlari, “Yovuz qumlar”, “Qa’ramon” ertaklari; maqol va masallar; adabiy yodgorliklar, yuksak ma’naviy-estetik mazmundagi she’rlar), Uyg‘onish davri (Bobur, Mashrab, Uvaysiy); miniatyura - portret, landshaft, “me’moriy”, musiqiy va tematik, tasviriy - buyuk rassom Behzodning asarlari namunalari (portretlari: “Shaybonixon portreti”, “Amir portreti”, “Malika portreti”, “Bobur portreti”; Nizo- miyning “Iskandarnoma” dastoniga rasmlar) milliy-badiiy qad riyat sifatida O‘zbekiston hududidagi me’morchilik yodgorliklari (Samar- qand: Bibi-Xonim masjidi, Go‘r-Amir - buyuk Temurning maqbarasi, me’moriy yodgorliklar majmuasi). Registon maydoni - Ulug‘bek madrasasi, Tilla-Qori, Sherdor, Shohi-Zinda memorial majmuasi, Ulug‘bek rasadxonasi (fotosuratlar, slaydlar); ma’naviy mavzularga oid davriy nashrlar, badiiy meros, uning ma’naviy-estetik tarbiyadagi o‘rni; o‘zbek xalqining tarixiy, madaniy-badiiy merosi to‘g‘risidagi kompyuter ma’lumotlari. Talabalarning psixologik-pedagogik xususiyatlari, undan ma’naviy- estetik tarbiyalashda foydalanish. Talaba yosh psixologiyasi - o‘spirinlik. Biz o‘spirinlikni ijtimoiy- psixologik hodisa deb bilamiz. Biz ularning ichki dunyosining o‘ziga xos xususiyatlari va o‘z-o‘zini anglashiga e’tibor qaratamiz. O‘spirinlik - bu ijtimoiylashuvning muayyan bosqichi, mustaqil va mas’uliyatli faoliyatga intilish davri. Bizda to‘liq shakllangan qadriyat yo‘nalishlari, ongli kasbiy qat’iyat, ijtimoiy muammolar nuqtai nazaridan yoshlarning individual-psixologik muammolari yodimizda saqlashimiz muhimdir. Ma’lum bir yoshda aqliy faoliyatni hisobga olish kerak: barqaror, samarali, amaliy ahamiyatga ega, mustaqillik. Shuningdek, o‘z-o‘zini anglashni rivojlantirish (“Men” ning imidji, o‘zini o‘zi tahlil qilish 194 va o‘ziga bo‘lgan talablar darajasida o‘zini o‘zi anglashi). Bunda quyidagilar e’tiborga olinadi: yoshlarning o‘zini o‘zi hurmat qilishiga bo‘lgan ehtiyoj; o‘ziga ishonch, professional talab; ma’lum obro‘- e’tiborga bo‘lgan ehtiyoj; shu bilan birga raqobatga bo‘lgan xohish, aloqa, faoliyat doirasini (guruh, jamoaviy) kengaytirish. Bu yoshda lirik kayfiyat, she’riyatga qiziqish, yuqori hissiy do‘stlik, samimiy muhabbat istagi kuzatiladi. O‘zini kasbiy-shaxsiy darajada o‘zingizni namayon etishga qiziqishi o‘sadi. O‘spirinlar ma’naviy-estetik qoniqishga, atrofdagilar bilan muloqot qilishga, san’at asarlarini tushunish va anglashga intiladilar. Zamonaviy yoshlar qiziqish doirasining kengligi va boy ma’naviy ehtiyojlari bilan ajralib turadi, ularni ayniqsa san’at sohasi, shu jumladan milliy an’analar juda qiziqtiradi. Yoshlar o‘z qadriyatlarini, shu jumladan badiiy yo‘nalishlarini shakllantiradilar va o‘z mezonlarini belgilab oladilar. O‘zining o‘rnini belgilab olish, o‘quv va ijtimoiy faoliyatni amalga oshirish uchun kasbiy-pedagogik amaliyotga bo‘lgan ehtiyojlari faollashadi. Kasbiy-shaxsiy, hayotiy pozitsiyalari o‘z-o‘zini tarbiyalash asosida faollashtiriladi. Ma’lum bir prinsiplar tizimi asosida dunyoqarashi shakllanadi. Tanlangan kasbi bo‘yicha ijtimoiy-pedagogik xususiyatga ega bo‘lgan rejalar tuziladi. O‘qituvchilik kasbini tanlagan o‘spirinlaning ma’naviy-estetik tarbiyasi, uning kasbiy-shaxsiy shakllanishiga katta hissa qo‘shadi. Bo‘lajak o‘qituvchilarni milliy hamda umumestetik qadriyatlar asosida ma’naviy-estetik tarbiyalashda, birinchi navbatda, talaba yoshining quyidagi xususiyatlaridan foydalaniladi: kasbiy tanlovi; ichki va ma’naviy dunyoqarashining shakllanganligi, hissiy madaniyati, ma’naviy-estetik sohasining shakllanganligi; hissiy kognitiv, yuqori aqliy qobiliyat; kasbiy va kognitiv e’tiyoj; mustaqillik, mas’uliyat, intizom, samaradorlik; qadriyat yo‘nalishlari, barqaror qiziqish va ehtiyojlar; kasbiy-shaxsiy o‘zini takomillashtirish; o‘z-o‘zini anglash, introspeksiya, o‘zini o‘zi qadrlash, o‘zini ijtimoiylashtirish; kasbiy-shaxsiy rejadan amaliyotga, o‘zini tasdiqlashga (obro‘ga), o‘zini oshkor qilishga (ijodiy) ehtiyoj; aloqa, faoliyat uchun ehtiyoj; ma’naviy-estetik tarbiyaga bo‘lgan ehtiyoj, badiiy dunyoqarashini kengaytirishi va boyitishi, ayniqsa milliy san’atga; kasbiy-shaxsiy o‘zini takomillashtirishda o‘zini o‘zi tarbiyalash (ma’naviy-estetik tarbiya) ehtiyojlari. 195 Bo‘lajak o‘qituvchilarni ma’naviy-estetik tarbiyalashda, ularni idrok etishni talab qiladigan badiiy qadriyatlar bilan aloqa qilish muhim ahamiyatga ega - hissiy va estetik (badiiy). Bu hissiy jihatdan rang- barang “estetik qadriyat sifatida san’at asarlarini maqsadli va yaxlit idrok etish, estetik tajriba orttirish” [141, 49]. Ushbu idrok predmetning hayotiy tajribasi, estetik didi va qadriyat yo‘nalishlariga qarab, kasbiy yoki ixtiyoriy bo‘lishi mumkin. Idrok qilish oddiy emas: estetik tafakkur, o‘rganish, tushunish, tahlil qilish - ijodiy tafakkur va idrok etuvchini anglash, ishning ma’nosi, uning estetikasi va badiiy yutuqlarini bilish uchun ekspressiv vositalar tizimi kodni ocha bilishi. Bu jarayonda estetik tajriba, estetik qoniqish holati mavjud - va shaxsning o‘zi (estetik) va natijada “nafaqat unga ochib berilgan ma’nodan, balki kashfiyot harakatlaridan ham quvonch” hissining paydo bo‘lishi [141, 50], bu ruhiy-estetik holat, qoniqishdir. O‘zbek xalqining tarixiy-madaniy merosidan yuksak milliy-badiiy qadriyatlarni anglash - bu qadriyatlarni, ularning hozirgi davrdagi o‘rni va ahamiyatini bilish omilidir; bu to‘g‘ridan-to‘g‘ri tajriba (boshdan kechirish) omili - estetik, hissiy va axloqiy, odamlarning “abadiy qadriyatlar”i, milliy g‘urur hissi bilan bog‘liq; badiiy tafakkur mantig‘ini va yuqori milliy-badiiy didni shakllantiradigan jarayondir. Bo‘lajak o‘qituvchilarning ma’naviy-estetik tarbiyasiga emotsional, estetik va intellektual-ijodiy yondashuvi kasbiy-shaxsiy yo‘nalganlikni: ma’lum darajadagi psixologik-pedagogik bilimlar, o‘quvchilarning ma’naviy- estetik tarbiyasining pedagogik asoslari, o‘quvchilar ma’naviy-estetik tarbiyasi sohasidagi kasbiy pedagogik amaliyotini talab qiladi. Bo‘lajak o‘qituvchilarni ma’naviy-estetik tarbiyalashning psixologik- pedagogik shart-sharoitlari, omillari va qonuniyatlari. Shart-sharoitlar - “o‘quv faoliyati olib boriladigan va uning sub’ekt hayotidagi shart- sharoitlar to‘plami. Ikkalasi ham uning muvaffaqiyatiga yordam beradigan yoki to‘sqinlik qiluvchi omillar sifatida qaraladi” [141, 452]. Biz psixologik-pedagogik shart-sharoitlarni bo‘lajak o‘qituvchilar- ning ma’naviy-estetik tarbiyasida sodir bo‘ladigan muhitning tarkibiy qismlari yoki xarakteristikasi sifatida ko‘rib chiqamiz, birinchi navbatda, nafaqat muhit, balki talabalarning psixologik-pedagogik qobiliyatlari, eng muhimi - o‘qituvchining maqsadga yo‘naltirilgan ijtimoiy faoliyati bilan belgilanadi. Ta’kidlash joizki, pedagogik ta’limning zamonaviy shart-sharoitlari bo‘lajak o‘qituvchilarni tarbiyalashda juda qulaydir. 196 Psixologik-pedagogik jihatdan juda ijobiydir: bo‘lajak o‘qituvchilar his qilish madaniyati bilan ajralib turadi, ularning ilmiy tushunchalarni, nazariyalarni idrok qilishlari, mavhum-ramziy tafakkuri, rasmiy- mantiqiy fikrlashlari, aql-idroki jadal rivojlanmoqda. Onglilik paydo bo‘ladi, ongli iroda, xotira barqarorlashadi, yuqori darajadagi hissiyotlar namoyon bo‘ladi, o‘z-o‘zini tarbiyalashga ehtiyoj, o‘zini takomillash-tirish istagi paydo bo‘ladi. Bunda o‘qish muhiti va talabalarning ma’naviy-estetik tarbiyasi bilan o‘zaro bog‘liqligi muhim shartidir: bu erda milliy-madaniy qadriyatlar bo‘yicha yangi kadrlarni ma’naviy tarbiyalash bo‘yicha davlat ta’lim siyosatining konseptual qoidalari bo‘lajak o‘qituvchilarning ma’naviy-estetik tarbiyasi bilan ijobiy bog‘liq bo‘lib, ular uchun qulay ijtimoiy-pedagogik muhit yaratiladi. Bo‘lajak o‘qituvchilarning ma’naviy-estetik tarbiyasining muhim sharti bu tarbiyaning dasturiy mazmuni hisoblanadi, u ota- bobolarimizning badiiy merosidan, ma’naviy-estetik salohiyatga ega bo‘lgan “abadiy qadriyatlar”dir. Talabalarning ma’naviy-estetik tarbiyasi rivojlanishining ajralmas sharti - bu erda talabalarning faol bilim, intellektual-ijodiy va o‘z-o‘zini tarbiyalash faoliyatini tashkil etishda talabalarning zaruriy axborot bilan ta’minlanishi, talabalarning ichki dunyosiga murojaat qilish bilan hissiy-estetik darajada faol olib borilishi muhimdir. Navbatdagi shart - bu rivojlanish va o‘qitish o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik, ayniqsa rivojlanayotgan omillarning o‘quv jarayoniga kiritilishi: bo‘lajak o‘qituvchilarning ma’naviy-estetik tarbiyasining boshlang‘ich darajasini aniqlash hamda kasbiy-shaxsiy mazmunning istiqbollini “ko‘rish” va motivatsiya asosida erishiladigan natijalarni bashorat qilish sanaladi. Bo‘lajak o‘qituvchilarni ma’naviy-estetik tarbiyalash jarayonida quyidagi shartlar: talabalar nafaqat zarur bilimlarni, balki ko‘nikmalar, malakalar va ma’lum qobiliyatlarning namoyon bo‘lishini, ularning asta-sekin murakkablashishi - kengayishi, shu jumladan, o‘zini o‘zi tarbiyalash va ba’zi hollarda taklif etilayotgan vositalar orqali bo‘lajak o‘qituvchilar shaxsining ma’naviy-estetik potensialini faollashtirishni talab qiluvchi ko‘rsatmalar, algoritmlar, tavsiyalar e’tiborga olinadi. Buning zaruriy sharti siftida ijtimoiy-kommunikativ shart olg‘a suriladi va unda shaxsning yaxlit shakllanishi va rivojlanishi hamda uning ma’naviy-estetik tarbiyasi sodir bo‘ladi. Yaxlit ijtimoiy-kommunikativ xususiyat, uning ma’naviy-estetik tarbiyasi namoyon bo‘ladi, chunki 197 bunda o‘zlashtirilgan milliy-badiiy qadriyatlarning boshqalarga o‘tkazish jarayoni mavjud. Va nihoyat, muhim sharti - bu o‘qituvchining obro‘si, uning ma’naviy-estetik dunyosi, pedagogik madaniyati va professionalligi. Pedagogik fanlarini o‘rganish jarayonida bo‘lajak o‘qituvchilarning ma’naviy-estetik tarbiyasining milliy-badiiy qadriyatlari bo‘yicha ko‘rib chiqilgan psixologik-pedagogik shart-sharoitlarini umumlashtirib, biz ularni quyidagicha tizimlash-tiramiz: metodologik-pedagogik; o‘quv- muhitli; psixologik yoshi bo‘yicha; istiqbolli-bashoratlovchi, motivatsion- o‘rnatuvchi va maqsadlarni belgilovchi; o‘quv-axborotli va kognitiv, ta’lim beruvchi-rivojlantiruvchi; yo‘naltiruvchi-tavsiya qiluvchi; his- siy-estetik, ma’naviy-potensialli, milliy-madaniy; intellektual-ijodiy; o‘z-o‘zini o‘qitish; ijtimoiy-kommunikativ; kasbiy-pedagogik – shart- sharoitlari (pedagogik fanlar o‘qituvchilarining) va b. Bo‘lajak o‘qituvchilarni ma’naviy-estetik tarbiyalash prinsiplari (ularning o‘ziga xosligi va yo‘nalishi), umumiy qonuniyatlari, omillari. Tamoyillar - bo‘lajak o‘qituvchilarni ma’naviy-estetik tarbiyalashning boshlang‘ich nuqtalari ushbu jarayonning mazmuni, usullari va tashkil etilishiga qo‘yiladigan talablar edi. Asosiy prinsiplar: bo‘lajak o‘qituvchilarning ma’naviy-estetik tarbiyalashning ijtimoiy-pedagogik yo‘nalish-lari; bo‘lajak o‘qituvchilarni ma’naviy-estetik tarbiyalash jarayonida kasbiy-shaxsiy tayyorlash; tabiat bilan muvofiqlik – ma’naviy-estetik tarbiyaning yosh xususiyatlariga mosligi; madaniy muvofiqlik – bo‘lajak o‘qituvchilarni ma’naviy-estetik tarbiyalashda ajdodlarimizning tarixiy-madaniy merosi – milliy-badiiy qadrityatlardan foydalanish; talabalarga ma’naviy-estetik tarbiyaviy ta’sirning birligi; insonparvarlik va bo‘lajak o‘qituvchi shaxsiga hurmat; didaktika - bo‘lajak o‘qituvchilarning ma’naviy-estetik tarbiyasining mohiyati, tashkiliy shakl va usullari, uning maqsad va vazifalari - o‘quv materialining ilmiy tabiati, talabalarning ongi va faoliyati, bo‘lajak o‘qituvchilarning ma’naviy-estetik tarbiyasi jarayonining tizimliligi, kesishuvchanligi va ketma-ketligi, ko‘rgazmaligi, kuchliligi, nazariya va amaliyot o‘rtasidagi bog‘liqlik. Tadqiqot ta’lim sohasidagi davlat siyosatining tamoyillariga asos- landi: bo‘lajak o‘qituvchilarni ma’naviy-estetik tarbiyalashda inson- parvarlik tamoyili, gumanitar asos, milliy-madaniy prinsiplardan foydalanildi; bo‘lajak o‘qituvchilar ma’naviy-estetik tarbiyasi voqeligiga 198 moslashtiri-ldi. Uzluksiz ta’lim-tarbiya tamoyillari hisobga olindi: bo‘lajak o‘qituvchilarning tayanch bilimlari, shaxs, o‘quvchi ma’na- viy-estetik tarbiyasi bilan bog‘liq bilimlar tizimi, xususan, muayyan sharoitlarda (universitet, maktablarda) tizimli ravishda joriy qilingan. Bu erda biz quyidagilarga rioya qildik: ma’naviy-estetik tarbiya (talabalar, o‘quvchilar) ning rivojlanib borishi; bo‘lajak o‘qituvchilarning o‘quv- anglash va o‘quv-amaliy faoliyatlari integratsiyasi; boy ma’naviy- estetik potensialning milliy-badiiy qadriyatlari bo‘yicha ma’naviy- estetik tarbiya xususiyatlarini va mazmunini hisobga olish; bo‘lajak o‘qituvchilarning o‘quvchilarni ma’naviy-estetik tarbiyalashga bo‘lgan ehtiyojlari, majburiyatlari va zaruratlari; pedagogik fanlarni o‘rganish jarayonida bo‘lajak o‘qituvchilarni ma’naviy-estetik tarbiyalashning mazmuni, uzluksizligi va aloqasi (rivojlanuvchi ta’lim); kasbiy- shaxsiy ta’limning birligi; o‘quv-tarbiyaviy, ma’naviy va tarbiyaviy faoliyat bosqichlari o‘rtasida o‘z-o‘zini tarbiyalash; pedagogik fanlarni o‘rganish jarayonida bo‘lajak o‘qituvchilar tomonidan ma’naviy-estetik tarbiyalangan-lik darajasiga ko‘tarilishi va ijtimoiylashuvi. Ushbu prinsiplar bo‘lajak o‘qituvchilarni ma’naviy-estetik tarbiyalash jarayoni samaradorligini oshiradi, ayniqsa, ma’naviy-estetik tarbiyalashning barcha bosqichlarida ularni kompleks ravishda frontal ishlatish jarayonlarida. Ko‘rsatib o‘tilgan prinsiplar bir xil e’tiborni talab qiladi – “barcha tamoyillarga bir xil e’tibor berish o‘quv jarayonidagi mumkin bo‘lgan buzilishlarning oldini oladi” [122, 40]. Biroq, bizning ishimizda qo‘llaniladigan prinsiplar tayyor va universal retseptlar va qoidalar emas - ular shaxsga yo‘naltirilgan pedagogikaga moslashadi va hatto bo‘lajak o‘qituvchilarni ma’naviy-estetik tarbiyalash tizimlari sharoitida o‘zgaradi. Biz, birinchi navbatda, I.P Podlasыy ko‘rsatgan prinsiplarga amal qildik: “ta’limning ijtimoiy yo‘naltiril- ganligi; ta’limning hayot, mehnat bilan aloqadorligi; ta’limdagi ijobiy narsalarga ishonish; ta’limni insonparvarlashtirish; shaxsiy yondashuv; tarbiyaviy ta’sirlarning birligi” [122, 41]. Tadqiqotlar jarayonining maqsad va vazifalariga moslashtirib, biz quyidagilarni ta’kidlaymiz: bo‘lajak o‘qituvchilar ma’naviy-estetik tarbiyasining kasbiy-shaxsiy yo‘naltrilganligi ijtimoiy dolzarb, pedagogik jihatdan mohiyatli; bo‘lajak o‘qituvchilarda shaxsning yuksak ma’naviy-estetik sifatlarini ma’naviy-estetik tarbiya mazmuniga sindirishda ijobiy tayanch bo‘lishi shart; bo‘lajak o‘qituvchi shaxsini hurmat qilish, uning kelgusidagi 199 jamoaviy mohiyatini, yuqori darajadagi ijtimoiy mavqeini “ko‘ra bilish” juda muhimdir; asosiysi talabalarning yoshi va individual xusu siyatlarini, shaxsiy, ma’naviy-estetik fazilat-larni shakllantirishni hi sobga olish; bo‘lajak o‘qituvchilarning ma’naviy-estetik tarbiyasida peda gogik fanlar o‘qituvchilarining sa’y-harakatlarini birlashtiradigan ma’naviy-estetik tarbiya tizimi zarur. Bo‘lajak o‘qituvchilarning ma’naviy-estetik tarbiyasidagi umumiy qonuniyatlar “ushbu jarayonning eng muhim, eng katta tarkibiy qismlari o‘rtasidagi bog‘liqlikni anglatadi” [122, 22]. Bo‘lajak o‘qituvchilarning ma’naviy-estetik tarbiyalash jarayoni, ma’lum bir qonuniyatlarga, xarakterli munosabatlar va qarama-qarshiliklar tizimiga bo‘ysunadi. Ta’lim jarayonida uning samaradorligi (I.P. Podlasыy bo‘yicha – [122, 22-26]) quyidagilarga bog‘liq: mavjud ta’lim munosabatlari; harakatlarning maqsadi va tashkil etilishi muvofiqligi; ijtimoiy amaliyot va o‘quvchilarga tarbiyaviy ta’sirining yo‘nalishi (yo‘nalishi, mazmuni) ning muvofiqligi; ob’ektiv va sub’ektiv omillarning o‘zaro harakati; intensiv ta’lim va o‘z-o‘zini tarbiyalash; jarayon ishtirokchilarining pedagogik hamkorlikdagi faoliyati; unga hamroh bo‘lgan jarayonlarning samaradorligi – o‘qitilishi va rivojlanishi (N.I.Boldireva bo‘yicha); tarbiya ta’sirining sifati; o‘quvchilarning “ichki sohasi”ga ta’sir o‘tkazish intensivligi (G.I. Щukina bo‘yicha); tarbiyalanuvchilar og‘zaki va sensimotor jarayonlarining rivojlanish darajasiga pedagogik ta’siri (G.I. Щukina bo‘yicha); tarbiyalanuvchi-larning o‘zaro munosabatlarning (muloqot) intensivligi va sifati. I.P. Podlasыy o‘quv-tarbiyaviy jarayoni qonuniyatlarini shunday tasniflaydi: didaktik komponent (mazmuniy-protsessual) - maqsad, mazmun, turlari, usullari, vositalari, usullari, shakllari; gnoseologik - kognitiv; psixologik (asosan kognitiv); axborotli; ijtimoiy (o‘quv jarayoni sub’ektlari va ob’ektlarining ijtimoiy o‘zaro ta’siri); tashkiliy- pedagogik [122, 430]. I.P. Podlasыy barcha qonuniyatlarni quyidagilarga ajratadi: Yüklə 2,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|