Shukurullo mardonov umida zokirova

tashkil etish shakllari
: ma’ruza 
soatlari, munozaralar, amaliy mashg‘ulotlar, seminarlar, talabalar 
konferensiyalari, davra suhbatlari, bahs-munozaralar.
Talabalarni ma’naviy-axloqiy 
tarbiyalash usullari
: maqsadni 
aniqlash, o‘rnatish, ko‘rsatmalar, ishlashning keys usuli; motivatsiya, 
ishontirish, tushuntirish, taklif qilish, istiqbolli qarash, suhbat, munozara, 
hisobot; misol, namuna, standart; model bo‘yicha harakatlarni bajarish 
orqali bilimlarni takrorlash; harakatning o‘zaro bog‘liqligi (mavzu-
ob’ekt); muammo qidirish, izlash, “tadqiqot”ning muammoli-qidiruv 
usuli; raqobat, jismoniy mashqlar, mashg‘ulotlar, pedagogik talablar; 
jamoatchi-lik fikri, jamoaviy ta’sir; komissiya; vazifa (majburiy, qizi-
qish bo‘yicha); tarbiyaviy vaziyatlar; pedagogik hamkorlik; pedagogik 
tadqiqotlar: kuzatish, sinov, so‘rov, tartiblashtirish, masshtablash; xulosa, 
umumlashtirish; boshqarish, o‘zini o‘zi boshqarish; introspeksiya, 

---

207
o‘ziga-o‘zi hisobot berish, rag‘batlantirish, baholash. Biz metodlarni 
tasniflashni kuzatdik: bilim manbasiga ko‘ra biz og‘zaki (taqdimot, 
aloqa, ma’lumot, hikoya, tushuntirish, suhbat, munozara, ma’ruza, 
kitob bilan ishlash) foydalanganmiz; vizual (rasm, namoyish); amaliy 
(mashqlar, laboratoriya va amaliy ishlar) [149, 250]. Biz kognitiv faoliyat 
darajalariga qarab usullarni kuzatdik: tushuntirish va illyustratsiya 
(axborot va retsept); reproduktiv (mashqlar, ko‘rsatmalarga asoslangan 
topshiriqlar - algoritmlar), dasturlashtirilgan (talabalar tomonidan 
vazifalar, harakatlar bajarish usullarini o‘qitish va o‘zlashtirish); 
muammoli (muammoning bayoni, uni o‘rganish, tushunish, dalillarga 
asoslangan hukm); qisman izlanishli yoki evristik (evristik suhbatda, 
yangi muammolar, muammolarni hal qilish uchun talabalarning ijodiy 
faoliyatini izlashda) [149, 250].
Usul – “umumiy usulning bir qismi, harakat (ta’sir), aniq 
takomillashtirish, ko‘pincha tarbiya usulini takomillashtirish” [149, 
107].
Talabalarni ma’naviy-estetik tarbiyalash usullari: hissiy-estetik ta’sir 
ko‘rsatish; o‘qituvchi va talabalarning o‘zaro bog‘liq faoliyatining 
ta’siri; badiiy qadriyatlarni sintez qilish, tahlil qilish, taqqoslash.
Metodlar bu usullarning tarkibiy qismlari yoki alohida jihatlari. 
Usul “faoliyatning dinamik tuzilishining tarkibiy qismi, uning natijasini 
ta’minlaydigan faoliyat usullari va uslublari to‘plamidir” [149, 419]. 
Bo‘lajak o‘qituvchilarni ma’naviy-estetik tarbiyalashda qo‘llaniladigan 
usul va uslublar to‘plami. Masalan: o‘quvchilar o‘quv materiallarini 
faol va ijodiy idrok etishga e’tibor qaratishganida; san’at asarlarining 
ma’naviy-estetik salohiyati aniqlanganda; ma’ruza materialini takrorlash 
yoki birlashtirish paytida (talabalarga mavzuning asosiy savollarini 
berish, ularni ma’ruza materialining qisqacha mazmuni bilan tanishtirish, 
talabalarni yangi materialni tinglashga o‘rgatish; talabalarni dialog va 
munozaraga taklif qilishda ma’ruzaning muammoli taqdimoti; “sintez” 
tizimida san’at asarlarini individual-ijodiy idrok etish - tahlil - sintez”; 
asosiy mavzular bo‘yicha ma’ruza materiallarini, asosiy tezislarni 
muhokama qilish, nazorat qilish orqali takrorlash (konsolidatsiya) 
muammolari va boshqalar.
Bo‘lajak o‘qituvchilarni milliy badiiy meros asosidagi ma’naviy-
estetik tarbiyalash vositalari. Vositalar - o‘quvchilarni ma’naviy-estetik 
tarbiyalashga jalb qilishda yordamchi manbalar, bo‘lajak o‘qituvchilar 

---

208
faoliyatining o‘ziga xos turlari va shakllari, “moddiy va ma’naviy 
madaniyat ob’ektlari, ommaviy axborot vositalari - rasmlar, film lentalari, 
badiiy asarlar va boshqalar” [149, 124]. Bizning ilmiy amaliyotimizda: 
Kadrlar tayyorlash milliy dasturi, Sh.M. Mirziyoyevning nutq va 
ma’ruzalari; lug‘atlar, ma’lumotnomalar, ensiklopediyalar; psixologik-
pedagogik adabiyotlar; badiiy merosga oid tarixiy, nazariy va badiiy 
tanqidiy asarlar; xalq pedagogikasi, o‘zbek xalq og‘zaki ijodi; Sharq 
she’riyati; sharq miniatyura rangtasvirining reproduksiyalari; Sharq 
Uyg‘onish davri me’morchiligi fotosuratlari; ko‘rsatilgan asarlarning 
slaydlari, ularni idrok etish - o‘rganish; ajdodlarimizning milliy-badiiy 
merosining “abadiy qadriyatlari” haqidagi kompyuter materiallari.
Bo‘lajak o‘qituvchilar uchun ma’naviy-estetik mazmundagi top-
shiriqlar, nazariy-pedagogik va amaliy, uslubiy ishlar. Bo‘lajak o‘qi-
tuvchilar uchun, ularni ma’naviy-estetik tarbiyalashga yordam be-
ruvchi maqsadi, turi, mazmuni va hajmi jihatidan turli topshiriqlar. 
Mustaqil ravishda bajariladigan ishlar. Pedagogik fanlarni o‘rganish 
natijasida ma’ruza mavzularida, dasturlar-ning bo‘limlariga kiritilgan 
topshiriqlar. Lug‘atlar, m’lumotnomalar, tavsiya etilgan manbalar va 
kitoblar bilan mustaqil ishlashni talab qiluvchi masalalar. Uslubiy-
pedagogik, tarixshunoslik, “san’at tarixi”, badiiy-tahliliy, nazariy-
pedagogik, nazariy-amaliy va xususiy metodik ishlar, shuningdek 
o‘z-o‘zini tahlil qilish, tanqid qilish va baholash (berilgan parametrlar 
bo‘yicha) asarlari ustuvor ahamiyat kasb etadi. Bular: ma’ruza 
mavzusidagi fundamental tezislar, ma’ruza materiallarini tayyorlash 
rejasi; yoshlarning ma’naviyati, ma’naviy tarbiyasi to‘g‘risida Sh.M. 
Mirziyoyevning asarlari va nutqlarini yozib olish; talabalarning 
ma’naviy tarbiyasi bo‘yicha milliy dasturdan ko‘chirmalar; Sharqning 
buyuk mutafakkirlari asarlarida ma’naviy mavzunini o‘rganish; 
ma’naviyat, ma’naviy-estetik tarbiya, ushbu tarbiya pedagogikasi 
muammolari bo‘yicha adabiyotlarni qidirish va izohlash; lug‘at va 
konseptual apparatlar, ma’naviy-estetik tarbiya toifalari ustida ishlash; 
ularni dasturlash, ularning ma’naviy-estetik tarbiya konsepsiyasini 
shakllantirish (rivojlantirish), o‘zi uchun ma’naviy-estetik fazilatlarni 
aniqlash; bo‘lajak o‘qituvchilarni ma’naviy-estetik tarbiyalash 
mezonlarini o‘rganish; asarlarning vizual mohiyati tasvirini saqlab 
qolgan holda, epik, afsonaviy, ertakning qisqacha mazmuni; milliy badiiy 
qadriyatni badiiy-estetik idrok etish (uning sxemasi yoki taklif qilingan 

---

209
algoritmiga binoan); asarning ma’naviy-estetik imkoniyatlarini milliy-
badiiy merosning “abadiy qadriyatlari” asosida ochib berish; yuqori 
ma’naviy-estetik salohiyatga ega milliy-badiiy merosga oid asarlarni 
izlash va tizimlashtirish (kelajakda pedagogik va o‘quv faoliyatida 
foydalanish uchun); xalqimizning milliy-badiiy merosi haqida qiziqarli 
ma’lumotlarni to‘plash (ma’naviy-estetik ta’sir); o‘zbek xalqining badiiy 
madaniyatini tarixnavislik jihatdan ko‘rib chiqish (ma’lum davrlar); 
o‘quv insholari va ma’ruzalar, shuningdek talabalarni ma’naviy-estetik 
tarbiyalash bo‘yicha nazariy-pedagogik hamda uslubiy ishlanmalari; 
eng katta milliy-badiiy qadriyatlarning ma’naviy-estetik boyliklari 
to‘g‘risidagi e’lon qilingan materiallarni o‘qish va sharhlash; talabalar 
bilan birga ma’naviy-estetik tarbiya bo‘yicha eslatmalar, maslahatlar, 
tavsiyalar; albomga kiritilgan milliy-badiiy va jahon qadriyatlarining 
yuksak namunalari to‘plamlari. Bo‘lajak o‘qituvchilarning kelgusi 
o‘quv ishlarida ishlatilishi mumkin bo‘lgan vazifalar va topshiriqlar: 
o‘quvchilarni ma’naviy-estetik tarbiyalash bo‘yicha umumiy, o‘ziga 
xos va xususiy texnologiyalari bo‘yicha milliy-badiiy qadriyatlar, 
shuningdek, kelajak avlod o‘qituvchilarining yosh avlod maaviy-estetik 
tarbiyasiga ijodiy, innovatsion yondashuvi.
Ajdodlarimizning badiiy merosidan olingan “abadiy qadriyatlar” 
vositasida bo‘lajak o‘qituvchilarni ma’naviy-estetik tarbiyalash 
ijtimoiy maydoni. Bo‘lajak o‘qituvchilar o‘zlarini ma’naviy-estetik 
tarbiyalash potensialini ta’lim sotsiumida turli xil faoliyat turlarida 
amalga oshiradilar, ma’lum bir ijtimoiy (ob’ektiv) tajribaga ega 
bo‘ladilar va shu bilan kelajakdagi ijtimoiy-ma’rifiy tadbirlarga 
tayyorgarlik ko‘radilar. Talabalarda qiziqish uyg‘otadigan faoliyat turlari 
(ma’ruzalar, dokladlar, xabarlar, o‘quv asarlari va boshqalar): o‘quv 
jarayonida, darsdan tashqari vaqtda, murabbiy soatlarida, seminarlarda, 
kollokviumlarda, hisobot yig‘ilishlarida, talabalar konferensiyalarida, 
talabalar ishlarining universitet ichidagi tanlovlarida, turli madaniy 
tadbirlarni tayyorlashda, havaskorlik tomoshalarida. Ushbu tadbirlarda 
ularning ma’naviy-estetik tarbiyasini namoyish etish va tasdiqlash, 
ijtimoiy va kommunikativ tajribani to‘plash amalga oshiriladi. Va bu 
bo‘lajak o‘qituvchini ma’naviy-estetik tarbiyalashni haqiqiy ijtimoiy 
muhitga “integratsiyalashtirish”ga yo‘naltirgan juda muhim tarbiya 
omilidir. Talabalarni ma’naviy-estetik tarbiyalash ijtimoiy ahamiyatga 
ega deb tan olingan. Bo‘lajak o‘qituvchilar ushbu tadbirda faol ishtirok 

---

210
etadilar, o‘zlarining imkoniyat-larini har tomonlama ochib beradilar, 
shu jumladan, ma’naviy-estetik jihatlarini ham, shu tariqa pedagog 
kadrlar shaxsini rivojlantirish jarayoni sodir bo‘ladi. 
Pedagogik fanlarni o‘rganish jarayonida o‘zbek xalqining badiiy 
merosi bo‘yicha bo‘lajak o‘qituvchilarni ma’naviy-estetik