Щзбекистон республикаси олий

11.2. Yoqilg’ilarning tarkibi
Yoqilg’ining tarkibiy qismi foiz(%) larda ifodalanadi, ya’ni uning ish, quruq, yonuvchi, organik qismlarini tashkil qilgan kimyoviy elementlar yig’indisi har bir holat uchun 100% deb qabul qilinadi:
Yoqilg’ining ish qismi
C^u Q H^u Q K^u Q N^u Q S^u Q A^u Q W^u q 100% (11.1)
quruq massa qismi
C^k Q H^k Q O^k Q N^k Q S^k Q A^k q100% (11.2)
YOnuvchi massa qismi
C^e Q H^e Q O^e Q N^e Q S^e q 100% (11.3)
Organik massa qismi
C⁰ Q H⁰ Q O⁰ Q N⁰ q 100%

Yoqilg’i tarkibida uglerod qancha ko’p bo’lsa, kislorod shuncha kam bo’ladi va aksincha. Kislorod miqdorining Yoqilg’i tarkibida ortishi uning Issiqlik berishini pasaytiradi. Yoqilg’i tarkibidagi kimyoviy elementlarning reaksiyaga kirishi (Yonishi) da har xil miqdordagi Issiqlik ajraladi.

Kam miqdorda vodorod gazi suvni elektroliz qilish usuli bilan olinadi va ilmiy tadkikot laborotoriyalarida qo’llaniladi. Tabiiy va sun’iy gaz Yoqilg’i sifatida sanoatning turli tarmoklarida, avtomobilda, aviatsiyada oxirgi o’n yil mobaynida keng qo’llanilmokda.
Qattiq Yoqilg’i. Yoqilg’i massa yonuvchi qismining tarkibi o’zgarmas kattalik bo’lib, uning asosiy xarakteristikasi hisoblanadi. Turli xil Yoqilg’ilarda yonuvchi masa miqdori har xil bo’ladi. SHuning uchun ham ularning Issiqlik berish xususiyati turlichadir.
YOnuvchi massa tarkibiga kirgan kimyoviy elementlar reaksiyaga kirishda (Yonishda) ajralib chiqadigan Issiqlik miqdori hamma element uchun bir xil emas. 1kg uglerod to’la yonganda SO₂ hosil bo’ladi va 32,8 MJ Issiqlik miqdori ajraladi. 1kg vodorod yonganda 12,56^.10⁴ kJ Issiqlik ajraladi va x.k.
Yonish jarayonining to’laligini ta’minlash yonish kamerasiga uzatiladigan atmosfera havosining miqdoriga bog’liq. Havoning ko’p yoki kamligiga qarab kimyoviy reaksiya vaqtida turli – tuman zaharli va zaharsiz kimyoviy birikmalar hosil bo’ladi. Masalan, havo etarli bo’lmaganda uglerod kislorod bilan to’la reaksiyaga kirisha olmaganligidan zaharli uglerod oksidi SO hosil bo’ladi. Yoqilg’idagi oltingugurtning reaksiyaga kirishdan esa sulьfid angidiridi SO2 hosil bo’ladi. U Yoqilg’i tarkibidagi namlikdan vujudga kelgan suv bug’i bilan birikib sulьfat kislotasi H₂SO₃ ga aylanadi.
Suyuq yoqilg’i asosan neftni 300 – 3700 S qizdirishdan hosil bo’lgan bug’ni har xil fraksiyalarga ajratish va ularni kondesatsiyalash (suyuqlantirish) yo’li bilan olinadi: suyuqlantirilgan gaz 1%, benzin 15% atrofida (suyuqlantirish temperaturasi tcq30–1800C), kerosin 17% atrofida (tcq120 – 3150C), solyar moyi 18% atrofida (tc q180–3500C) va mazut 45% (qaynash temperaturasi (tk q 330–3500S) hamda qoldiq massa 4% atofida bo’ladi.
Mazutni yuqori bosim ostida yuqori temperaturagacha qizdirish yo’li bilan undagi og’ir molekulalarning parchalanishi natijasida engil suyuq mahsulotlar olinadi. Mazut 84 – 86% gacha uglerod (yoqishga yaroqli) va 10 – 12% vodoroddan tashkil topgan bo’lib, u motor Yoqilg’isi yoki qozon qurilmasi Yoqilg’isi sifatida ishlatiladi.
Koks va domna gazlarini metallurgiya sanoati korxonalari beradi va ularning tarkibida zaharli SO gazi 5 – 10% ni tashkil etadi. SHuning uchun ular asosan zavod ehtiyojlarida ko’proq ishlatiladi.
Yoqilg’i to’la yonganda ajralib chiqadigan Issiqlik miqdori turlicha bo’lganda, ularni bir – biridan farqlash maqsadida, Yoqilg’ining Yonish issiqligi tushunchasi kiritilgan. Ish Yoqilg’isining birlik masasi to’la yonganda ajralgan Issiqlik miqdori Yonish issiqligi deyiladi. Yonish issiqligining o’lchovi kJ/kg yoki KJ/m3. Yoqilg’ini Yonishda ajraladigan Issiqlik miqdori yuqori (q_iyu) va quyi (q_nk) bo’ladi.
Ish yoqilg’isining birlik massasi to’liq yonganda, uning tarkibidagi namlikning bug’lanishiga sarf bo’lgan Issiqlik miqdori hisobga olinmaydigan yonish jarayonida, ajralib chiqqan Issiqlik miqdori yuqori (q_iyu) Issiqlik ajralishi deyiladi. Yoqilg’ining birlik massasi yonganda uning tarkibidagi namlik hamda vodorodning kislorod bilan reaksiyaga kirishi jarayonida hosil bo’lgan namlik hisobga olingan holatda ajralgan Issiqlik miqdori quyi Issiqlik ajralish deyiladi. SHuning uchun bu isrof e’tiborga olinganda hisoblar to’g’ri bo’ladi. Masalan, 1 kg vodorod kislorod bilan reaksiyaga kirishish jarayonida 9 kg suvini bug’latish uchun 24*102 kJ Issiqlik miqdori sarflash kerak,1 kg bug’ suyuqlikka aylanish jarayonida atrofga 2,5 MJ (tq200S) Issiqlik chiqaradi.
Demak q_tyu bilan q_iyu orasidagi bog’lanishni quyidagicha ifodalash mumkin:
qⁱ_yu q qⁱ_k Q 25 (9Nⁱ QWⁿ). (11.4)

qattiq Yoqilg’ilarning Yonish issiqligi 10-28 MJ/kg oraligida bo’lib, uning tarkibidagi namlik va kul miqdorining, ya’ni ballast qismining ortishi bilan q_ii.a (ish Yoqilg’isining Issiqlik ajratishi) kamayib boradi. Suyuq Yoqilg’ilarda qⁱ_i.aq39 MJ/kg gacha bo’lsa, gazlarda uning qiymati 4-88,5 MJ/m³ ni tashkil etadi.

qattiq va suyuq Yoqilg’ilarning Issiqlik ajratishini D.I.Mendeleevning emperik formulasi asosida etarli aniqlikda J/kg o’lchovida nazariy hisoblab topiladi:
(11.5)
Gaz Yoqilg’isi uchun (oxirgi) tenglama J/m³ o’lchovida quyidagicha yoziladi:
Yoqilg’ining Issiqlik ajratish (Yonish issiqligi) (11.4), (11.5), formulalar bilan hisoblanganda kolorometrik usuliga nisbatan uncha katta xatolikka yo’l qo’yilmaydi. Turli – tuman Yoqilg’ilarning ajratgan issiqligi bir xil emas.
SHartli Yoqilg’i sifatida Issiqlik ajratishi q_i^k q 29,35 MJ/kg (7^.10³ kkal/kg) ga teng bo’lgan Yoqilg’i qabul qilingan. SHartli Yoqilg’i asosida boshqa Yoqilg’ilarda iqtisodiy jihatdan foydalanish maqsadga muvofiqligi va ular sarfi aniqlanadi.