Щзбекистон республикаси олий

11.3. Moddiy va Issiqlik balansi
Yoqilg’i yonganda ma’lum miqdordagi Issiqlik energiyasi ajraladi va tutun gazlari hamda qoldiq kul hosil bo’ladi. Tutun gazlari (soddaroq qilib aytganda tutun) va kul Yonish mahsulotlari deyiladi.
Yonish mahsulotining tarkibi va uning miqdori Yoqilg’i turiga va sifatiga qarab turlicha bo’lishi mumkin.
Amalda Yonish kamerasi (o’txona)ga kiritilgan Yoqilg’i massasi bilan havo (oksidlovchi) massasining yig’indisi Yonish mahsuloti massasiga teng bo’lishi kerak.
Yonish mahsulotlaridagi tutun qismining hajmi Vt.r. quruq gazlar hajmi V_k.g. bilan Yoqilg’i tarkibidagi vodorodning reaksiyaga kirishi va namlikning bug’lanishidan hosil bo’lgan suv bug’ning hajmi V_s.b yig’indisiga teng, ya’ni
V_t.g. q V_k.g Q V_s.b. (11.11)
Quruq gazlarga SO₂QSOQSO₂QO₂QN₂ kiradi va ularning yig’indisi 100 foiz deb qabul qilinadi. SO₂QSO₂qRO₂ uch atomli gazlar yig’indisi deb belgilanadi.
YUqorida aytib o’tganimizdek, Yoqilg’ining to’liq Yonishi ta’minlash uchun nazariy hisoblab topilgan havoning V_x.n hajmi haqiqiy zarur bo’lgan V_x hajmidan kichik bo’ladi. SHuning uchun ham V_xn>V_x sharti asosida ayrim hisob – kitoblarni 10–25% xatolik bilan amalga oshirish mumkin.
Demak, V_t.g. hajmini quyidagicha yozish mumkin:
(11.12)
bunda - atmosfera havosi tarkibidagi, reaksiyaga kirmagan «tranzit» - o’tkinchi, azot miqdori; - ortiqcha havo koeffitsienti , V_x – haqiqiy havo miqdoring hajmi; 0,79 – azotning havodagi ulushi; 0,23 – quruq havoning hajm birligidagi kislorod ulushi; 0,23(α_x-1) V_x – reaksiyaga kirmasdan tutunga qo’shilib atmosfera chiqib ketadigan havodagi ortiqcha o’tkinchi kislorod miqdori.
Normal sharoitda ideal gazning 22,4 m³ hajmini 1 kmolь gaz egallaydi. Uch atomli gazlar V_RO2 hajmi quyidagi ifodadan hisoblab topiladi:
(11.13)
bunda S_oQk – yonuvchi oltingugutning organik va kolchedon qismi;
12 va 32 – ugrerod va oltingugutnig molyar massalari.
Suv bug’ining ideal gazga yaqinroq deb qabul qilinsa, unig zichligi (normal sharoitda) ρq18/22,4q0,805 kg/m³ bo’ladi. Agarda atmosfera havosidagi suvbug’i zichligi (normal sharoitda) ρ_s.bq0,01 kg/m³ ham hisobga olinsa, Yoqilg’ining Yonishda hosil bo’lgan suv bug’i hijmini quyidagi ifodadan hisoblab topish mumkin:
(11.14)
Demak, Yonish mahsulot tarkibini nazariy hisoblab aniqlash ham mumkin. Lekin amalda RO₂, O₂, SO, SN₄, N₂ hajm birligidagi miqdorlari maxsus gaz analizatorlari yordamida o’lchanadi.
Ichki yonuv dvigatellarissiklidagi Yonish jarayonining normal o’tayotganligini SO, SO₂, SO₂ va boshqa gazlarning miqdorlarini o’lchash yo’li bilan baholash va ularni, zarur bo’lganda, rostlash mumkin. Masalan, Infralit-1100 asbobi yordamida SO miqdorini yuqori aniqlikda o’lchash mumkin.