Şirvani Ədilli Ağa Məhəmməd şah Qacar bədii əsərlərdə

Nüsrət Kəsəmənlinin “Yaddan çıxmaz Qarabağ” poemasında (1991) Ağa Məhəmməd şah həddən artıq qəddar, Azərbaycana düşmən, işğalçı, müharibədə əsirlərlə çox amansız rəftar edən bir hökmdar kimi təsvir olunur (5, s. 12-13):
...Qana susamışdı o qatil, qana,

Doldurub doyunca içə bilmirdi.
...Soyuq baxışlarla süzdü onları

O qızıl libaslı ilandı, nədi?

Hiddətlə göstərib yaralıları

– Qulaqları boyda doğrayın, – dedi.

....Od tutub alışan vəhşi qəlbinə

Çilənən bir ovuc sərin suydu bu,

– Doğrayın!!! Doğrayın!!! – deyirdi yenə,

Bir xalqı doğramaq arzuzuydu bu.
Əsərdə Ağa Məhəmməd şahın yatağında öldürülməsi onun öz vəhşi əməllərinə görə layiqli cəzası kimi qiymətləndirilir. Yəni, onun qətli ilə bir növ haqq-ədalətin öz yerini tutduğu göstərilir (5, s. 13-14):
Qan ilə dolmuşdu qılıncın qını,

Başa gətirdiyi başına gəldi.

Nəfəsi soyudan buz yastığını

Son dəfə qanıyla isidə bildi.
...Karvanın önündə bir tabut gedir

Qoşun nə aparır ölümdən qeyri.

Tabutun içində bir kabus gedir,

Qanlı başı yatıb bədəndən ayrı.
Lirik-dramatik bu poemanın əsas qəhrəmanı Qarabağ xanının qızı Ağabəyim ağadır. O, Ağa Məhəmməd şahın qətlindən sonra paytaxt Tehranda şahlıq taxtında oturmuş Fətəli şah Qacara məcburi ərə gedir və orada öz “vətən”inə – Qarabağa həsrət qalır. Əsərin əsas mövzusu da məhz Ağabəyim ağanın nakam taleyi və onun “vətən həsrəti”dir. Burada sovet tarix konsepsiyasına uyğun olaraq “vətən” anlayışına separatçı mövqedən yanaşma özünü göstərir, başqa sözlə “vətən” anlayışı kiçildilərək xanlıq səviyyəsinə endirilir. Əslində Qacarlar dövləti də bizim öz dövlətimiz, şahları da öz şahlarımız olduğu kimi, paytaxtı da vətəndən kənar bir yer deyildi. Qarabağ vətən yox, vətənin bir bölgəsi ola bilərdi.

Poemada nəinki bu yanaşma özünü göstərmir, hətta Qacarlar dövləti düşmən və işğalçı bir dövlət kimi qəbul edilir və quzey xanlıqlarının birləşib ona qarşı mübarizə aparmaması təəssüflə vurğulanır. Məsələn, əsərdə Qarabağ xanı İbrahim xan hələ Tehrana getməmiş qızı Ağabəyim Ağa ilə belə bir söhbət edir (5, s. 15-16):

–Sevinmək tezdir hələ

Düşmən başsız qayıdır,

Kim isə şah olacaq

Bilirsiniz qaydadır...

Qoyacaqlarmı bizdə

O ilanın qanını?

Bundan sonra qılınclar

Çətin tapa qınını.

Dalğa kimi geriyə

Çəkilərək hiddətlə,

Qabarıb gələcəklər

Daha quduz nifrətlə.

Bizsə yorğun düşmüşük,

Daşlar da yaralıdır...

–Az olmağın dəhşəti

Görürsən, ata, budur.

İttifaq bağlansaydı

Qonşu xanlıqlar ilə...

–Öz başını qoruyur,

Birliyin qüdrətini

Duymayır millət hələ...
Əslində isə tarixdən məlum olduğu kimi Qacar şahının Arazdan quzeyə olan birinci yürüşündə Gəncə, Şəki və Dərbənd xanlıqlarından başqa qalan xanlıqlar ona qarşı qismən də olsa birləşmişdi. Bu yürüşdən sonra isə Dərbənd xanlığından başqa bütün xanlıqlar Qafqaza daxil olan Rus qoşunlarına müqavimət göstərməyərək Rusiya himayəsinə keçməyi üstün tutmuşdular. Bu, sovet tarix konsepsiyasına görə vətəni işğalçıdan qorumaq kimi qiymətləndirilsə də, əslində separatizm idi.

Ümumiyyətlə, poemada təsvir olunan Ağa Məhəmməd şahın Şuşaya girə bilməməsi, şəhərdən kənarda öz çadırında öldürülməsi və cənazəsinin öz qoşunu ilə geri qayıtması hadisələri real tarixi hadisələrdən kəskin fərqlənir.