Şirvani Ədilli

Ol üzümi sıxırlar, al şərabı olur.,

Ol şərabdan içən əsrük olur.

Şərabluydım/4, duymadım/3,

Nə söylədim/4, bilmədim/3,

Bəgligə usanmadım/7, yigitligə doymadım/7.

Canım alma, Əzrayıl, mədəd!

75, səh.-97.
Göründüyü kimi bu dövrdə dördlük, qismən də üçlük bölgülər kifayət qədər inkişaf etmişdir. Fikrimizcə, belə sabit bölgülənmə musiqinin təsirindən yarana bilməz-di. Ehtimal etmək olar ki, bu mətnlər tam ritmik musi-qi üzərində oxunmamış, simli alətin musiqisi altında əsasən şeir deyilişi şəklində söylənmişdir ki, bu da sabit şeir bölgülərinin formalaşmasına səbəb olmuş-dur. Yəni şeir demə musiqidən qismən ayrı olmuşdur (və ya artıq ayrılmışdır). Çox güman ki, müasir aşıqların da şeirləri ritmik hava üstündə oxuduqdan sonra şeir kimi təkrarlaması, həmçinin müasir dövrdə şeir söyləyənin simli alətin həzin musiqisi ilə müşayiət olunması ənənəsi məhz qədim ənənələrin qalığıdır.

Türk şeirində heca vəzninin formalaşmasını nə-zəri cəhətdən müəyyənləşdirmək mümkün olsa da, bu inkişafın hansı əsrlərdə, hansı mərhələlərlə baş verdiyini öyrənmək xeyli çətinliklər yaradır.

Tanınmış tədqiqatçı Bəxtiyar Tuncay hələ nəşr olun-mamış “Azərbaycan türklərinin islamaqədərki dili və ədəbiyyatı” əsərində aşağıdakı şifahi xalq şeiri nümunə-lərinin eneloit dövrü (6-8 min il öncə) mərasimlərinə aid ovsunlar olduğunu qeyd edərək o dövrün ovsun mətnləri-nin günümüzədək heç dəyişmədən və ya cüzi dəyişiklik-lərlə gəlib çatmasının mümkün olduğunu qeyd edir:

"Daş başım/3,

Yaş başım/3,

Yaş oldu/3

Üst-başım/3."

“Suda daşım/4,

Baba daşım/4,

Gələr, getməz/4

Yağışım/3.

Suda daşım/4,

Yaş başım/3,

Yaş oldu/3

Üst-başım/3.”

“Qodu daşı/4,

Odu daşı/4,

Qodu kəssin/4

Yağışı/3.”

“Budu daşı/4,

Buludların/4

Kudu daşı/4,

Bişirmişəm/4

Xəmiraşı/4.”
Qonaq gəlsin/4

Godu başı/4,

Gətirsin/3 Qonaq gəlsin godu başı/8,

Qızıl günü/4 və ya: Gətirsin qızıl günü/7.

Aparsın/3 Aparsın yağışı/6

Yağışı/3.

Bu nümunələri forma baxımından mənzum xalq de-yimi nümunələri (o cümlədən S.P.Pirsultanlının toplayıb tədqiqata cəlb etdiyi nümunələr (səh.-94-98) ilə eyni kateqoriyaya aid edə bilərik. Belə ki, bu nümunələr də qafiyəlidir, eyni zamanda 3 və 4, 6, 7 və 8-hecalı mis-ralardan ibarətdir. Misralarında heca saylarının bərabərli-yinin gözləndiyi və gözlənmədiyi bəndlər var. Yəni, bu nümunələri də heca vəzninin müəyyən ünsürlərinə malik (heca vəzninəqədərki) qafiyəli sərbəst şeir nümunələrinə aid etmək olar.

Burada bizi düşündürən əsas sual ondan ibarətdir ki, əgər doğrudan da minilliklər öncə belə qafiyəli və heca vəzninə daha yaxın şeir nümunələri mövcud idisə, bəs nəyə görə XI əsrə qədərki yazılı abidələrdə belə nümu-nələrə rast gəlinmir?

Məlumdur ki, ümumtürk yazılı mənbələrində tarixə məlum ilk normal heca vəzni nümunələri Mahmud Kaşğa-rinin “Divanü Lüğat-it-Türk” (DLT) əsərində (XI əsr) artıq mövcuddur. Bu əsərdəki şeirlərdə 7-hecalı (4-3 bölgülü) nümunələr əksəriyyət təşkil edir. Həmçinin 5, 8 (4-4), 6 (2-2-2 və 3-3), 11 (7-4 və 4-4-3), 12 (6-6 və 4-4-4) və 14-hecalı (7-7) nümunələrə də rast gəlinir. Divandakı şeirlər-də az sayda fərqli hecalı və bölgüsü hiss olunmayan mis-ralara da rast gəlinir. Misallara baxaq (burada da səğir [n] səslərini “ñ” kimi göstərmişik):

5-hecalı nümunə (sonuncu misra 7-hecalıdır):

Kəldi maña tat

Aydım: əmdi yat,

Kuşka bolub ət,

Səni dilər us böri.

Tərcüməsi:

Gəldi mənə tat,

Dedim: indi yat,

Quşa olub ət,

Səni dilər us, börü

72, I c., səh-111.
6-hecalı nümunələr:
Yalvın anıñ közi, (2-2-2)

Yəlkin anıñ özi, (2-2-2)

Tolun ayıñ üzi, (2-2-2)

Yardı məniñ yürək. (2-2-2)