"Sömürgecilik" üzerine dersler Baskin Oran

“Sömürgecilik” üzerine dersler

Baskin Oran

Bu memleketin bir iyi tarafi vardir: Özellikle Iskandinav ülkelerindeki gibi sikilmazsiniz. Sikilmaya vakit bulamazsiniz. Her an bir olay vardir.

Diger yandan, sikilmazsiniz ama, bogaziniz sikilir. Bogazdan aklima geldi, siz “Çanakkale Bogazi” dersiniz, karsinizdaki nerelerinin yandigindan söz eder. O kadar ki, kismen aile terbiyeniz yüzünden, kismen de daha iyi bir cevap olamayacagi için, Yasar Kemal’in Demirciler Çarsisi Cinayeti’nde Dervis Bey’e söylettigi o enfes sözü mealen de olsa agzinizdan döküverirsiniz: Yarabbi! Ben sana ne ettim ki böyle seyler söyleyebilen insanlarla ayni memlekette dogdum!

* * *

ABD’nin Irak genel valisi Bremer birkaç gün önce Türkiye’nin asker göndermemesi gerektiginden söz ederken, gerekçeleri arasinda Türkiye’nin “eski sömürgeci” oldugunu da saydi.

Bir saldiri saganagi basladi ki, o kadar olur. Iktidarda olani olmayani ayaga kalkti. Sömürgeci babandir, anlamina gelen demeçler verdiler: “Biz sömürgeci degiliz! Sen dön de Ingiltere’ye bak!”

Bremer, baska ne diyecek, büyük olasilikla “former colonial power” demistir. Yani eski kolonici devlet.

* * *

Burada, birbirinden önemli olarak söylenebilecek iki sey var:

1) Türkiye’de, birçok azgelismis ülkede oldugu gibi, kavram fukaraligi vardir. Kavram bilmemek o kadar vahim degildir; olsa olsa söyleneni anlamayip geçmek sonucunu dogurur. Ama yarim yamalak bilmek felakettir; lafi arkasindan anlamayi dogurur. Insanin içine bayginlik veren tartismalar baslatir.

Türkçe’deki sömürgecilik kavrami, Ingilizce’deki colony sözcügünden gelen colonialism’in tek karsiligidir. Oysa bu son terimin en az iki anlami vardir: a) koloni, yani kendi ülkesi disinda yerlesim yeri kurmak; b) baska ülkeyi fethetmek ve yagmalamak. Ikisi birlikte de olabilir.

Tipik örnekler istiyorsaniz: (a), Phokaialilarin/Foçalilarin Marsilya’yi kurup yerlesmeleridir. (b), Roma’nin Akdeniz havzasini, Portekiz ve Ispanya’nin da G. Amerika’yi fethetmesidir. Aslinda, b’nin iki türünün oldugu söylenebilir: Anlik yagma ve sistematik yagma. Merkantilizm sonucu G.Amerika’nin yagmalanmasi ikincisine girer. Birinci türle ikincisi arasindaki bir büyük fark da sudur: Roma, fethettigi yerleri de kendi ülkesi sayar; bu nedenle insan ve dogal kaynaklarini perisan etmez. Ikinci tür ise kendi vatani saymaz ve alabildigine tüketir. Bu, aslinda, antik devlet ile ticaret kapitalizmi arasindaki farktir ama, lafi uzatmaya yer müsait degil.

(a) ve (b), tek bir terimde birlestirilebilir: Yayilmacilik. Bundan ötesi örnegin Ingiltere’nin Hindistan’daki durumudur ki, buradan bambaska bir kategoriye geçmemizi gerektirir. Çünkü “sömürgecilik” Sanayi Devrimi öncesi durumdur. Sanayi Devrimi sonrasinda artik “emperyalizm” baslar. Ikisi, balina ile fil kadar farklidirlar.

Osmanli’nin yeri bellidir: Aynen Roma gibi (b). Roma da Osmanli da fetheder ve kendi ülkesi yapar. Oralari fethedince askerine örnegin üç gün yagmalatir, bundan bütün Imparatorluk sebeplenir. Bu yüzdendir ki bu tür imparatorluklar, durmadan genislemenin mümkün olmadigini bilseler bile, durmadan genislerler. Yasamak için yeni topraklar fethetmek, önce bir yagmalamak, sonra da vergiye baglamak zorundadirlar. Bu, bir “üretim biçimi”dir.

Bu yüzden, “sömürgecilik” (yayilma) terimini kullanmak uygundur ama, “sömürü” terimini burada kullanmak uygun degildir. Fethedilen yerler pek arti deger üretmedikleri için, ilk yagmadan sonraki sömürme kavrami esas olarak vergi almadan ibaret kalmistir. Fatihin oraya sermaye (ör. madencilik) götürüp, gelistirip, öyle sömürmesi de mümkün degildir çünkü fatih de tarim toplumudur. CHP’nin eger biçmezlerse ileride uzayacak sözcüsü Haluk Koç’un TV’de “hurma sömürgecisi” demesinin sebebi de bu olsa gerek.

En azindan Marksizm’den bîhaberdir ve üstelik kültürel durumu bunlari bilmeye çok büyük olasilikla müsait degildir ama, Bremer’in kastettigi b-1’dir. Bizim kültürel durumu müsait olmayanlarimizin anlayip sinirlendigi ise, sömürgecilik adi altinda emperyalizm, yani sömürü.

Sonuç: Bu durumda Osmanli için “Eski Efendi” demek uygun düser. Sömürgeci veya emperyalist gibi heyecan enjekte edici terimler anlamsizdir.

2) Daha önemlisi su: Amerika’nin veya bizimkilerin Osmanli’ya ne yakistirdiginin ne önemi var? Önemli olan Iraklilarin ne yakistirdigidir. Iraklilar (hem de, Türkmenler dahil bütün Iraklilar) neden Türkiye’yi istemiyor, çünkü Türkiye Osmanli’nin devami ve Osmanli da Eski Efendi. Bizim “Eski Tebaa” bizi isgal etti de, iste o zaman basladi Kurtulus Savasi. Bir de Eski Efendi’nin dönüsünü düsünün.

Üstelik, “Hatice’ye degil neticeye bak”i duymussaniz, dahasi da vardir. Osmanli-Irak iliskisi nasil olmus olursa olsun, kötü neticelenmistir. Iraklilar Osmanli demiryollarini uçurmuslar, askerlerini öldürmüslerdir. Sonunda, Eski Efendi’yi ülkelerinden atmislardir. Onlara bu iste yardimci olan ve sonra da Irak’a 1932’de bagimsizlik veren Ingiltere’dir. Petrolünü sömürmüstür, sömürmemistir, burada Irakli ona bakmaz. Kendisi bagimsiz olmak için kimden kurtulmustur, ona bakar.

Ayrica, Osmanli da kalsaydi ve Osmanli bir sanayi ülkesi olsaydi, o da sömürecekti petrolü. Tam Amerikan bombalari yagmaya baslarken “Hanimis bizim Musul petrollerinden alacagimiz!” diye gazete sütunlarina dökülen et derdindeki kasaplar Ingiliz miydi? Onun için, Iraklilara kalkip da “Asil sömürgeci Ingiltere’dir” demenin anlami pek yoktur. Kaldi ki Irakli bombacilar Amerikalilarin yaninda Ingilizlerin de tozunu münasip miktarda attiriyorlar. Kendinizi aldatmayiniz: Isgalci olarak gördügünün tozunu attiriyorlar.

Asker göndermeci muhteremlere aylardir anlatamadigimiz seylerden biri de buydu. Amerika anlatti, simdi anladilar. Buna da sükür.